Skip to main content

Full text of "Martin Luther, eine Biographie"

See other formats


Google 



This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 

to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 

to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 

publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 
We also ask that you: 

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each file is essential for in forming people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 

at |http: //books .google .com/I 



Disiti.cdDi. Google 



05 £ 4-4- 



Disiti.cdDi. Google 



3,;. Google 



Disiti.cdDi. Google 



Disiti.cdDi. Google 



Disiti.cdDi. Google 



(C^ 



97 



Ittirtrtiw futliet. 



.dtuK. piofcflor an hri llniDt.piai tiFangeti. 

1. fianH. 



1884. 



i-,i. Google 



.D,s,t,.cdDi.Googlc 



D. jMariin Cutset. 
1 



Dis.ti.cdDi Google 



Disiti.cdDi. Google 



Disiti.cdDi. Google 



Disiti.cdDi. Google 






Siiio I'icaro'-: i,' 



3,1 Google 



Di. Google 



Maxiin fititjet*. 



€mc Siograptjic 



<iill. $io|[|Tiic an bti ItniomTilSt CiilaDgcn. 



I. ^Attb. 




VMta. 

0riebric^ anbrfafi ^ert^ee. 
1884. 



Dis.ti.cdDi Google 



Disiti.cdDi. Google 



SDte ^aii^teigentittnlii^Fett beS boiliegenben Su^eS, tne^ 
nigftme boS, Voa9 tnii :^au))tfS^Ii^ aU 3t^t t^or Slugen 
gef^ncbt ^at, tvirb ber ^nrfud^ fein, nte^i aid bte« bifi^er 
gefi^e^cn, Cutler auf bem ©tunbe ber @efomtetit» 
tptdflung feineS SSolIeS ju jd^nett, fotmt al8 mi)C)> 
lid) bte Bielfeittgen ©trebungm ttnb ^emtnungen tn ^olttifd^r, 
jojioler unb n)iffenf(^aftli(§n: JBejifl^ung neben ben Iird^Ii(!|en 
unb religiiifm tn Setrac^ ju 3ie!ien, iim babnr^ foroo^I 
bie ©rfolge beS JReformatorg rtie ben Siberf pniii^ , bm et 
gefunben, Ber^finbtic^er ju moc^en, — olfo bo« anf Sutler 
anjun^enben, roa^ \6) anbertoarte ols nod^ nid^t gelofle Sluf* 
gube f^r etne @efd^tc^te ber ftn^ltc^en Stefomiation ilbeil^aupt 
aufgefteflt ^abe. 5Der ©^wtcrigfett gerobe btefeS Unterne^men«, 
jumal fiit rinen St^eologen, Kn u^ mir Doflauf behiugt 
getpefeii, unb nicE|t felten ftnb tntt ^toajel aufgeflJegen, ob 
in Slnbetra^t bc8 fnfl tfiglid^ luat^fenben dueBeiimotertate, 
ber noci^ [o nielen uitgrfBflm gragen, ba8 SBefonbere, tnaS 
id^ borl^atte, aud^ fc^on mSglu^. ®Uid}too^l glaubte i^, 
auf ®runb ber freunbli^ aiifgetiominenen ^orarfieiten (bef. 
,,'iDie beutfd|e SEugujlinerlongregotbn unb 3ol^. B. ©toupig", 
®ot§a 1879; „^mi)t'vit ber Sffieife", ©riangen 1881) 

Disiti.cdDi. Google 



unb in reidSen ar^ittalifd^m gunbe, bie i^, fottjett fte 
fpejiell gutter Bctrcffen, in mrinen „AnaIecta Lutherana" 
(®ot!§a 1883) nUbergelegt §oBe, ten SSctfui^ maiden ju 
biirfen. ©d^Iieglii^ gilt bo^ oon bet befieii l^iptorifi^en 
Slrbett, tDQ« ©ro^fm Bon ber ©efc^id^te ilber^aupt fagt: 
„®te i^ nid^t ,bae ^tc^t unb bie Sa^il^eit', a6er ein 
©u^en bonat^, cine 3Btif)c baju, bem 3o^omte« glrii^: 
oux -^-j Tb <pii>i; dXX* fitt (jtapTup^UTj TOpl tou tptot^i." 

S&a9 bie liDorfleUung anbelangt, fo irttb fte ettua bie 
SKitfc ^alten jwifii^cn S'ofiltng epo^ema^enbem gro§en SBerJe, 
bQ«, tuie iifltiirlw^, oiic^ fiir metne gorfci^imgen grunbfegenb 
getuefen ifl, unb friitet 2?oIfSau«gabe. 3^ ^abe in crfier 
Sinie ein grB§ere8 gebilbeteS ^uWifum im Slugc gc 
^abt uiib barum baraitf SBeha^t genomnteii, tniiglii^f! fnapp 
ju fein nnb nieine ®iftion in rine Irid^tere ?5'"'Hi ju 
Eleiben, bo(^ fo, bo§ bcm Sfuge be« ©rfe^iten auc^ bte 
©etoilforfc^ungen ni^t cntge^en follen, itiofitr bte Stumer* 
lungeii am ©d^Iuffe eineS jeben ber betben fletneii ©finbe 
bie Stm^nieife Itefern merben. 

©er gaujen mintage beS Sud^eS gemfig mirb nientanb 
etmarten, jebe einjclne ©c^tift 2ut§er« befprod^en ober jebe 
^erfon, bte mtt t^m jufommengetroffot, eritifi^nt ju ftnben: 
bem Segriffe ber SSiogrop^ie entfpre^eub, fonnte nur baS 
in ©etroi^t lontmeit, rooS fiir bie @ntmtde(ung ber gefd^il= 
berten ^erfonn(^feit ober feineS SSerleS Bon Sebeutung jU 
fein fcfiien. 

3)ie umffingli^en, oud^ bi8 in bie Ic^fe ^tit fortgefegten 
gorf^nngeii, fohiie monc^e« ^erfonlid^e ^abcn, tuie ii^ ^offe 
nid|t sum fSlai^tdt bee SBerfeS, bie gertigfteflung be«fef6en 
Berjogcrt, fo ba^ fi(i| SSerlegcr unb SJerfoffer, um beu 
Biclfat^ auSgefpro^enen Sffianfi^en entgegenjufommen, ent* 



■V, Cootjlc 



ferungen auSge^cn ju taffcn, bcnen bann ber JRefi beS 
ganjen SerteS foBalb al8 ntoglic^ folgen foff. 

SKo^te e« eBmfo frmnblid^e SBeurtcUung pnben, al8 
baS SBntc^fifict borouS: „Siit^er irnb ber dtdifStaQ ju 
SBSotme", hietd^c« bie ^ubntarionen beg SSereinS fiir 9iefor= 
motionsgefd^iii^te eingeleitet ^at. 

(Srfongen, am 10. Ottoiex 1883. 

29. Slulbe. 



Disiti.cdDi. Google 



Disiti.cdDi. Google 



3u^niie nnli ^mmnngeu in Stutrriiliinli am Jmb^wqi its 
)liu^tt)nten 3ii^l)unliects. 

iCie Wllttt bte fiinfje^ntcn ^a^ttiunbertd jtigt eine SStnbung 
inncrtiatb bcS Betftigcn SebenS bfi i^riftl^m ^6ltn, Dor aUttn 
ber btutfi^en 9iatton, mle (it fonft fclten Dorgefommen fttn mag. 
(&9 roar eigentlitf) ni^td ©onbtrlii^te , €pDi$emai$enbe8 gefi^e^tn, 
aber te traf mani^ee jufatntnen, noburt^ eltic neuc (SntmtdCtlung 
fi(^ anba^nte. 

*Dag fionftantfnotJtt tnblii^ bem Sttiftutm ber ©atojtnnt er« 
legen, DcrniD^tt in ben Stmem, bit fii^ baran gcmb^nt fatten, 
fogar bod ^eilige ®rab in ben ^Snbtn ber Ungtaubigen ju ffiiffen, 
leint religiQfe Slufuatlutig me^t ju errtgtn : nur bie Sur(^t routed, 
bag ba[b Rldjti me^r imflanbt ftin raerbe, ben ttilbcn oftatif^en 
§orben ju miberfte^en, 5)06 mit bem gott beS griet^ifi^en 
Aaiftiieid|« eine groge Suttur Derniditet nuibe, mar eine (Ec 
lenntnis, bie junSiftft nur einer Mnja^t SuSerroii^Iter aufgegangen, 
uclc^e bie Jtrlimmer aittifer Sitteiatur ju retten fu^ten unb beiitn 
bie ©liiriften ber aiten neben bem aft^etifc^en @enu§, ben fie 
baiin fanben, bot^ auifi }n einer i^ren SebetiSneigungen entfprei^en- 
ben SSeltanfi^auung t)er[)alfen. ^btr jenee Sreignid tvarf bo^ 
feitten ©(fatten bie in bie fleinfle ^litte, nenn feit bem ^a^re 
1456 bie Mittamlodt jnnt ©ebet gegen btn Slitrten oufforbeile 
unb man fi^ im ©tbonten an felne ©reuett^aten fdiaubernb be* 
freujte. @eltbcm blieb ber ZUrtt ber ©dgreden ber ©emaltigen 
auf btn X^ronen unb ba8 (Stfpenft, mlt bem man in btutf^en 
Sanben bit Ainber jur SRu^e otmieS. 

Aolbc, £nt^. 1 

Disiti.cdDi. Google 



2 EPteucmat^cn KKQtiiftn ititn9. 

SSon bet iveittnt grSgerer :Oebtutuns nor abn, mlt jebtrmanti 
toeig, tit Srfinbung unb iBtrbrtitung bti SJudibtudd. yii^t aid 
ob baburt^ eiti fofortiger Untf^wung beS getftistn Qebcai unb bed 
littetarifi^en Sjeile^id eingettettn miire; nur allmii^lt^ brai^en fK^ 
tj&rt ©eanungcn Satin, unb i^nn immer^in t)erl)a[tnifima§ifl 
f^nelltn Sifolg berbanlte bie neue (Siftnbung bent 3"f>initnen< 
treffen mit beiti Sltuecmot^en rtligiBfeti firc^tit^tn 8e6en8, in befftn 
'CltRft (ie fi^ jund^ft fletlte. Unb bae roar nat^rlitf), bciin boit 
tear feit {e bad giligtt titterarifi^e SebUifnid. Unb tben jegt 
Warn bofifelbe He reiiftfte prterung. 

@« tft o^ne Smx^tl tint fel^r meifiDUrbige Srfi^einutig , bag 
ju berfelben 3eit, no in S^talicn unter bem <£tnf[ug bet %ntHt 
ein neufd $tibcnlum fi(^ auebilbete, bae in IG$oit unb @d|nft 
unb gebenSiBtift tin ^o^n war ouf ba8 ffltrc^entuni, unttf beffen 
@(^tten e« frin Seftn Iritb, in ^tutf^tanb bid jum Seginne 
beS fec^jtfinttn Qa^T^unberts tine faft tntQtgtngefefjtt 9?i(^tung ju 
beinetttn Ift, tin neutS tiri^fi^efi Sebtn ema^t unb don QiafyC' 
je^nt JU ga^rje^nt ju woi^fen fi^eint. 

Unb loenn man nii^er jufie^t, tann bofl nit^t Uberraf(^tn. 
gaft brel ajienf^enatttr ^inbuti^ ftit btm Huflbruft bts grogtn 
@4ietnae ^atte bee Satnpf in bet Snife getoCit, flonb ein $apft 
ttibcr ben onbtrn, fatten juIeBt noi^ $apft unb fflonjit fic& bt= 
tilm|)ft. Unb man ^attt btn Sampf in bet aUtrnil^ri'" ^^"^t 
gt^abt: in beutfifien 8anbtn naren bie belben grogen Sonjilt gc 
flatten norbtn. (Sd isoi unmOgliil), bag bad (irc^lit^e Stben baoon 
unbttinflugt bCetben fotlte: bie in bit tntfemteren Diiiceftn pflaujte 
{1(1) ber ©Ireit fort, ^atlltn Me iRtbtn bet Sortfii^rcr tsiebtr. 

3n ^xantctii) fatten fi(^ einmat unter biefen ^ci^aEtnintn 
®timmen Dtrne^men taffen, bag t« gttidiaUItig tsSre, mie triele 
^dpfte td gtbe, ed tbnnttn ein, }ipei ober au^ jmbtf fein. SDad 
beutfifie ®tmm fagte bie ©ac^t anberd auf, unb bet gtmelne 
SOtann, bci baoon ^Dite, meitte boc^ fo Dlit ^eraud, bag ttmad in 
ber Siii^e nii^t tll^tig feln tnUfft. 3)lt grtiEitlt bet Mviit, i^rt 
$ii)nung im ^offtt, t^itm ficdtbaren ^aupte, ttnad, an beffen 
^Iftnftftigttit tr gtaubtt, f<^ien ind Santen getommen ju ftin. 
SSnin nun ftin $rltftei:, btr il^m bit Sbfotution ertettte unb i^m 



Disiti.cdDi. Google 



SubUanintfrier. 8 

bit ©atratnentt ft)cnbetr, ein @il|iematifer war? 3Qtr DerbtttQte 
1104 bte ©Ultiafdt bet ^uriebtttion? ?tur dncr ber bdben ^tMifte 
tonnte ber ua^n ©ttllDcrtietn; S^rifti fein; tntloebfi: ber ^))^ 
Dber bad Jtonjtf mai tm Unrest. Soran foUte matt fitf) §aften? 
(SB mttrt unnatUrti^l gemertn, menn fo(c^e gragen nti^t nitbtr 
unb imttRi iDteber auftauilitnt unb bte ®tm&tet, benen (9 (Etnp 
mar mit l^cer @etlen ©ttigleit, auf« ^ilt^fte benaru^igten. (Si 
tDor eln ^eillofer ^upotib, 

iSad nor nun anberS gemorben. 33aS SafeUr ffonjlt tvar 
auecinanbergegatigen. Snblid) (latte aud) ftin ^opft fdne SQDrbe 
niebergetegt. Unangcfod)ten, Don aQen ©eilen anertannt, ^ttv\ifytt 
mtolani T. <S« tarn ivie eine iSefcetung Uber bie miter, grri* 
114 ^otte man man^e fuiffnung, bie {i(^ an bte grogen ffin^eti* 
Decfatnmlungtn getnttpft ^atte, unerfildt bal|infinlen fe^eti. !lu« 
bet erft^nten Sttfortnation ber Siri^e an ^aupt unb ©liebern mar 
fo gut loie nii^te gemorben, unb bie j?ude Derftanb ti, ou(^ ba9 
tnenigt ben SJSQern }u etttttiiRben, obmo^I einjetne glirften }u 
retten fud)len, maS ju retten mot, — bo8 Solt im grogen unb 
ganjtn cmpfanb t9 ntcl|t, benn bie Siri^e mar mieber etntg, fie 
^atte ein itnjueifel^aftee ^autit, unb met ts noc^ nic^t gtauben 
molltc, bag baS ^opfttunt ju Slotn wiebtr in alter SHatfit unb 
^errtic^feil regiertt unb iiE)erf(^u»ngti(^e ©nabe auSjuteiten im< 
ponbe mar, bet fotinte efl erfa^ren, al6 9iifotau« V. ouf baS 
3ai|r 1450 jur grogen Subildumdfettr na4 iRom eintub. 

3)iefee 3ubi(aum wax an unb fUr fi^ ni^te 9Ieuee. tmr^ 
rine SSuUe bes ^QpPefl fflonifojiuS VIII. Dom 3al|re 1300 mutbe 
bie Sfiriften^eit mtt ber Runbe liberiafdit, bag iebed erfte ^fp 
be« 3a^r^unbett8 ben Cefui^ern ber Slrrfien ber apcftet ?etru« 
unb ^aitliiS ganj befonbere ©naben ^dnge. Set ju beftimmten 
anatcn, fo ^ieg ti, iene Strc^en ju iRont befu^e, Suge t^ue unb tiei^te, 
et^alte nit^t nur Doafommcne, fonbern Dotlfommmfte SBcigebung ber 
@iinben. ®p&tti ^at man biefeS Subildum mit bem im mofoi* 
fi^en ©ffeft feftgefleaten 3ubel. ober JjoUia^r in eine ^arallete 
bringen moQen: fo mie biefed ein 3a^r bes (£riaffc« tnbejug auf 
meltli^en JSefi^ geuefen, fo bad rQmifc^e Subiliium ein Sa^r be» 
ffirlafffS ouf morolif^em ©ebitte; tubeffen ^at man e« o^ne 



Disiti.cdDi. Google 



4 33ae SuMia^ Don U50. 

^ncifct anfange nut a(d tin 3u6ll!lum tier ntiigtn ©tnbt auf< 
gtfagt, bann btr tbmtf^en Stitiit unb i^ret ®tiD(i(t, Sttnben ju 
blnbtn unb ju IDftn. Unb uncrme|(t(^ tear btr StfofQ fUr btn 
®li(ft( btr ^Bmtr tnit fltr bae 9nfc^tn bee ^afifttumfl. @(^on 
bti btm et(!ttn ^ubtldunt foQtn mt^r at« jtotimiit^unbcTttaufenb 
$ttgn; bit eiogtn ®itabtn titl btn S)iofttIgrii6(ni gtfud)( ^a6eu. 
SDlon fanb, bag btcftr grogt grtntbenntrtt^r Don nfcl|t unbttrfii^t- 
li^tm aJorttil fUr Me @tabt gtintfen. Unb mU Dtelt @ttltn 
tnoi^ttn baburi^ 0'""^ tDorbtn [tin I Unb ttft nac^ ^unbtrt 
3a^ien follttn bit s(«(^cit ©tgttungen mttbtc ju erlangtn fein? 
^le gIDdtidi bie, bentn ts uergOnnt mar, on btr Sntbc it9 
3aI|T^unber» ju ttbtn, nle bttTagcnentrt, binen bi(« nii^t be- 
fi^itbtnl ee mar btUig, bag ^apft Qttmene VI. In btc (Sr> 
uQgung, bag .bti bcc AUrit bte mtnfi^ni^en StbtnS bo^i nnr 
iDtnlge ba6 ^unbertftc ^a^r erieii^ttn'', btn ^tvifc^tnraum auf t<a 
)t fUnfjigftt Qa'^t fiftft^te, unb dltm fo hai jntite ^ubitSutn 
fi^on 1360 feiern burftt. ilBer aut^ baS f^itn nid)t ju gtnUgtn, 
unb bit fUnbige SRtnfi^^eit tnngte t9 bem $a))[le banltn, ale 
Urban YI. im 3a^re 1389 na<^ SERnggabe ber gebtnerange fSfirifti 
bos 3ubtlia^r alle breiunbbreigig 3a^re ju feltrn derorbntti. 

$)ierna4 Iiatte ba« trfte ^ubililum nad) bem S3aft(er Aonjtt 
Im 3a%te 1456 gtfeiert wtrbtn fodtn, inbtfTen SRilofouS V. be- 
raumtt td fdion auf bae 3a^r 1450 an: t9 follte woifi juglei^ 
ein 0eft be« ©legtS btr Air^e Uber aOe l^re geinbe ftin, bit fit 
felt btina^t ^unbtrt ^a^ren unauf^brttifi btunru^igt Eiatttn. SRit 
augtroibcntlit^ent ©tanje uurbe tfl bcgangtn. <S9 f^itn ratfant, 
ntben ben reii^en geifllii^en ©abcn ben $)unberttaufenben Don ^U* 
gtrn au(^ tinigt teettlic^c IJieuben jU bereittn. ^er $at)ft netK 
anftaltete 3ubilfpte[e , unb ts ticr[i$tug menlg, ate tiei bttftt @f 
legen^tit bur^ >li'f<i'"''<'"b'^ii'^ ""'i^ Stlbtrbitidt ^unbtrte urn* 
tamen, Uugtt man boi^, bag itire ©etttn gettttet maren, unb tn 
adt Sanbe trugen bit ^elmteE|Tenben (StSubigen bit Aunbe von btn 
©nobtngabcn bee ^eiligtn SattrS, btm ®ton}t bee tvigen @tabt 
unb ben ©tgtiungen, bte btn reum&tigtn @iinber am ®robe bet 
8I))ofttIfitrften tnoartettn, nnb niectten bit 2Banber[uft bti btn 
3uiUdgebtiebtnen tsit bfe (E^rfur^t Dor btm gnabenrtii^en Stu^Ie 



Disiti.cdDi. Google 



IRicglaut oon Sufa. b 

in 9}om. 'Citfe fonnte nur june^mtn, aU btr ^opft &a8 3a^ 
baiauf, xo\t bod fi^on frll^er Dorgtlotnmcn , buit^ ftinc Stentctt 
bad Oubtliium aai) jtnfcite btr 91[i)en vettiinbtn Ite§. 3n Dcutfd)' 
lanb etfc^Un tin bentf^tS Sanbtdfiiib. btr QarbinallcQat 9{ifo(auB 
Don iSufn, tin JDIann, ^erDorragtnb buri^ 2&if|(n loit 9{cinE|eit b(8 
et)ara(ttr8, (rfiiCt mit ben ifieformalioneibeeti eine« ®regor VII., 
jugtcii^ nit^t o^nt toctttn ftaatemftnnifc^fn Stid. aiian mar 
feit 3a^E^unbtrt(ti Qema^nt, bit riJntifi^cn Segattn in ftotici; ^ra^t 
tin^trjittjcR unb bad ©clb a\xe btnt Sanbt nuSfU^rcn ju fttjcn. 
Um fo grbgcrtn Sinbrud ttia^te iai Sluftreten biefte SDIanntS, 
btr ft^ einer faft apoftofif^en ®info(^^ctt bcpfigigtt. Kuf tintm 
Snaultttr rtittnb, ol^ne irgtnbtntldied Slbjeiditn feintr Slirbt, bt* 
trat tr bie Stiitttn ftintr Sirtfatnhit. Ser fo nit tr boe gem 
gt^brtt SfSort Don tinei allgtmtintn Sltformation btr £ird|{ ju 
tirtbigen Deiftanb unb t^r ^itt f(^on an fi^ ftlbft barjufteUtn 
fdlitn, burftt btS QinbrudtS ouf bit a^tnge gtmil ftln. ®a6 t« 
aui^ manilitn, btm gerabt btr OubitQumSablag, ben btr Jiarbinol' 
Itgat nttt voUtn {)&nbtn titelttt, jum ^rgtmid gecti^tt unb ber 
biee offtn ouefpcai^, mic btnn fi&tri)aupt btrg(t!(^en ©ttnimtn 
tbcn feit 1430 fi(^ tiiiuftger tr^oben, fo licg bit JIRengt ft(^ nii^t 
bttrrtn: — mie unttri^Iiid bte 33i)cfttllung aut^ ift, btm iiBoRe 
mttb ber SQtrt ber getft(i[^en @abe noi^ immcr bui^ bit SilC' 
bigliit bee erttitcnben $rttft(id ci^O^t. 

@int dteformaCion jumal beS JfitruS, mit fu btr Stgat tt> 
ftrtbtt, ^at tr iiic^t trrtit^t, nid|t tinma( angeba^nt; cbtr Stutf^' 
lanb mar bur^ ftin (Srfditintn innirlii^ ftfter als \t an iRom 
gettitipft, unb man muttt ti, bag fcine ®nabcn bie ®nabtn ©otttS 
feien. Stm tS Dtrfagt gencfen, nod) 91om ju ))ilgtrn, bee (onnle 
je^t in btr 9^ii^t gnabenrti^e ©tiilttn flnben, btntn btrfetbi Wsta^ 
gema^rt mar. Unb man betiitt fit^, i^n }u otrbitntn. (Sin ntucr 
3iig rtltgibftn SebtnS, genil^rt buri^ ftrafenbe S9ugt)rebiger, uU 
(Sapiflrano, mat^t fit^ bemtrtUt^, jueift in btr 3iii«i^i*c btr 
l^allfaf)rten. 3nbtfftn mar bit SSaafa^rtebcmesung, mit fie bur^l 
ba0 ^ubildum Don 1450 ^troorgerufen , juniii$[t nur Dortiber* - 
ge^tnb, gerabeju epibtmtft^ toirb fit um9 3a^r 1475. 

S« fiigt fu^ mani^ee anfil^ren, urn bitfe Qrfi^einung Derftiinb' 



Disiti.cdDi. Google 



6 fiai( bti fllt^ 

(id) ju ma^ett, nidite urn fie ju trfliiren. Snan barf baran er- 
tnnetn, abet eben tiur bicd, bag gerabt MmalS tfoEitifc^t Sreig> 
nifft tine ungeni0f|nli(f|t Sufregung Eictnottitftn. @elten ^attt man 
mo^l DorEici blr O^nmat^t bed !Reuf|« fo tief empfunbcn a[« bei ber 
fiunbt, bag ffiarl ber ftli^ne Don iBurgunb in une^nnmtem ®Uge«< 
lauf bin ffi^ein ^inabQejoeen, tne (Srjflift jtbln eingefaOen, unb 
nunmt^T Steug oon i^m btbro^t fti. Sie gtog bie (Srregung tn 
aQen @($i4Un ber ^totiltetung mar, jeigen bie (£^rotii(en aid 
jtnen 3:agen, nix^ me^c ba« So(te(ieb. di ftnb ernftt Sefitii^K 
tungen, bismeiten and) ^tofftiungen , bie bee SBoItSDerftaitb an bit 
bur^ bas ©tngen unb <Sagen in« Ungemeffcnt oergriigerten S:^aten 
bee ta^ntn ^Iben tntt^fte. SRan uugte, bag er in feintm @e- 
bttle bie (Srogen mit getvattiger $anb nitberju^atten Derflanb. 
©elite ec a uielleidit fein, bee bem gebrUdten SJoIfe ben erfe^nten 
Sanbfrieben bra^te, ben foeben ein 9Ieic^6tag iDieber Dertiinbtt unb 
hvc bo4 nitnmet jur SBitKii^tett murbe? {latte er fic^ bod) t)ei< 
ne^men {affcn, er uoQe grteben unb @[auben maHttn in oQec 
SBett, bie Untreue ber Sliiften ^rafen, ben artnen Seuten in ben 
grogen Stiibten ju ytti)t unb ©eie^tigleit Dcr^elfen. S^acan 
magten boc^ nur uentge ju brnten. SDte meiften fi^auberten Dot 
bem Uitfiegieiflf^en, Ubermenft^ltt^ ISif^tinenben JentS @iegeejugte, 
Don bem man fi(^ bae Unglaublii^fte eijit^Ite. :£)a mar lein 
3meifel, btr tibermut bicfeS SSanneS forbtrte bie jRai^c bed {lim' 
utl« ^eraue. anit Snlfe^en crjll^Ue man fi^ Don feiner gotteft- 
t(lfter[i4tn Sttbe: nur brei $)(rren Knne bte Sett ertiagtn, @att 
im $iimmc[, Sudfet in ber ^6Ut, bet britte anf Srben nolle ei 
fein. ®ott ^abe i^n baju beftimmt, mie ffOntg %(e;tinber bie Selt 
fiit) JU untermttfen. Sfl nar flar, bag er aOe Otbnungen anf 
(Si^en getbreifien tooUte, felbft bie tteben $ei(^en Dcrfpottete er: 
bem ^ttligen Ouirtnus }um £ro^, ber bo^ bie ©tabt iOtug fo 
ff(^t[i(4 befi^ii^te, g^at^te er fte }u erftlirmtn. 
„IEr i|l bet ZM im Occibwt 

km bit cri^u^H olfs fc^cobt 

XBit mug tt'S (ang ^intomm?" 
Unb au4 die ber i$riebe mibtr aQer iSrvarten gefi^Ioffen 
nar, ein Sritbe, in bem bie einen eine furc^tbare ®^mad) fUr 



3,;. Google 



S)ae iaafm lam ^ctliBcn Slut. 7 

bas iRel4i fa^en, anbm bit augtnft^tlnllc^e $Uft ber ^Immttf^tn, 
utrmoi^tt bit 9Iiifrtgung nii^t jnt iRu^e ju tommen, btnn noi^ 
War bit Sl^rangfal ni^t uoriibcr, no4 Dlt( ©cfinererefl ftatib bet 
S^tipen^cit bfoox. Un^tiC oerlUitbettn bit ©eftitnc, bai 3laffm 
htS 9Inli(!)ilfte tnit ben utifagbartn $Iagen in fctntm ©efolgt, uiUi 
mi tie aftrclogen in buntlcn SJottm otifiinbttm unb buri^ bit 
Italtnbtr bid gum Sautrn brang, moUt ba9 9!o(f0tieb in grtlftn 
0aTtPtn auS unb trug t9 in bit unterften ®i$i((ten bti tBeDi](> 
ftntng. SJimtnt man ^tnju, bag in boe Qq^c 1475 uicberum 
tin Oubildutn fiet, inbem ti Siflufl IV. gefallcn ^atte, bnt 
Bmif^enroum jmifd^ btn Oufiillieu auf 25 3a^rt ju btfi^Ttlnttn, 
fo begitlft man einigecmagtn, bag bit gciingfteltn ©emfittt mt^ 
aid frii^ei; P4 bem {)tmni(if(^tn juisenbettn. greilii^ nad) 9Iom 
JU pilgcin mat um btr ftricg«gefa^en aiQcn nur nenigen Dtr* 
giinnt. ^btr man (onntt iai $tt( ja mit in bee 9!ii^t eriingen. 
SBo anbne trat t» bem ©liiubigen {it^tborer, fagli^cr entgtgcn 
aii in ber Wt^t, toemt unter btm SBotte btd ^ritFtere bit 
SSanblung ft^ ooUjofl unb ber gnabtnrei^e Stic^nam be« ffic 
liiftre in golbiget SDlonftranj ber erfi^uernben SRtnge fic^ bac 
^tllte? Unb es gab tint ©tiltte im tBranbenburgif^tn, im ^irledtn 
SSJiUnad, bit fld| btr felttntn ®nabt rii^mtn lonntt, in blutigtr 
^oftie bie aQtrfitt^kit bc« Sunber«, bit uo^r^aftige mSifn bc« 
fStoiqm auf| bem ^artnSdigften ^roti^tt ju trmeiftn. @i^on bor 
do^rje^nten fatten bit tirt^Iic^en Oberen bem abergldubifditn 
Unfug, ber jtifi baran (nttpfte, }u mt^ten gefui^t, — tfl ^olf 
m<tit9, tai SQunber mar ju grog, ju DitU tiatten efl geft^en unb 
fii% baburd) btfetigt gefunbtn, ale bag te nidit geg(anbt uorben 
mittc. Sben je^t um 3o^anni 1175 erirnitrtt man fi(^ vitbcr 
batan. ^tiltilit^, o^ne bag tint befonbtre SInrtgung baju na^aeifT 
bat mSti, ttgciff alt unb tung, jumol im mtttleten ^eutft^fanb, 
bie ttbetjEugung, bag man bort bae $ti[ [u^en mlt|Te. SBtrgebenfl 
fu^tt bie ®tiftlid)tcit t^itn Sinflug bogtgen gtlttnb ju maiden. 
On ftanf^aftet $afl, aii ob tfl gdite. Dot btm na^nben 3}eir 
bttbtit bit @ttlt in JSUbe gu tetten, f^artt fit^ jumol bit 
3ugenb |u[ammen, um unttr Jtreug unb go^en, oft unttt fj&ff* 
rung bed @^utmeift(r«, jum ^eiligen :a9(utt }u madtn. fttintt 



Disiti.cdDi. Google 



8 9anB es^itn. 

baddtt baran, iDa« tr ba^inttn Itig, bit tncifttn litfen ^intots, ivtc 
fie 0inem unb ftanbcn, o^nc ®tlt>, o^nc S^Drbertitung ; ja ^Ib> 
mSt, in ^cntbtn, bai^iiuptiQ, i^r Srot Don btr 3Ri(bt ber 
Sannn erbitttnb, jogen fit, „RqTit tldfon* finQcnb, burdi baS 8anb. 
Unb UD fie ^tntamtn, oft in $)aufen, ft^tog man fii^ i^ntn an; 
bit f^iic^ttrnfttn ^Hhifttt martn ntc^t ju ^atttn, snatter [iegtn 
i^rt Reinen ftinbtr bo^eim, ftnti^tt unb SDltigbt Ittfen Dotn ^flug 
unb ber gelDotbeit ^inmtg, biSiotiicn oI|ne Hi 3"^ }■' (enntn, 
flttritben Don eintr unbtjningti^en ®twaU. tilt ^a'^\ mac line 
augerorbent(i4 Siogt, aai Srnflabt foUin 324 junge geutc, 
barunttr aucd fteine ^inbtr, mdi Sfiilenad gt))i(gect fein; in &&• 
[eben jii^tte man gar 1100. 3mmer grbger ttiurbe bit J9e- 
totgung, bie uie cine Spibtmie um fit^ gctff; aui^ aui i&fttrceii^ 
unb Ungatn jogtn groge @(^aren. iDlan^t ©tdbte, Die Srfurt, 
glaubten fill) nur babuii^ fi^iigtn ga I5imen, ba§ fie ben ^ilgern 
bie 2;^oce oerfi^ioffen, bie enbti{^, xootfi mi) in bemfelben 3a^ce, 
ein »grogt6 ©terbtn", ntc ed burtli bie ungenU^nlldif SLnfamm* 
lung Don Wtn\(^ta ^eroorgerufen, bem qSaufen* tin Snbe ma(^tt. 

Onbefftn ^atte bltfe eigtutUmtit^e Srf^einung noii) ein 'SlaHf 
fpiti, auf anberem Soben, untec anberen Sier^iiitnifyen, o^ne bag 
ein ^ufatnmen^ang ju ttttnnen mdre, auger btm, bag iitibee auf etn 
glel(^ee poiitift^es unb religiijfed UngenUgen ^intoeift. €e mat im 
grli^ting beS Sabres U76 um bie Saftenjeit, ot8 tin junget 
Wlam, $an« SfS^etm in ^HliaS^aufcn im Saubert^af, unmclt 
SSttl^cim, Don fii^ reben mai^te. @r Iiattt nld|t Die! gelernt, 
manifie f)telten i^n filr eincn einffiftigen @efellcn. !3>er Srmften 
einer unter ben !(tmen friftete et fein Seben al9 ©emeinbe^irie 
ober al« ©pietmann mit ^ouFe unb ©adpfeife auf RiK^oei^n 
unb geften. Qt^t fjMt man, bag er felne $aute oerbrannt unb 
niunberli(^e Sorte tebt. ^ie ^ungfrau felbft tear i^m erfi^ienen 
unb man ^drte ti gem, wae fie if)n uertanben te^tte: nirgenbfl 
Ibnne man bie aHutler ©oltefi btffer Dcie^ren ai9 in l^rer Sapetle 
JU 92ina0f)aufen an ber S^aubet. 3^0 fei me^r ®nabe ju ec> 
[angen benn ju !Rom obec foiift irgenbuio; uei ba fteibe, fa^te 
Don ftunban gen $imme[; aui^ bie ffilnber, meli^e bit ffiic^e 
nl^t (efu^tn Knnten, oermoi^ten folt^e ©tiabe ju ertangen. 



Disiti.cdDi. Google 



@nn( foitalifiif^t ^ccbiet. 9 

Wat ti nut bUi cine gemtfeti, toaS tx ju fagcn muite, fo 
milTe te bentbor, moe bit ©csntr nadi feinem ungltiitU^en ^u0< 
gang bttiaupteUn, bog ei bai unglMltcge SBertjeug bee felbftfltt^' 
tigcn ^facrcrS unb btr umiDO^nciiber (terren, ble i[)rm @iidel 
burii) b(n Stbtrgtoubin bei SHengf ju fUdcn aebai^ten, ecintfcn. 
au(4 bae mat nii^te 91tue«, bag ec tnit gUDaltigem (Scnft, bee 
urn fo grOgtien (Sinbiud ma^tt, ate er mit ber iugenblit^ toAHiea 
Srf^tinung In feltfatntm Siberfprudi ju ftt^tn ft^itn, fittltdie 
Umle^r unb flrtngt JBuge frebigte, mit ^acttn SSoiten bit Softer 
einer fUubigtn SSJclt, bei a(t unb tunSf ^M un'> nitbrig, @etft* 
lichen unb Saien, gtigelte — mSi in Jent enttegtnen XI)iiUi (onntt 
bte ©timme eintfi toanbernben S9ugpiebigere non bent @(^(age 
Sapiftranoe gebrungen ftin, abet nimmerme^t bUtfle ee auf geift' 
Ii{^en, e^tr bB^mtf^'n ISinflug jurllcfjufU^ten fein, uae et in 
bUftettn Silbetn tibet ble jutitnfEtBt ®eftaltung bei 3)inge offeu' 
battc. SQielfcic^t E|Otte faf)ienbee ^oit au(^ ju if)ni, bem net' 
aditettn ©pielmonn, in untlaien ®eban(en bie Stunbe gebta(^t Don 
bem, mae man fi^ btaugen in ber ZBelt juraunte, obec f)ier nnb 
ba offen tm SBoltentbe )um luebtud brac^tt, Don bem DoQtom' 
mcneu Umfturj ber X)[nge, ben ©otlce ©trafgetic^t Doibefeite. 
£}enigflene Iltngt mandicfl in |einen Stcben batan an. Se nmtm 
fi^mere, uner^iirte SSortt, bie man Don i^m Derne^mcn fonnte. ^n 
l&&ibt atxbt @ottee 3orn liber bie ^abfili^ttgen, in tippigtelt nnb 
Saftein ba^inUbenben $rieftet ^eteinbtec^tn. ISe mtrbe tine 3'>t 
(ommtn, in bet bet ^tiefWt feine $Iatte mit bet $ianb bebeiJen 
mi)i})te, um nid|t ei(annt ju metben, benn met bteigig ^ritftet 
getStet ^abe, bem ivetbe ee jum gtogen SQerbienfte anget({^ntt 
nerben. Sbet bomit nii|t genug; nod) ®tbgetee ^atte i^m bit 
Oungfrau offenbait: bae 9{ti(^ ®otte9 fle^e bcDot. SSebec $a))fl 
no(^ Jiaifet netbe me^t fein, noc^ neltlii^e obet gelftli^e glit^en, 
iibet^aupt fein Unteift^ieb bet ©tdnbt. 3agb unb Seibe unb 
gifdlfang toeibtn aQe grmein Eiaben, alle SIbgaben unb ©teuetn 
far immet auf^Bren, ^'Eer ffioiftt*, fagte et, ,tft ein CiJfemic^t 
nnb mit bem ^apfte ift ti ni^te. !3>et fiaiftt giebt ben gtiiftenr 
®rafen unb JRittein ^oU unb Siuftegung Ubti bae gemeine SSoH: 
ac^ rot^, i^t acmenSEenftI". :Cit gUrften, geiftUi^e unb utftlic^t, 



Disiti.cdDi. Google 



10 ffitHfo^ 004 StiRae^lnt. 

batfttn nui fo Bid ^obtn, aK bafl sememe SJdH, bann ^Stten a0e 
genug; et mttffe niut ba^n tommen, bag giiiften unb {itrren 
utn btn iSagelo^n arbeiteten. 

!Cer @rfot8 biefcr iKeben mar tin ganj grtoaltlgeT. ©erobe 
btefe Sicmitf^ung Don religittfcn uiib fojtal>t)oUlif4tn ®ebantcn 
^at Don ic^ei in beutfi^cn Sonben bnt arbgtcn tSinbrud gonai^t. 
ISrft loirb ti [ebigfti^ tettgiiifer iSiftr gcmefen (tin, bcr bie SDVenf^en 
anlririi, ju bet nenen ©nabenftdttt ju aallen, &tib unb ftEeino- 
bien unb aQen $utF bcr delligen Qunafrau jum Cp\n ju bringtn, 
bann bcc bvennenbe SSunfc^, au« be« ^ropfjtten eigenem 3)}unbe 
JU ^bteu, was man fid) Don bem balbigtn Unttrgange ber Soltc* 
btbrfingec unb bem {larabiefif^en S^tn ber ^utunft erjtt^ttt. 
Steber fling eint gctoattlge SBallfa^rUbtmegung bind) ba4 8anb, 
fo grog, iDie fie uoI|( niemal« fril^er beoboi^tet toocben. Sa» 
toinenartig mu^d bie ^ai)l ber Sailer, bie au4 aQen @egenbni 
Obtr< unb a)?ittelbeulfd|tanb« bom gug ber Htpot bie jum ^rj 
^trbeiftrDmten ; man jil^tte breigtgo fo fiebjigtoufenb, bie an tincm 
Sage in StiKae^uftn iufanunentamen , nm ben SSortcn bt« $rO' 
p^atn, ben man fi^on ate $eiligen Dere^tte, ju laufc^en, fii^ bon 
t^m fegnen gu lafftn, gt^en feinee ilTmitiiten @emanbee als 9tf 
liqitien mit fii^ ju ne^men unb bie ftunbe Don ftinen iRebtn unb 
Sunbem, jnm Setl in befl ^Unglingd ciflenen Siebecn, in He 
^eimat ju tragen. ^mmrr niifter unb uiiQieT nrnrbe bae f^mlit' 
merift^e 3:rei&en. ®(^n bai^te iBd^eim baran, an ber ®pige feiner 
@ttreuen felbft bae gofbent ^eitalter ^erbtijufli^ren, aU bie 
Obrigttit enblii^ tinfi^ritt unb ben ^ro^i^eten gcfangen m^ bem 
SOtatienberg bor SiUrjburg abfU^rte. Sergeblii^ ertDocttten fcine 
SLnljilnger, bie, 16000 iSlann ftarf, ^eranjogen, nm ben @efangenen 
gn beftetra, bag bie SRauern ber Surg mie bie Don 3eri(^o ein« 
fatten mitrbtn ; fie murben jtiftrtnt, niil^rtnb ber fridge mit eintm 
SRarientiebe auf ben Sippen oerbrannt murbe. 

Xiamit war bie Zragiibie ju <Snbe. Sbtr erft ein ^albe« ^tOfi 
fpatei, at0 bie SoptUe ju 92i([ae^uftn auf bifi^b^it^en %fe§( 
ntebergeriffen nncbe, ^iirte bie ailmtl^It^ f(^niii<^er nerbenbe SEQaK* 
fa^rtdbemegung auf. ^ie ^offnung ber Sebtiitften mar miebtr 
eiumal getfiufi^t morben, barnm martn aber bie 8t^ren M ^co* 



Disiti.cdDi. Google 



p^Eten noi^ ni(I|t tmgeffen. 3)tr beutfdie SBaatt Iptidjt tncntg 
unb benti au(4 tiit^t Diet, aber et ^t tin gutee ©tbdi^tnis: in 
btr ©egenb um SUrjtiiiig ^t 50 Qaifct \pMn bvc iSaueinlricg 
am fut[^tbarften gtmiitet. 

Wan ptte mttiien follcn, bog btr traurlfit Seriauf biefet 
SnofQitngm abf^cedenb loitten tDilibe; btm mac tioi^ nic^t fo. 
SRan (ann oitlme^r breift bc^aupttn, bag, abgeft^tn Don bm 
ficeujjtigtn, ju teintr ^tit fo Dit( ^ilsccft^rtcn stma^it nurben 
ot8 In ben te^ten 60 6l« 70 So^ren doc ber iReformatton. Qf)n 
xtidit Sitteratuc unb bte S^rontlen gtben Sunbt bavon. 81uf aUta 
©tragen tonnte matt Si^aren fiommet ^Uger fe^ unb i^ 
aSaQfa^itelltbec ^Sm, u. a. ba« ft^tlne alte SUb: „3n ®ottefl 
9!amen fa^rtn mir." Oft mag t9, mtt frU^r Slbenteuetfuc^t, 
SBanbectrUb obcr efn unbeftimmtcfl ©e^ntn in bit Seme gciotftn 
fein, U)a< gnr SaQfa^rt Deronlagte; anbtce niitlgtt tin ®((lltibe 
obt[ aufetltgte Suge boju, ben ^Ugetftab in bit ^anb ju nc|mtti; 
&ei ben meiflen, bat mirb nii^t ju Uugnen ftin, f^eint ee boi^ 
iDtrllii^ religiiifer Sifer getnefat jiu fein. Unb bae mat, mie bte 
SSer^iiltniffe lagen, natUrlic^. ©tonb ea erft tinmal feft — unb 
tDtc jmeifelte baran — , bag bafl ^til an gtnifft Orte gelnltpft 
mar; bag btefe @nabe nui ba, tcne nur boit ju tclangen; bag te 
@tiitten gab, too man bem $immel nil^ec nor ol8 fonft; ^ciiig' 
tamec, beien rtuigei JBefu^ ein ganjtd fUnbigeS 8eben ftt^nen 
fonnte; — mie mugttn ba nii^t Die(e, bie i^re Sedgtett mit <Stn^ 
JU fi^fftn fu^ttn, mit attet 3nbnmft bte in bet gerne gebotene 
®nabe ju eriangtn ^reben? 

91dicn ben ©tiibein bet apoftttfUrftcn ju fRom maten ee tine 
ganje iRcl^e Otte, bie, fi^on fell ^a^t^berttn baa ^ief btt 
ftommen 91nbad|t, je^t oon nenem in Sufna^me tamen. S>ie 
^b^titn ©tfinbt manbten fii^ metft nai^ $otilftina, mii^Tenb bit 
niebcten mtt SSoiiitbe nad| ®t. 3ago bt Sompoftella in Spanien 
jum ®rabe ha f). 3aIotmfl pilgttttn. S)er OatDbebrubtc, im 
gtauen fiigergmanb, breitlramptgtm $ut unb bem langen jhreujee- 
{labc in bet ^anb, nai adent^oiben ju ftnben unb blieb btS tief 
in bte 9!efDrmation0ieit eine Dolfebeltebtt $tifiinnc[|Ieit. S^on 
htaaiiit jtbot:^ ni^t fo ueit ja ge^en; aadf in !t)eutf(^(anb gab e» 



Disiti.cdDi. Google 



12 QtQnbt btiftlbcn. 

©nabtnoite a'n"8> ^'' JBifrttunQ Don getfllidier unb tirpnli^et 
9}at Derfprai^tn. SleEPtn bent Qflligtn jtiiln nai ^at^en btr be* 
fu^ttrte SaUfa^ctSort, bcffcn Soaefiiattiir^e tint Sitja^I bir fOft- 
lii^flen jReliquttn tiaig nnb fogar auS ^toUcn uiani^cn frommtn 
^ilgir ^txitHodtt. 3m 3o^h 1496 wft^rtnb bcr ^tlltumefeitr 
Uollttn bit Z^ormiirter an tlntm elnjigm Xagt tibtr 140000 
antnfi^tR gtjd^It ^abtn, aEl4< bie ©labt bcfui^ten, unb ft{t man 
audi bit $iiCfte auf tlbcrtrttbung, fo trgitbt ba« boi^ no(f| tmmcr 
cine ft^c bebtuttnbc 3°t|l. Sic etftdrt fi(^ barauS, bag nadi .(Sf 
fa^rungen, bie roi^ ^cutigtn Za^ti in fat^odf^tn Saiibftri(^(n gf 
jnai^t tvtcben tBnntn, nti^tfl fo anfledcnb mirtt al9 btrgUic^m 
iRtigungen, btfonbcrS in reUgiilS angmgten 3ttten. Unb iai 
toartn fit in ber SCfiat. 

I&ia obtrflii^mcc mH nnf bie Sitttiatui ftner 3eit ISnnte 
bitfe S9c^autituno fiUgen ftrafen. !Cie Slagt Uber ben ganjUtfitit 
Sitrfall M Jtii^CRo unb (S^riftentume doe ber fRtformation, Ubtr 
bit Unuiffen^eit unb Unfitt(iil|feit bti ^ritfltr unb bie gulgtiungtn, 
bie man bataud ju }ie^en gentigt ift, ift ju oft er^obtn toorbtn, 
um nic^t ©emttngut geiuDrbtn ju fein ; laffen fi(^ boi^ aiusfprbdte 
ber Steformatortn genug na(|ni(iftn, bit eS ju rti^tfertigrn fcEieinen, 
bad eeligiBfe fieben tenet Sage tvit tib(i(^ in btn bUHerften garben 
JU iei(^ntn. ^nbeffen gilt t» ioii, Rid)t ben toangelifi^en ^ai' 
ftab anjulegtn , fonbetn nacf) bem mittctoIttTlii^en 3beal Don fRe* 
(igiofitiit bie re!ig!ii|e @timmung im bamaUgtn S)tutfd)ranb ju 
beurttilen. Unb barf \i)m [ibti, mm au(^, Don un« aa8 an» 
gtfe^en, nocf) fo iTTcgeleitett iRingen na4 btr ©trei^tigteit Dor 
©ott ale iReligion bejtit^net metbtn, fo eigntt ben (eglen 50 bis 
60 3ot|rtn Dor ber JReformation ein fttten ^o^er ©tab Don SBe- 
ligiofitat ober nenigftcne religiiifem SebUrfniS, bae buit^ ben 
aWongtl on Stfritbigung in fteigenbtr ^un"^"' begrifftn mt. 

^nilii) ftanb ee fdilimm mit ber ®eiftlicf)lei(, jumal im mitt* 
(eren unb ntSrbUc^tn S^tutfc^tonb. £D?an meig ni(^t, maS grilget 
mar, i^rt Unroifftn^eit obtr i^re Unftttlit^feit. 3n maui^en ^i- 
ftritten ivaren bie lononifi^en ffieftimmungtn Hbec bie UnfltQung 
ber ©eiftlii^cn giinjlii^ in SSergeffen^tit gtrotcn. S)ie fpiitertn 
JQifitationen ^aben bie ung(aub(i(^^tn l^inge ans Sii^t gebracf)t. 



SStltgci^t^Itit IS 

fSSlaa fanb {lanbmetfcr aUtr %xt, bie auf (ntmmttn unb geTabtm 
Stge, ni^t fctttii batdi bie 8ount bc« ®att\fixTtt ober bee Sanbc«< 
fiirften, ju 9mt uob Sdtot getomtntn toonn. 3)ie $fariflnbei 
na^meti nii^t ebtn Dtt( 3(nftof baran. ®ett ©enerationen moi t« 
nii^t anbeT< getiKftn, ttai ee bad ®ttiiiS^ii[t(^e , ben '^farter lit 
mtlbn: S^c Itben ju ft^fn. SRani^ berbcr @))ott lieg fiiti barlibtr 
^Oren, unfaubere ^faffengef^it^ttn bilben btn reidifttn unb barum 
mo^I auc^ ntdit unbe(itbtefttn ZtH bee 9(nelboten{(^a^c< einer neu 
entfte^enben Sltteiatur. di ft^It barin ntd)t an l^b^ntnbtn ^tn* 
meifungcn auf btn Sibtrfpnii^ jmlft^en 3bra( utib fflirni^tcit; 
abet bee ^cieftct bleibt boi^ Itnmtr btr ^rfe^cr, bet ^tttlon* 
trttec ®ott{« auf Srben, bci aui^ but(^ bas rnt^lofefte Qtbtn bit 
3)tad)t JU blnben unb gu (iifcn nid^t oerllertn tann. 

^atte (tut fol^e ©eiftlU^fett, bit nui tvtnigt erfrtuti(4t S(u8' 
na^mtn, fo Die( bartibei betannt geinorben, befonberft in ben grS' 
§eitn fUbbtutfi^en @tilbten aufjuaeifen ^attt, alltin bie retigibfe 
gtitung beS 33oltte in btn ^Snbtn ge^abt, fo ^dtte Itii^t eine 
DoQIomtnene Snti^riftlii^una eintreten tOnnen. ^a« roar abtc 
nti^t btr 3d(I. liai 3;^un unb S:ttiben bet Stttpritfter nar 
langft ntilit Don foic^tnt ®tlang fill bae leligiiSfe Eeben bti 
©emeinbe aU ^eute. yi\iS)t rotntgt unttc t^ntn tafen nut i^te 
SRcfft unb Derje^Tten il)te ^friinbe, fie nattn gemiffermagen nut 
bit 9{e))itlfentanten bte 3i'f<"tifi^"^QfSt^ bet ®emelnbe mit btm 
gcogtn Oiganiemue btr ®efamtltrd|t, aber bit eigtntlii^t @et[> 
foige mar in ben $£lnbtn bet ^etteimbndie. SBenige ^a^rje^ntt 
i^rtt $iirtfitmteit fatten gtnUgt, um eine DoUfomment SBtrf^ie* 
bung in ben fttt^It^en ©emtinbeott^iittnifftn eintttttn ju faHtn. 
91a(^ btr Se^re bet rlSmifditn JEiti^e ift t« nii^t bit Siltbigtelt 
obtt ^tillgteit befl ^tiefttrS, fonbern aQein feine priefterdt^e 
(Sigenf^aft, n)tl(^e bie Sa^i^tit bet auegtfpro^tntn aibfolution 
garantitit, abet ti ift mtnf(l|li[^, bag bad foefpttc^tnbt Sort einte 
ftrengen, tviltbigen ^tiefttrd aod) itnmeu btr E)eitebebUiftigcn 3)}tnge 
ntt^r gitt aid bie DieUti^t leidiler truocbtne SIbfotution tints 
^ti^tfertigtn. !Cit lounbttft^tn ©efttltn, bettn ft^ioffed ^uf' 
tttttn in ^ctbigt unb SebtnSDtife fo gtell abfta^ Don bent ^onb' 
mcttemiigigen Zijwx tinet in Unjui^t unb $abgier otrfunttntn 



Disiti.cdDi. Google 



14 SdtoamBjOtt. 

^Titfhrf^aft, maim Mb bie StebUttst bee SolIeS. 3t tm^er 
lit cmfange bit @anbc ftraften unb auf- fhcnge 9t<u^foIse bts 
atmtn gebcnS S^ctfti btangtn, utit fo giBgtc marcn it)rt (Sifolge. 
3)ur4 bae unoe^eutc tReilit, an oQen Orttn Skii^tc ^iirtn ju 
bilTfcn, Don btm fie ben auegUbigften @tbrau(^ mai^ttn, ttbten 
fit tintn nntimcgUi^cn Sinflug aue. SSo fie tint fiir4)e ober 
Sojpttit eiri(^ttttn, nerbbttt bie ^nroifiialfiri^c. SStigeblii^ mar 
bit Alagt btr f^mec gtfi^ilbietm $fatiei, ftlbft bae pltpfllic^c 
@ebot, menigflcnd an @onn' unb ^efttaBen bit SRtfft in btn 
$aroc^ialtirc^en ju befu^tn, ^atte Itincn Srfotg. giii^ fyittt fii^ 
bit @itlt auegcbilbet, bie loir nod) in einjtCnen iRei(%eftilbttn na4> 
tveiftn Ibnnen, bag bie eine |$atntfie in bieftm, bie anbtie in tentm 
J?toftet juc Stifle ging, fii^ bort in alien 3>ingtn !Rate« tr^olte 
unb, roai am toic^ligfttn mar, im ffilofterlir^^f fi4 tint @rab- 
patte [\6tntt. 3n nBfttrIiil)tr ®rbt gu ru^en, ohtr gar in btr 
fffofterfir^e felbft, roo frommt smitndie bit Q^^quien fangtn unb 
fiir ber ©ee(e 8?u5e 3Jltffen lofen, gait ben frommen ©tSubifltn 
af8 rit^reftt Sllrfif^oft fttr balbigfte Srlijfung aue bem gegefeutr. 
Unb ^atte erft eine i)fatnUie tintn geliebten Zottn in etnetn Slorter 
ru^en unb eine (tt^rli^ witbetft^renbe ©ebStfitniemfffe geftiftet, 
fo mai fit mit bemfelben Dcibunben auf ©entrationen ^inaue. Unb 
biefe JBeoocjugung ber Wliain nar biefelbt bet ^odi unb nitbrig; 
t0 gab menige Si^rften, bie nic^t einen granjisFaner ober SDotni' 
nifoner juin IStii^toattt fallen. llbtraQ^in fil|ien l^r ^nflu§ 
ju rtic^en. So tein iBettelHofter Dor[)anben mar, unb nur menige 
@tftbte bttrften biefer ©cgnung eutbeEirt ^ben, unb auf bem 
Sanbe, ba maren ti bie 3:trminatitr, bit SJorftt^r btr HdttttU 
ftationtn, bit ben 3i'f'"'"''fif|ing niit bem fffofter oufrei^t er> 
^ieilen: bit S9tttetmbn(^t, t^ranjielantr, !&ominitantr, Suguftintr* 
fiemiten roaren bie 2:ragtr unb ^^egcr btS bamattgen rttigibfen 
8cben« in 3^tutf(^tanb. 

(£« ift tint bcfannte S^^atfadte, bag f(|on ber ^eitige gran* 
jiefud fe(bft auf nlAtS @tringert0 auSgegangen mar, ale bas ge<- 
famte {^rifttidie geben mBn^ifi^ ju geftoften. ©in Orbtn dob 
Saien, bee fogen. btitte Orben bee ^eiligen granjielue, foQte inner* 
^alb bee Seitlebtne in iiitbtTtr ©tuft bae arme i?tben S^rifti 



Disiti.cdDi. Google 



gian)i«Iantf4t Sttiatian. 15 

jutn Sluebcud brinacn. Sir uiffen nicfet, tn mti^ein Umfang 
jener btitte Orbtn, ber ^tatt aaO) ^unberttaufmbtn jti^tt, fi(% nD<6 
mii^renb bee SRittetalUTe auegebrcltft ^at; fi^ci ift aber, bog faft 
llbecall ba, too une etgcR gnbt beeferbtn tlrd|(til|<re(igiilfte Stbnt 
cntgegentrltt, baefclbe franjielanifc^te ©tfiriigt jeigt. ^a mar 
letn 3t»^if'^ ^>t toafftt 9{eIigion tear nnr Im SROn^tum ju 
^nbtn, fQc menige criti^bar, boi) aUta ttftrebtnsunt; bie ^mic 
Sugenb bU Srmut, btr aSerjli^t anf ttgmen Stftt). 

SQo^I bem, btr ts oermoc^te, nac^ bent SBorbUb be« ^eingtn 
S^ranjietpS Dor bem SBUtt bee iSrEDfcrS fid) fo titf In bad Stibtn 
mtb @terben be9 ©efreujigten ju Derf enfen , bof er in ftliger 
SBerjaifung fein fttbft Dtrgefyeitb ntt^ts me^r fo^ ols bU ^eiligen 
Muttriefenbtn ftitif Sunben, — bit ^bdifti gornt Dom ^eiligen 
Sern^atb fi^on Dorgebilbeter franjiefanifi^er ©eDotion. Unb 
menn ient 3tit "Ui^ "o4 t)on bti unfrigtn in ber Ubtrf^mftig' 
lit^feit bee 3)}aiUntattue ttbcrtioffen totrb, fo ift ba« iDitbcrutn 
auf ben (Sinflug btr t^ranjietaner unb bee mit i^nen in bitftm 
$un!te nietttifeinben auguftintrciemiten }UTiicf)ufU^ren , ja ftlb^ 
bit StefoTmatione^offRunstn jetgen Slnfllinge an Jene (fingft Don 
bnr ^izdtt Dtrbammte, in 3I?inotitcn(reifen fi(6 fort|)flati)tnbe Stn* 
fdiauung oon bet Stotnrenbtgfeit tinet balb ^tninbrtc^tnben flata* 
ftvopfft unb ber ^uritiffil^rung ber ftirtfie ju apoftofif^ier Strmut. 

:Co4 barf man nii^t nii^nen, bog bie SRfini^e fl(^ aQern)cgcn 
ununterbro^tn buri^ firt^Iit^en Stftr unb ^etligtcil beS SBonbetS 
auSgejtitiinet ^aben. $Bie alle Oiben mortn aui^ bie Settelorben, 
am mtnigften DieQiii^t bie 3Rinoriten, nli^renb bti grogen ©i^idmae 
in ieber ©tjie^ung oerniitbert. "Die Siferer auf ben Ronjitien 
^ten Die( barUber ju Itagen unb forbeiten eine iReformation ber* 
felben. !7)amit uutbe tbenfo uenig errtidit loie mtt btn Ubrigtn 
gorbtningen. 8lber eS geret^t ben Orben )ur (g^re, bag fie fid) 
ftlbft auf i^re iSeftimmung befannen, ®eit ben 20 er Oafiren 
er^oben fid) einjetne filr bie a[te ©trenge begeifterte aJtttnner, bie, 
Don ben Oberen im @ti(^ gtlaffen ober gar gepnbert, anfong9 
nnr mentge ®[eid)atfinnte mtt ^^ fortjureigen oermo^ten. erfotg 
fatten fte erft, a(B niu^ ber SRitte be« la. 3a^r^unbert« Oiitftcn 
unb ©ttibte im Onttrcffe, bie liti^fic^en @tiftungen ber aiorfa^rtn 



Disiti.cdDi. Google 



16 fHoftncfonitatioiiHi. SnilMifc^ften. 

gcfii^trt ju ft^en, mit tinanbti tottttiftttcn, bit Uliftn, oft untec 
Snmtnbung Don ©tttian, ju bet attm Oibtn«regt( JurQd}uffi^nn. 
®o \tf)T ^altt nton fi$ an btn ©fbnnfen gttDit^nt, bag bie 
WHadjt bit ZiiiCt bee fiti^d^tit SctienS feint, bag man taum 
irgenbmo tmftlid) ben 3}erfu<^ gnnadit ^at, au^ bte SSeltgeiftK^m 
ju lefoTtnitren. ^i^t ilbciaQ tuiir ein nadi^attigcr @ifo(g ju be- 
mtrten, bic !Reformationtn bauerttn t\o6i fort, olfl ba0 SBort son 
bet (^liftlii^en ifrci^tit bit Alofttrpforten jn fprcngtn anflng; bie 
j{{age mit btr ®pott iificr bit $abfu(^t, btn @(f|mu|} unb bie 
Unroiffen^tit ber SKtin^t, befonberfl btr ©ominltont r , ift borum 
nltmal9 Dtrftummt, snb boi^ ift t8 niSft jutn mtnigfttn i^nen ju 
banftn, ivttin bafl tixiitxiijt Sebtn nai^ mitle(atttr(i(^em ^btal in 
Dtr^illtnifltnilgig (uTjet 3"! mitber ju ^o^r SNUtt (am. 

3)!an barf baran ttinnem, bag fit es iDoren, nclf^e btrufemiigiQ 
bit ^Ttbigt (ifltgttn unb fic^erlic^ btl neitcm me^r geprtbigt ^aben, 
«[0 bit 3Be(tetift(ti^tn. 9Bi(^tiger mac tin anbnee, ivotnit fie 
bem TtfiQiitfen ^tbUifniS btr SRtngt etitgtgtntamen unb in bet 
golgt btn nacdl^altigfttn Cin^ug audlibttn, bae mac bie ^fltge 
unb 91eubtltbung ber fogen. Jdruberfifiafttn jur ^ert^rung ber 
^tiligtn. 35ie ®a^t roar nli^t neu, ©tit (angtt 3*'* — bit «n- 
fdtigt finb fautn noi^ naifijumiiftn — , mar ti ®itte, bag @tiftli(^e 
unb Saitn, SDtiinntr unb ^Jrauen, fi^ jufamntent^aten ju btfonbertr 
SStre^rung eineS ^eiiigcn unb bafiic aui^ btfonbere ®naben uon 
i^m JU erttarten fatten. 3e(}t lam neue8 8tben in biefe 3iifti- 
tution. O^ne ^roti\tl ift babei baS moteritfle Snttreffe btr 
jtiofterleutt mit in 91iidfii^t getommtn, abet jene 8ruberf(^afttn 
(ntfprai^en ju fe^r bem 3bea( mittttatttrliifiec jjciimmigtett, at8 
bag bie 9Iuefi(^t auf ©troinn a(e aUeinigee anolio i^rer SStrbrei' 
tung anjufttttn mdrt. Sat boi) nlifiS geeigneter, bae Sebtn btr 
Saitn in fefte !ird|ttcf)e JBonbe ju fi^tagtn a(e bteft ^alb melttii^tn, 
§alb (tTdjtii^en ©tnofftnfi^aften. 

SBenigfttne titimal im SRonat, btsmeiitn au(^ aIIlDb(^ent(i(^ 
lommen bit 3nitglitber btr Sruberfi^aft jur btfonberen gtier 
btd ^eitigen an feintm S((tart in bet ftlofltctirt^e jufammtn. 
3u gemiffen ©ebttSUiftungcn obtt auc^ Sllmofen ift febtr ju* 
^aufe Dcrpflii^ttt. S)ie aStrt^rung be« ^tiftgen tft baS ade 



Disiti.cdDi. Google 



SBnibETfi^aftta. 17 

eintgenbe Srubcrbonb. ©tiriit tin 3RitgIitb, fo ultb fUt i^n 
tint ©cctmmefft gtlefen, fcin 'Ulamt in bad Stotmbu^ fltftftrlebtn, 
urn fciner bei ben KnniDtrfarien ju benltn. (Si folgen bie iSriibtr 
bti ftintm ScgriibniS, btffni ^ueiic^tung ni^t felten bit JBrubet* 
fi^aft Ubtrniinmt, fUr tnan^en Sttnen noi^ fftatt ein wtftnt(ic|er 
3Inrti} jum «9ctlritt. 

anit aOem $otn)] ftterte man in befonbtrcm ©oHtflblenfte 
bie nic^t feltentn t^tftt bet 9iuberfil|aft. 3)a nac reii^ei M' 
(ag )u geninnen, fUr Sebtnbe unb Zott, unb ttii^ nnb arm 
Vtreinigte fit!) jum fritEilii^en ge^tna^t, tai in mam^en ©egett' 
ben, mentgftene miff en wic bad Dom mittteren !&eutfil|(anb, gegen 
(Snbe bee ^eitaltere gu toliften ©etogen auSartele. SS mar 
bo(^ nur bie DoKdtiimlU^e fie|cftUe ttr^Iiifier geftfriet, bie i^ren 
rellgiiSfen SJert in ben Sugen ber SDlenge babur(^ nti^t Derlor. 

©ie^t man Don btn ©etoerbSgitben ab, bie, menn audi in firdilit^ec 
Soim, bod) nur bit aScrtretung ber &mtibt' unb ©tanbedintertffen 
im Sluge [)atttn, fo nactn fot^t rein lirc^Iii^e iBruberfi^afttn 
frli^er nii^t Ubermitgig ^dufig, iebenfaHd uon (cinem btfonbtm 
Stiang fUr boS ^olMtbta gcmefcn. ®tit ber SDlitte beS ^a^f 
^unberte mut^e i^rt ^a^f mtt jebem 3a^r. !X)a gab ee teln 
jtCofter, ba(b, ba m<l) ernftere %Be[tgcift(i(^e in bitfem ©tUde ben 
flRiinctien nad)eiferten, totnn aui^ o^ne btnfel&en ffirfolg, (tint 
jtfri^e, in ber nii^t tpenigfttnfl tint $ruberfif)aft bomijitiert mar, 
oft btrtn eine ganje ainja^I, ie nai^ ber 3a^l ber Slltilrf unb btr 
$eit!gen, bit btnftlbtn gtioci^t loaTtn. 3a tne^r unb mt^r tommt 
ba« religiOfe geben bee iSdIIS in bieftn ©enoffenfi^aften ju feintm 
(^aratttriftifc^tn Siuebrud. 

Unb nit^t jum menigften barau« trKilrt ti fi4 , baf bie !Btr' 
t^rung ber ^titigen ju berfelben ^tlt ju i^ter ^Oi^fttn mittt(a(ter> 
lii^tn SfUtt lam. Sie felir fc^ien man i^ier jubeblirfenl SlSenn 
?at3ft Onnocenj VIII. im 3a^rt 1484 SDtulfi^Ianb Don Jejen unb 
^Qubtrern erfilUt ertCdrte, fo fprnt^ er nur aue, moe man in 
alien ©i^it^ttn ber JStDiSEIetung fU^tte unb fUrd)tete. UberaQ tu 
gelb unb ffialb unb gtur trieben bermolen btr lenftl unb feint 
©fftaen if|r iEDeftn. SQie foOte man fii^ unb bit ^tinigtn, fein 
$ab unb ®ut fi!^U«en oor i^ren finftertn Strfen? Slur bie ^et< 



Disiti.cdDi. Google 



18 Bhiu ^ittat- 

tifltn Dtrmoditcn tt, bit natilrlt^en ®cgntc btr Z)(tinoiitn. Viel^ 
btm, bet bQ tin 0rabirfdiaft«amufttt mtt bnn JSiRmit brt 6^4* 
^({QtR bc[a§l Sbcr ba« stntiatc bod) ni4lt filr aOe gitae. 3n 
tmnfeltoi Snoie, atft man bit Siiba^t ^lei auf bitfnt, bort nuf 
tmen ^dUgcii tDtijtntrlnte , mugte man baju fontaRn, i^m bt* 
fonbtit, t^n ausjtidintnbe Sriiftf jujuiocifen. @4cn ^tit^tno^tn 
ifabtn nidit o^t Sabd bir ntutn Sittt bie 9totiad)tuns gemai^t, 
bat man bamals anfing, bic 9ttfiuna btt ^ciltgtn }u fpeiialifttrtn 
unb iebtm fcttic btfonbtrt gimttion injaffQitibtn. iCamit tatnnt 
$tTfbnIi(41tittn ju fS^xen, bie man frllE|tr faft nut ou0 bem ffiaUnber 
lantite. 

<S« flab ^rantapngtn genug baju. 'Die 3^' ^" ^'c^' unt* 
bie SIftrologen, btien Aunft nicmanb bcjaeifeitt, |)rD|)^)(iten nod^ 
®it|limmtit0. !t)ie po(ltifd)cn unb no$ mi^r bte fojialen SBet^t* 
rti^t im ^tittgtn rOmifc^n dttii)' btntfdier ^Ration uaren fi> 
troftlos mit mir miiglii^. Hit S^roniltn finb doQ ttm Offent' 
lii^en UnglUdfifdUen. Urn bie CBinbe beB 3a^r^unbertfl ^brm 
EDir aUe paar Qa^re Don SIRigeinti, lITeuerung unb in beren l9e> 
folge Don bee oft ganje Sonbftri^e tiet^etrenbtn ^ft. 3)a}u 
(amen ncut Arant^eitnt, mie bie Slattern unb bie mala francosa. 
©cgen ail bad Unveil fd)ien ee ncnci Slot^eifer ju bcbUrfen. 
@t. @eba|tian, bti fo lange gutt £)tenfte gegen ^tftiienj mb 
Seuc^en gtleiftet, nurbe fegt Dcrbctlngt; er »arb left faft avS' 
fdjlteiiic^ ber @(^u|i^eri ber Surnitr' unb S^ii^engefellfc^Qften. 
3(n (eine ©telle trat in Dititn ©egenben bei ^eiTtge 91o(t|u8. 3tt 
■IBern gtng bie 9{ebt, bag f(^an ba« 6(og( Slnfe^ feinee Si(bt» 
bit ^eftbeuicn oertrelbe. X)tr ^riligc SSolfgang gatt a{« Xcitfttr 
btr ®efangcnen unb ale ^Afa ber ftranfen unb Sa^en; bet 
^eilige S^riftoti^ fc^U^te Dor jit^em Slob unb Ungetnitttt unb fo foiL 
^ata fjattt man fUr itbti ®(breften unb ttbe 9!ot bee menft^U^tn 
Sebcne bie jum j^ngfttn Gkridit, mo ber ^[ige 3a(obue ate 
gar&itter eintrat, fetnen befonberen Slot^etfer. $ier unb ba mor 
ee mo^l fi^mierig, ben ))affenben {leidgen Eietauejuflnben: gegen bit 
Slotlern fanb fii$ nut ein alttc^amenllit^er, „bet faft bultige, 
blatttrige ®otteefteunb ®t. Sob', mie etn )titgtnOffiF(f)et S^ronift 
fi4 auebriidt. <Se finite mie gtfagt nid)t an tinfi^tigen ^tieftern. 



Disiti.cdDi. Google 



aRaiitnbiu:^. 19 

xotl^t gcom bitfe ganje 9!id|tuiia liftrten unb in %BoTt unb Shrift 
bacan crtnnerlen, bag bit SiiiS)t tn ben ^iHgen nut garbitter 
\tift, ias iSrbartitcn [clbft aber alletn @ai^t ©ottes fel : tat SSoII, 
unb jroar nidit blog ber gtmrine iDlann, ^at bo^ nltmate ben 
fetnen Unterfd)ieb Don :Serc^rung unb flnbetung Dtrftnnbnt, unb 
ma« cS tibtttn ju l^ben gldubtt, na^m c« boi^ inunet ^in a[S 
cine giittge ©penbe beS ftinem ^enttn nnb Sil^Cen nit^r fte^tnbtn 
^eifigen, nit^t be9 in unna^cer gttne auf ben SSoIten be« 
^immtle ate Siinig unb jRit^ter t^ronenbtn ®ottee. Se ift na^r, 
bae aSolt ^at bie neuen ®d)u^^d(igen treiert, aber bit ftiri^e E|at 
fie anertannt. Tin pspftlii^e Stgot in Stutft^Ianb, ber ftarbinal 
Slaimunb non ®utt ^at eS in bem U^ten ^a^rjc^nt bee 3a^r> 
^unberte flir angemeffen gtfunben, bie @r^il^Iungen onn i^ttn Sinn- 
btrn burdi ftine jfontmlffait oetbcetten jn laffen. 

SlUe ilberragte natllrlii^ SOtatia, bie $imntel4tElnigin. Seitbem 
ber ^eiligt Stin^atb Don Slairoau; t^re ^o^elt mlt ber ganjtn 
iSegtifterung felnee anba^tgiutieiiben {lerjenS gepileftn ^attt, tonntt 
man eine faft ftetige ^nmitmt i^ree fluItuS btoba^ten. Safl 
tmmci eint gliiubige ^^ntofit ^er ^t al9 SGSttb, ale SRutttr, a(9 
@ot[eegebdTtcin on @($lintm unb ^errfii^em auejubenten DtrnnH^te, 
bae pufte man ju i^rtn (S^ren jufommen. SRit 9{ei$t fogl 
Sutler; „^\t liebe abutter ®ottee SDIaria ^at DitI f(6i»ntrtn ©e* 
fang unb mei)r ge^bt benn iljr ftinb." tax ttidjt Siebtrf^a^ Jenet 
3eit befliitigt biee. 3t me^r unb me^r norb fie, burdi bit bit 
ftiri^t ia erft ben ^eiianb er^Iten, ber iDtitttlpunlt bee religiOfen 
X)enttne unb {lanbelne, unb gegen €nbe bed ^a^i^unbtrts erreii^t 
i^re 3Str(I)Tung einen $ii^epunft. Die fie taum ^tute, did bie 
tOmif^c Sicttie feit ^io IX. atlent^alben mit beuugter m^i^t* 
U^ttit JU mitttlatterti(f)tn Sormen iurUdEtntt, miebtrcriangt not' 
ben ift. X)ae bemeifen bie ju^tceit^tn a}}arien|)reblgten unb %n' 
ba4tebi)(^er ju (S^ren ber emigtn 3ungfrau, mit bcnen bit Sduif 
brudertunft btfsnberS bie btutfi^t S^iiften^ttt btf^enlte; baoon 
jeugen bit :CenIma(e neu erma^enbec Aunflt.^ltttgteil , totlitt bit 
itolienifc^t ^immeietbnigin in fo onjit^tnbeT SSiife auf btm {tinter* 
grunbt beutf^tn ©tiQItbenB ait beutfc^e 3luugfcau unb abutter 
in bae bUrgetlit^e $eim Derppanjten. (S« ift (fiaratltriftiftft, tai 



Disiti.cdDi. Google 



nan oUQriifit tciuc ©i^iiftfttUc mlt fo((f|tc Sorfttbt bt^nbtlte, at9 
bit Sorte, bit 3cfue am ftctuje gu Snada mi ^o^onneS go 
[pto^tn: 3o^. 19, 25—27. ^t ^itg gerabeju ,bae neinc 
SDangtlium", ,bit ^titt btr ^afficn", bnr^i btrcn SBtrlcfung bci 
ber antfft bit ftftUiit dtit imifi^tn Ofttni unb ^flngfltn aue« 
etjtt(E|mt murbi, unb bit ^nbigt Don tQi ^ o^nt ^■at'ifA Zaaimbt 
von frotntRtn CEirifttn — tai faun wan au(% bti ©taupi^ eitenntn — 
jnr glU^tnbfttn Snba^t angetegt, nenn and) oft in btr finn(i(^pen 
Sorm. 3a mt\)t unb mc^r tcltt In btr ISoReanfi^auung an bie 
©ttdt bee ^etlanbte bit ft^mtrj^afte SRutter, bit mater dolorosa, 
btr baa ©r^mcrt buri^ bas {tcrj ge^t. ^it 8e^rt Don btm nSRit- 
(tlbtn btc Smaria", i^rtm XtU^btn am SrtiirungSltlbtn, btr 
compassio Mariae, nirb ju tinent fttE|tnbtn Jtapltct in ber !Doq- 
tnatil. Sl&er no<^ me^r, bamatS nitrbe dnt aSorlltflung gum 
©tmeinglaubtn , bit eift in unfertn SCagtn tiri^iti^ btftiitigt 
marbt. 

@(^on ftit bem 12. ^a^i^unbert (onnte man bit lDunbcrIi(^t 
Stebt ^iSrtn, bag fSlaxia aQtin unttr oUtn ©tccbli^tn Don ber 
Srbftinbe bcfrtit gebfitbcn \t\. ^9 fc^Etc ni^t an geioicfitigfn 
@timmen, v>tl^t bit neuc .fromme STttinung' aufe tnt[i$iebtnflt 
Dtircarftn. 3>it ®ttt^rten aue bem !&omtnitontrorbtn ettliirtni 
fii^ bagtgtn, um fo mt^r SIntag flir bit gftanjietantr, nai^btm 
X)un8 ©cotue bit Se^rt a\i nprobabtC bejti^ntt, bitfttbt in Sort 
unb @d|rift ju ctrbrtiten. Set i^rtm Qin^ug ouf bai rtUgibfe 
aSoIMebtn btgrtift man, nit gut tB l^ntn gelang, gumat fie oon 
ben Siuguftintrttemitcn aufd tifrigftt unttrflUgt murbtn. Sber td 
mac bie^cr nii^t mbgCit^ gtratfcn, toie \tift fic^ aui^ bit S^inoritttt 
barum bemU[|t, bit ©tititfrage, bie ju ^eftigen gt^ben {tDift^en 
ben beiben Orbtn fil^rtt, buret) einen pdpftli^en Wa^t^ptaii jutn 
Sluetrag ju bringtn. ©elbfit @i^u2 17., btr ^anjietantr, magte 
ti nii^t, bit milt^ligtn !DominiIaner ju Dcclt^en. t3a6 tinjigt, 
tooju er fi$ btraegtn lieg, tear, jvar ni^t bit St^re, abtr boi^ bae 
gtft ber unbefledten iSmpfiingnie ju bejlStigen. S^aS mac tfor 
btr $anb gtnug. (&» tear la nur (ogifi^, auS btm dit^tt, tin 
Stfl JU (S^ren eintr S;^atfa(6e ju feitrn, bit bogmatifi^t Stflilti< 
gung betfttbtn fe(bft abjuidttn, unb bae SioH ittit ftintr fttte ju 



Disiti.cdDi. Google 



^nfigt 9nna. 21 

btoia^ttatta 91eigung }mn {Sunberbaien ^atte fi^ i^^Sfi file ctne 
8(^rt entfdiieben, n)tt(^e ber SRuttei ®ottre bae $9c^fte ju D(r> 
(tl^cn fi^leii unb bacum ben i£rfo(g i^rnr SUcfpcac^e urn fo go 
tutjfcr etfi^ttnni (ttg. Sfl ^Stte bei umfangicif^tn ^copaganba, 
(Delete bie Sntnorlten nunme^r duf ®iunb bee pttpftli^cn Qrtaffe 
in ©cent fegttn, laum bcburft. @ttbft Mc Unioerfitilten, an btncn 
gtgcn ISnbe bee Oa^c^unbette, oUUeic^t aui^ megen t^refl ffampft9 
gegen biefee Dogma, bet ISinflug ber XlominKanec ^erobfanf, trattn 
bafltr ein. QZa^ bent SJorgangt ber ®orbonne (U96) ntncben 
1499 bie Unlverfitiltele^rei in StUn, 1501 bie jn Emainj barauf 
Derp^it^tet. (&i fe^Ite nic^t an Sunbtrn, ueli^t bit SSere^ning 
btr unbeflectt Smpfangentn ais ®ott tso^tgtfiillig ernicfen. Unb 
n>tr etma not^ jmeifeite, ber tonnte fii^ Don ber Sa^r^clt Ubet' 
jeugett, at« bit iDominifaner in ^ern int 3a^re 1509 babei er> 
tappt DUiben, als fie flir bit gegenteiltge ^nfc^auung bie ^eillge 
Oungfcau trf^tinen (iegen utib bofiir auf bent @(^eiteri)aufen bUgten. 
Unb man ging batb iceiter. 3nit ber bem rijmiftlien ffat^oli* 
cifimus eigenen ffionfrqueng fi^Iog man: SSenn iDtaria fo ^oc^ be> 
gnabigt ift, bag fie aUein unttr ben SRenfi^entinbein Don ber l£rti' 
flinbe befrett roar, toie ^diS) ft'^t bann t^ie abutter, bit ^eiligt 
Knnal gretliiti aeig bie ®ef^i(^te oon ber ^tiligeit ^nna nid|U, 
bie iSoangelien nttinen fie nii^t tinmaf; befto au0fD^r(i(^cc berit^tete 
bie tfegcnbe unb bie fromme j£rabition dob i^r, unb mer, mie ba* 
mate fo uitle, ine ^ettigt Sanb jog, tonnte i^r $aa9 btfut^en 
unb reii^en Kb(ag babet oerbtenen. ®(ei(^wo^[ mar i^re S^tr* 
e^rung bie^ec tint nur fporabifi^e gemefen. Kbtr mie mil tinem 
@(^(agt trat fie {e^t in ben iQotbergrunb bte rtliglOftn 3nttreffe«. 
3(uf oQen ©tragen, in ©tSbten nnb SDttrftm nurben ii|r ju Sfiren 
eUbtr, m&xt, AaptUen, ia J^irdien ertic^tct. @e (onnte bei btr 
in btr jtir(4engtf[^i(^tt gerabeju beifpledofen ©(^ntaigleit, mit 
ber fii^ i^r StnitaS nerbrtitete, einen StugenbCid f(f)einen, a(9 mitrbt 
er gar btn btr Snarla verbriingen, SlQtntliaiben entftanben JBrubtr' 
fi^aften ju i^ren S^ren, in 8Ubed nt(t)t neniger aid fUnf. @ie 
tttar bit relate SDlobt^eiUgt gtmorben. iDlan feitrlt fie Uberatl in 
SBort unb ®*rlft. S>it ©egtifteiung far fie ergriff atte ©tSnbt. 
€elbft elfrige {lumaniften, toie {). Sebtl, jtonrab lSt(tt« unb 



Disiti.cdDi. Google 



S2 mai)t ia ain^t. 

HobanaS $it|Te, iDlbmettti i^r bic SrieugnlfTc i^rtr ntn gclcrnttn 
Sccetun^. Unb vitQeii^t nirgenM nurbtn i^i Qt^itt (Stfrtn 
juttK alt in ®ad)fcn. '3)ait nac ti $tritog ©rorg, btr, l^r fana' 
ttf(^ {tgtbm, i^ren ftuftue auf itbt milsti^e Setfe filibtitt unb 
t§T }a Sob Mt ©tabt Hnnabtrg gr&nbttc, — unb mU ben SSorttn: 
H$Uf, (iebt @t. flnna, lH) mitl ein anSnc^ mirben', getobtt SRartin 
8uti)ei ben SDtOnc^flanb. 

KOt bitft (Stli^tinungnt, nnb bitft finb nnr bit ^auptfai^Iic^flen, 
finb nur gu btgreiftn aue tintm ttefge^enben celigittfcn Stblirfnie, 
boe Don cintr Hnbatlt gut anbecn ^aftrt unb b(4 nimmer jutn 
giiebtn tommt. X)rang bodi nur ju mcnigtn bit Iprcbigt Don 
ber f(^on in S^ri|ito scfc^c^ennt SSerfiJ^nnng, tofiin eS oui^ mani^t 
gob, bie, o^nt i^reS inneriic^en ©egenfa^ed ge^en bad lonbtJtnPgt 
fiit^entum fi(f| bnvuft gu meibtn, auf ®runb eoangtlifd) ge^at 
ttntc 3tnba(^tebitd)tr aUein fi(^ auf @E)ii|luin Derliegtn. ^ic 
aRc^ja^l Dcrna^m au« bet ^rebigt nuc bie ©timint bee ^engen, 
gcDoIttgen, jUtnenbtn Stit^tere , ben eS gait ju DerfB^nen , burt^ 
Opfer unb 3:iitnft tn @ebet, Stmofen, SaQfa^rten unb ^Ibtiitung 
Ui gleifc^eS. 'S:>ai ift o^ne ^loti^tl btt ©lunbjug bamaiigen 
rtligitSfen ^anbetnd, tote Im 9{otnaniemuS Ubtr^aufit, aai) bet ben 
®ebitbet[ten btr ^eit. ffiti^cenb e« tn 3ta(ien untet ben ffle- 
tounbercin bee Hoffift^en Sitteratur fdion }um guten Son ge^brte, 
tiber (^riftU^en ©lauben unb @lnri(^tungcn ju fpilttein, benegen 
f((f| bie bnitfi^en ©ete^cttn, gcnauer bie fogen. ^umaniften, bie ju 
Slnfang bed 16. 3a^r^unbecte no(^ ganj in ben So^nen bee fir^' 
Iid|cn @(auben6 unb SberglaubenS. 3^ic fiirc^e im Sunbt ntit bent 
nod) ^eutt bent beutfilien SUrgertum eigentn {)ange jur adoaterlii^tn 
ICrabition, fdiil^t bie gute @itte unb ben Onbegriff bUrgetltc^tr 
3:ugenbtciftung, bie iSSo^tc^rbarteit; atleS unb Jebed S^^un, im ^aufe, 
in bee ^^^f^' in ber ©euteinbe DoQjie^t fl^ unter (iri^U^en 
goimen, ober mirb Don bitfen begleifet. ^ic Jtitdie ift eint gc 
uottige SJlaijt, bit bad ganje I'eben umfpannt unb bie ine einjelne 
regdt; begnUgt fie \l^ boc^ mil ilugerem !t^un, ^eiligt boi^ f(^on 
bie Xeilna^me an i^ren ®ebriiut^en ben @linbrr. Unb uie fdfon 
angebeutet, mani^ee in ben tiffentCii^en SQer^tiltnifftn, bie 9tot 
tti 3^1 r in bei fo bieteS mantte, ber 3oi^ti b<^ $tmmtlS nai^ 



Disiti.cdDi. Google 



Kuff^tDUitg itnb SnfalL Sctthrtnin. 23 

tent froimntn @[au6en ber Wtn^i utib bci biaftifdien ^reblgt 
btx ED?9n(^e fo fti^Hti^ na^c ^mitijubrc[^en bio^te, fam btfonberd 
an ber SQtnbc bcS Sa^r^unbtrtfl t^ren iBtftTcbungtn entgegnt. 

greitii^ toer nat [o oben^n bit potitifi^ unb fojiateu 3u' 
ftilnbe bctrat^tft, ber tonn [tntS ^titaltn tin s(ltd(i(^t8 ncnndi. 
SRan ftttnt bit Sllitt bc« batnaltgtn beutfi^tn {lanbelS, ber Me 
ganjt !{Bt(t utnfagtt, unb btm bit ntutn (Sntbicfinistn ntut Sa^nen 
Sffntttn. Sranjofen unb 3taUmtr ftauntcn ob bti Steii^tuiM 
unb bee fUrftUd)tn ©tanjte, btn bit ^anbtU^trrtn in bnt fiib> 
beutf^tn $)anbtMentpoTtn ju entfolten vtrmtK^ttn, unb prlcftn bit 
SSio^l^obtn^it unb ffiultur bc« ^anbtS. $anbel unb @(U)trEi( 
tvartn im Sluffi^mung bcgiifftn, — unb geiDig bofl $)b4ftt, xoai ^t 
errciclitn lann, im (lauft bte iBilrgtre fanb bit ftunft tint ©tttttt 
unb opftimidige S^Brbertr. S)[e ^tifyX ber t|o^en unb nlcbtreu 
@d)iilen am dttjtxa nnb in ©iibbeutfililanb nui^e mit {tbtm ^a^rt 
nnb DCtmoi^tt bent SBilbungsbiangt bod) faum ju genUgen. £« 
flt^t tin 3u9 friW'n friJ^ticten @(%flffen« hurift baS eurgertum, 
ber ©i^bned fUr bit 3ulunft Deifpdttit. »b(r Ubcrfie^t man baS 
®onjt — unb btc ja^lrttc^t SioIMIitteratur me^r no(^ al« bie ge> 
(e^cte genS^rt tintn reiditn SinbUd in bltft SBer^dltntfTe — , fo 
flt^t man iibtiaU ben bio§tnbtn, {a f^on ^trtinbrtt^nben SJcrfaU. 

Bu aOen ^tittn ^at tS SReii^t unb arme gegeben, ^o^t unb 
91iebrigt, JStDorjugtt unb StbrUdle; ftit ben Xagen ber oittn 
%Be(t finben mir u>o^( nur noi^ dot btr franjilfifi^tn 9!tDoIution 
bit ®egenftt^t fo fctiroff einanber gegtnitber fte^en mte am (Snbc 
IkS anttttlaltere. ©i^on in btn mo^I^ofpenbtn ^onbeltrelbtnben 
©ttibttn fcibft ftanb bent Ubergrogtn 9}eii^tum tin ungtEieurefl 
proletariat gegenllber, unb man ^at ®runb ju gtanbtn, baf b!c 
3a^t btr Setttet nitma1« in SDeutfc^Ianb grbger genitftn ift, au4 
ftt}t ni^t, ale in itnn ^a^rjt^nten. fUlan barf baran trtnntrn, bag 
bit JFirdie baS Stttltrtum btfbrbtrte, prattifc^ nnb t^toretifc^. fS9 
fiel Ditfee fttr ben armen SRanti oon t^rtm rtii^en Slif^t, nnb 
bariibtr nor tdn ^toti^tl, t& geitlc^t nl^t nur nii^t }ur @(|anbe ju 
btttein, fonbtm Settler ju ftin 1ft tin @tanb toie tin anbtrtr, Ja 
btr fti^t fittlii^ ^ii^tr, bee ii(^ von Setlelbrot na^rt, al« ber, btr 
fl(^ um ftinen SebenSunttr^att abmtt^t. ©o(<^e S^eorlttn, Dtrbunbftt 



Disiti.cdDi. Google 



24 3>ti ,iinnc SRonn". JtlafTni^B. IRatitniliiin. 

mtt dnti Snilbt^tigltit, bit T"^ um be« guten SitrfcS jolllcn bie« 
wtUtn ine 3nagIofe fttigtrtt, ^abtn nan^nt I3ett(cr trjogen; anbcr- 
feite raiffanb man boc^ bit na^fenbc iBtiarmung Die imDift a(« 
bit Solgt bti gTogtn ffajJilalanfammlung in btn {)ttnbtn tbijilntr. 
;Cie JHage Ubce ben ^eigmnuV ift tint aaQemtinc; bet .araic 
SRann", ber $anbiDtt(tr in ben ©ttibten, btc 9be[ toic btr @e- 
(t^ttt pimmtn batin mtrtmilrbig ilbertin, bag fit ftc^ ben SSo^I' 
ftai^ be< ftauf^trnt nur aue S9ttrug, SBui^tt unb Hberootltifung 
crfliircn fbnnen. Senn bee Slitter ben SSartnjug ber $anbtl<< 
Itult Uberfdat, giaitbt er nur baS ®eine gu nt^mcn. @it unb 
bie rtit^en $iil{atm ma^t er oerantiuortlit^ flit ben fojiaten Sec* 
foK ftinel StanbeS, bti mtt ben rticfien @iabttnt ni^t me^r 
(oRfurtitren fann; urn fo mt^r brUdt er fetb^ feint ^jinterfoffen. 
iRur fetten ^itren Uir bei ben ^iidtren @t&nben tin %6ort brt 
3nit[eib8 mil bem .armen SQanne" , ein SCSott bt« ZaMi gegen 
bae @(f|inben unb ©i^aben btr Oautrn, DitI Bfltr ^o^n unb Dtr' 
S[4tnd)tn ®pott, ber bo(^ im ©runbe bee gnrc^t tntfpringt, benit 
man ift fi(^ btfftn no^Ibtmugt, bog btr S3auer nur auf ben getigo 
neltn ilRomtnt uarttl, (oSgufdilagtn unb Mntige 9ta4t ju nt^mtn, 
unb mil ®orge fie^t man ber 3"fx"F' cntgegen. 

SCitfer $ag erfitUt bit aJcfiglofeR au(^ im Siirgtrftanbt gtgra 
bit 9{fi(^en unb Siornt^men. 3)ie (SlnfU^rnng bes bem Sbrger 
unb Sauern unDtiftdnblii^en rt)mifcE|tn !)?ed)te ma(t|tt bas @efiif|( 
ber 9te(f|t[ofigIttt }u einem aDgemeintn. Urn fo fcfttr flammtrte 
man fi(^ an bit ^utmlt, mo bod @tcafgtrl4it ©otted ^ereinbrtdftn, 
$faffen unb $)tnen Dtrnii^lcn mtrb. ©oli^e ©timmungen, bit 
bur^ tint immer brtttei utrbenbe Sottelitteratur, burdi SSort unb 
SiQi kki4 ge^tttn nurbtn, mugten buit^ bit poCitifdien Bufiinbe 
bti legtm Sa^rje^ntS be« 15. ^afic^unberte unb bit erften 3a^rt 
btfi nenen nur er^B^t uerbtn. SOtan (tnnt bie Die(fad|tn S&mpft, 
um tint feftert OrganifaCion bts 9Iti<$$, urn bie 9}eform))tane 
rines ^ert^otb Don SOlainj. tilt $ub(ijtflil ber 3eit, unb nii^t 
jum mtuigften fflaifer SRa^tmiltan feibft, ber, mtnn er etmafl 
burc^ffgen modtt, fii$ bireft an« a3ol{ manbte, uaifen bie unf(arften 
3been unb 33erfprt4ungtn in jaCiCreif^fn ^amp^telen in« SSoif. 
Unb toai ^attt biefer vielgetirbte, ritttrltc^t Saifec nlctit aUti fiit 



Disiti.cdDi. Google 



Slot am enbt bee Sa^i^unbcrte. 9t(Uie 3uGtiauin. % 

^bftn unb ^lilnel Ste fd)On oerflonb cr Don atttr beutfi^tr 
SRai^t utib $ertlid|((it ju ctbcn uttb bit Bilber elnei rofiQcn 3u* 
lunft }u jtii^ntnl SnU ©pannung Dcrfotgtc man Me Sier^atib' 
lunflcn btr SReidiStagc, bic tine Stfjeritng bet ^upn^'c oer^iegen. 
<£tn ©ttutrprofttt jagte bad anbere. i^ae fpiac^ man nid)t alltfl 
Don btfftrtr {lanb^abung beS Sanbfritbens! ®cf|tiegU4 Mieb aiiti 
it\m alltn bit ituf ble 92ot, bad aUgtmtine Unbt^agen, bas ^d) oon 
Oo^r ju 3fl^r fteigertf. SDIiftmte unb infolgt baoon lenerung, 
linngtrenot, fi^lDm Arant^cUen unb ©eui^en finb loUbtr bit 
fie^tnbtn Stapittl in ben S^tonilcn. gurc^tbai war jumal bit SBetr 
^ttrung, mtli^t bae tiftt, faft tpibtmift^e 3[uftrtttn btr ®^p^t(i«, 
Dbtr bit bad mDradfili' UxtiH ixoit mS^ienb bcc ganjcn Sfefoc 
mationSjtit [(^maiilte, Dcrurfadftt. Si&Cirtnb bts ©dtrntijerlriegtS 
(1199) ipurbt tin groger 3:ti( oon Obtrbcutfc^lanb otrmtifttt. Unb 
ba9 SIQtilglii^e ucrmo^tc bit ®i%rtdnif[e nic^t ab}ufd|n)3c^en. Sman 
mat iibtrjtugt unb ee niurbt jltigig gt))iebigt, ba§ bit aQgrmcint 9tot 
unb baS Slenb baS ^dztxtii bet @ott^eit bebcutt, unb in ntem bo9 
rttlgiaft ®tW ^W trflorben mar, bet beeiitt fii^, fit ju oerfa^ntn. 
<£e begrtift fic^, bag unttr biefen Umftitnben bad ^ubildum Don 
1600 raitbet eint groge religtiift Stmtgung ^ercotruftn mugtt. 
jCaufenbe unb abet Saufenbt tvanbttn fii$ tviebtr nac^ SRom, oft 
unttr bfi grilbfttn SJernai^tdfftgung i^ter afftntllt^en unb gamtlitn' 
^flii^tcn. aitit @(^aubtrn erja^ltt man fi^ rao^t tn ber @^riften> 
^tit, wit Diet unttrnicgs ftatbtn obtr Dtrbaibtn. 3n Otrn toofHt 
man ipifftn, bag bet biefcm 3ubiliium oQtin in jRom Ubcr 30000 
^itgtr Don btr ^eft bo^ingttafft uurbtn, Don btn Diettn ju 
f4iwtigtn, bit auf bem Stg bur^ bit Dom Jhitge ^timgefu^te 
Sombotbti umgtiotnmen. Sae t^at'9? (Si nar bafttr gtforgt, 
bog foli^t jtunbe bte ©Ittubigtn Don btit DtibitnftDolltn Sethn 
nit^t abfi^rtdtt. Oft genug nrnrbt ti Dttbrtitct, freilii^ auf 
@runb tintr taum ei^ttn Sutlt, bag fc^on (Sttmtnd VI. btn 
<SngeIn befo^(tn liaU, bit ©etUn btrtr, bit auf btc SESallfa^rt 
na4 9Iom ftttrbm, fogttii^ ind ^arabite ju ttagen. Unb Ditl< 
(ti(f|t ^at nitmald bit rtligiiift iSrrtgt^tit tintn ^il^trtn ©rab tr< 
ttit^t a(d bad ^a^r batauf, ate bad 3ubi(iium in S)tiitfd)(anb Dtc 
Qinbigt tvurbt, unb fo rU^rigt ^rtbiget roit 3o^. d. ^olg, btr fpilttrc 



Disiti.cdDi. Google 



2S Jtnit}tmnba>9pibtiiiii. 

ge^rti gut^rt, ftint ©natirnsabtn anpriee. Tilt flliare iDurben 
umlagtrt, bit ntut {leKigtntitttratur fonb rei|tnbcn flbfa^, fi^ticg' 
li(^ tarn t9 au4 jn 5'>(^"* "i*^ SBunbtm, {a ju eincr Siunbtr- 
tpibetnlt. 8tn clniclntii Crtcn noUtt man, nit Ja auc^ tiB(^ 
^tutjulagt an bt^onberS btsnabigten ^trfontn, bit SJunbmalt S^rifli 
tingtpr&gt feben; abtr no4 mt^r. Um Ofttin 1501 Dtrbrtitctt 
fi(^ Don 3naftrt(^t aue bit ffunbt, bag baS ffrtuj unb bit aRarttr* 
utrfjtugt fl(^ auf btn itlttbern bcr @(aubigcn abjtt((nettn. XBaS 
bit einen gtft^cn, fa^tn in gldubigtr SStqiicfung balb auit bic 
Qttbtrtn. 3n unglaublit^ti ©c^ntlligltlt Dtrbrtitett fitf) baS JtttujeS- 
ivunbtr tiom JR^ttn bi0 na^ ^ottn, oon Sirot bie jur bitnift^tn 
ftUftt, unb bit Waittifaitv Dtrftanbtn t9, baSfdbe ate brtngtnbe 
SRo^nung, fUr btn 3:i)rl(ntritg ju fteuern, auSiubtuItn. Untti 
ben St^rtdnifftn btr ^tfl ti^itlt te fid) b\i ln« britlt 3a^t btS 
3aE|i^unbtrte, nur totnigen tin ^t\if)m btr 9Ill^e btg tTbatmntbtn 
®ottt0, ben tncirtm ba« fi(^erftt 3)Itrtiiia[ btS nal^tnbtn ^o'"^' 
aufibru^te. — 

ISS ift tint tDUnbcrbart, bUftcre, Don @tgtnffi(tn }fTctfTene 
3tit, in btr tS oQtnt^atbtn gart, aUee ju nanlen fi^tint, nut 
tine ni^t, bti feftgefUgtt 89au bft temifc^tn j!ird)e. Sud) noi^ 
S)(utf(^Ianb lam bic ftunbt von btn gctull^cn I'afttrn, mit btnen 
gtrabc bamatS bit $a;)ftt btn ^tKigen ®tu^( f[^finbtttn; man 
iDugtt, bag i^ntn (tine ZEiat gu f^matj tear, ntnn tS gait, i^tt 
^trifd)' imb ©tnugfut^t gu befritbigtn; abtr boi^ bUebcn fit bit 
9Ia(6foIgtr ^etri unb bit ©tetfoertrtttr S^rt^i, unb fo ntntg barf 
von tintm SnflOfnngeproitg btr Street ble fRebe fetn, bag fi' 
vitlmt^r baS aQtin ®tabilt rrf^tint, btt rtligtiie'ttrt^ti^e ®e« 
banft vielmt^r btr otfts be^erTf(4enbt tft. SH^rtnb man i^re 
^itntr ■oitifaH) vtr^O^nt unb vecfjiottet, oft mit glU^tnbtm $ag 
i^rt Strnit^tung trft^ut, bleibt td bo(^ immer bit Jtin^t, bit bie 
®[^Iiiffe( bee ^immtlrtii^e btfi^t unb ben 3i>rn ®oltt« abnie^rtn 
lann, gu bei bit gefingftete ©tele aEe btm legtcn Stettungeanfer 
^if iDtnbet, tn beren Slitnft fit fii^ ju ttbtrbiettn fn<f)t. t^reiCit^, 
tiii^t ift tS ^(iUgt ©(^tu Dor ®ott btm $eitigtn unb bo^ ®nii> 
btgcn, bit btn ©linbfi auf bit jtniee git^t, fonbtin bic t^urdit oor 
btm 3i>'^"^ ^'^ ^^" ^ iSJetttn t^rontnbtn tRi^ttre unb btn 



Disiti.cdDi. Google 



Jtnuimnnbn-evUtnnle. 27 

QuQfm ta ^stftuer«, tit bit ®ttU m^tloi, unbtfiltbigt f{4 
abmU^tn tJi§t, urn buri^ Opfcrbitnft btn ^Urntnben ju Wf 
fB^ncn — bae ganjt rtligiSft ST^un unb Xiciben tin bet Suri^t 
abQtpregtce, ^albutrimetfelnbed SRifereie. 

!Co« tDQi: bit ©timmung bn S^U, in bti 3naitin Sutler qo 
bontt, in ber tr ftlne Sugtnb oerbrai^t. 



Disiti.cdDi. Google 



D,s,t,.cdDi.Googlc 



3)ie Slnfangc. 



Dis.ti.cdDi Google 



Disiti.cdDi. Google 



L 3Cap(teC 

fitndl)ttt ntiti Sngenli bis }nin Cintcitt ins filo^. 



(S8 mat am 10. Stootmtitr 1483, an eiuetn ^Dtontagt ni^t 
tttel Dor SRitttrnat^t, ate Snortin Sutler ju Cietcben eebortn 
tourbc, ®[f|on tage barauf rauibe tr [n itx ^ctritirc^c gttauft 
unb rmpfing btn inamtn bee a^ogee^eiligni- (£r^ lurje 3^t Dot- 
E|(i toarcn bit SEttrn aut btm XiBift^cn 3n%a tm XE|Urtng(r> 
toolbc, )iDd SDleilin j&btti^ Don Siftno^, ico bafl ©eft^Ifc^t bet 
Sutler , obct ?ubtr (Sub^tr) , nit fit ft(^ bamaK gmStinlid) fi^rtt' 
ben, feit longer 3f't »(^ ®anetn anfiiffig uaren, na(^ (Slelcben 
Itbeigeficbclt. S« fte^t bo^tn, wte^atb ^t trie $elmat Derlaffen. 
ffiegnet bee iRefoimatore tDotltni fpBtcT nifftn, bag cine tm 3il^< 
jotn serUbte Olutt^ot ben 9}ater jur %liuS)t gtttleben, use bo<^ 
buit^ bie aUgemeine Si^tung, bU bnfetbe tn felnem fpatttn So^' 
ott, ber bei {leimot jicmlii^ na^e (og, auegefc^Ioffen ju feln fcf|<int. 
iQieUei^t mat te 91ot ober GOlangel, bie i^n in iener Don iStig' 
aai^ unb Sttuernng fo ^anfig bttioffenen 3eit ben JlnfentbaU 
mtdf^iln lieg unb balb miebet, (aum tin ^atbtfl 3o^r nat^ bee 
So^nee ®eburt, feinen SJobnfift oon iSieteben nat^ 3Ran0ft(b ju 
oerfegen oerantagte. Senigftene neig Sutler mont^ee oou bet 
Btmut tm oateitic^en ^au^e ju etjd^Ien. %[s .aSetgmann, ober 
tote man [ogte ©^iefre^aucr, eruarb ^i) ber SSater, ^an9 Sut^, 
fein %h:Dt, unb bte SDIutter, 3Racgarele geborene 3i'a'"' tnodite 
man4ma( ifire liebc 9tot ^oben, bie groge Atnberft^ac — t9 ftnb 
menigftenS not^ brei iBriiber unb brei ©i^meftern getoefen — mit 
S^ten butt^^ringen. (&9 tarn moEiI oor, bag fte bae {utj auf 



Disiti.cdDi. Google 



82 8ut^ Qltnn. 

bent dgtntn Slitdtn aM bctn XSalbt ^oltn mugtc. Unb tote ed 
jtt gcf(^cf|cn p^tit, mnn bie @oTst urn baS tSelic^r Stot tin 
fteVKbti @afl tft, fo tDar ts aud) ^ier. S!)it !^ot mai^t preng 
unb ^art. Sutler ^attt fdne angtnc^mtn jtinbcTerlntitTungrn. S)ie 
(Sttern ^icltcn auf ftrtnge Bu^t. fdbft ndnt 9}eTgt^tn mucbm 
fi^tocr gtftraft, unb Suttier crja^tt, fein Saltc ^abe f^n tin^ fo 
^art geftSupt, ba§ cr dot t^m gt^o^cn unb i^m grant gemorben 
fet. (Erft allmft^di^ ftl er i^m nitbtr nii^cT gttittm. Sr mttnt fo- 
gac, bag bie aQ}u filrenge Srjie^ung nl(^t o^ne ®[^n(b baron ftl, 
bag ft fpfiter ln« fttoftet gtgangen, ,benn man mug alfo ftrafen, 
bag ber Spfel bel bet 9Iute fci*. S>oc^ nor tr \i(i) btfftn bc< 
mugt, bag ffe e8 ^erjlic^ gut gemctnt, unb fein 8t&en long ^at cr 
fie ^oc^gtfi^ilgt unb i^rtr in Sitbe unb S!)anl{iaileit gcbai^t. Snit 
@toIj fagt cr tinmol: „ 3(| bin tlntS IBauern @o^n; mein SBatec, 
©rogDattt, a^n^err finb reilite S9autrn gemtft." Sin ^nlQtno^t, 
ber bie SItern itn 3a^re 1522 fa^, nennt ftc .lUtne turje ^cr- 
fonen, ein briiunfi(^ SBolf. "^It Snutttr neig Snelant^t^on als 
tin £D?aftcr toeiMlc^er Xugenb, al8 tint fromme unb golteefttri^tigt 
grau ju rll^men, unb ©palatin, Sut^trd grtunb, bei fie 1522 
fennen (erntc , ruft aa9 : „ {Die g[eid)t boi$ Dr. SOIaTtin in JEerper* 
I)a(tung unb ©eficfite^ligcn fciner 3]lutter, elner grau Don ftttener 
Krt." Unb fine gemiffe 3i:i|n[i(^t{tt liigt fi^ nacf) bem SSitbe ber 
a)2utter, iDie ti unS bie nic^t immer gef^idte $anb be« Sufae 
6rana(^ in i^ctm Sitter gtmalt ffat, nit^t oerttnnen. @8 jtigt im 
Ubrigen ben ecf|ttn S^pue finer atten SSauerdfrau mtt ft^arftn, 
burc^ bie Arbeit unb Wl^t hti ^tbtai oertiefttn BUgen, na^rtnb 
ba« ^ortrat bf^ ^attri , baS mif fenee fi^ je^t auf bft 2Bact- 
burg befinbet, ben be^iibigtn SUrgfr erfcnnen lagt, btr e« ju 
ftioae gtbrai^t ^at unb fic^ feints ZSerttS btmugt ift. Unb in ber 
S^at gelang ee $an« Sutler buri^ gCeig unb (Sffc^idiit^feit, fi4i 
feintn Krbeitgcbem ju empfetiltn unb mlt beren ^ilft na(^ unb 
na(^ feine Sagt ju beffern. (Sr tmaib natf) nic^t ju (anger ^tix 
^ai^tanteife an JStrgwttf unb ©dimfCjSfen. SRan (onnte i^n 
ailtnl^alben aid einen niactcin, fleigigen Wann; au^ bie ©rafen 
Don Snanefelb fdjii^ttn i^n ob feinte gttigte unb iBtrftanbnt^ts 
im iBtrgbau. S)a fountt ed nii^t ftlilfn, bag tr audi in btr @f 



Disiti.cdDi. Google 



Siai SattT^ue. 8B 

tnelnbc jn S^ttn tarn. ®i^on tin ^o^re 1491 vlrb tr qU (intr 
„ber tiUr $erren Don btr @«ticinbe" ntvtt^nt, b. ^. aid Sntt' 
elitb btr ^abtift^en a3<rtretung, bie bem Sfatr jui ®titc flanb. 
!C>u Dtnigcn ^ugcrungtn, bit une Don ilgin tr^adtn finb, gcigtn 
t^n aM ttnen t^rbaitn, rt^tft^afftncn SOtonn, bti ntt^t o^nt ^o4> 
bcnltn fttnett Seg ginfl, im SBortt Inrg unb btftlmmt, offm unb 
gcTflbe ^trau8. 

dm $aitft Ittrrfditc ©otttSfurAt nnb gute ©ittc. mu bent 
(E^rlfttntutn lolrb tS nlcf|t btffer obei qu^ nic^t f^U^ter au«> 
gtfc^tn ^abtn, aU attUtaHtti. 3)te EDtutttr It^cte i^rt ffinbtt 
ju ®ott unb btn [iebtn ^tiligen btttn, bit ^rit^tt unb bit JHrc^t 
e^ren; abtt auc^ un^DCMge @putgtfita(ttn, {it^tn unb „SI(btn', 
Don btntn fit ©i^redti^tft ju tcjft^ttn nugtt, ^bcn fttt^ bc« 
ffnaben $^aiita(it btfc^Sftlgt unb bat gonjt Stbtn ^tnbui(| fdnt 
Knfdtauungen be^err((^t. S)ancbcn ^abtn bit SUbtr btr {>ti(igen 
unb i^rt Stgtnbtn, ^cojtffiontn unb teltgiOftn Sdiauftitelt unb aUte 
bad , mod im riimif [{itn JtuItuS auf tin Itit^t empfAnglifiitS @tmiit 
(Stnbtud tnai^tn tann , hb^aft ouf i^n tlngtiDirtt unb fttne lugcnb' 
U4t @etle ge^etntnieDoQ burt^r^autcn lafftn. 

93on btn ^ttligtn tifreuttn fi(^ bti [)ei(tgt ®torg, ber iJiatSttii' 
mn, unb bit ^tiltgt 3(nua, ^ttr a[« @ef(i)ii$tiin bed etrgbaue, 
in SRandftlb btfonbeitr Sitrt^cung. Titm tcfttrtn mor bit Vfacr* 
firc^c gtueiEit; tr ift fo ttc^t tin {»ti(tgtt, fUr btn |1d) tin ^abt 
bcgtifttrn tonntt, — Sutler ifat i^m ftin Stbtn lang tint gtmlfft 
SItigung btna^rt. (£r nmnt bit gtgtnbt Don i^m gtltgtnltic^ ,rin 
fd|bn c^ri^Iii^ ©ebi^te" unb Decfui^t tine sQegorift^e !C)tutung ber' 
feibtn. O^nc 3D)cife( ift t^m aui^ in frli^tn 3a^ren moni^te Don 
btm, mae fid) Don btutfditr ^tlbenfagt no(^ im bcutfi^tn SJoIIc 
cr^ten ^attt, bctannt gtnotben, aac^ fpdttren HuSfagtn gu ft^Iiegtn 
Sau) btfonbers bie Sitbtt oon ^ietilt^ Don Stm. Sonft mifftn 
uir ntnig Don btn SEogen btr jtinb^tit; fii^tr ^at er fii^ au4 
nad) ^trjtnSluft in SSalb unb ^tlb ^erumgttummtlt, ti niirb unS 
nii^te barUbtr berii^ttt, abtc bit l^tubt an bet 9}atur, bit rtii^e 
AtnntntS i^rtd JtlcintebtnS, bit oitten ^inueifungen auf bitfelbt 
laffen ee Dorauefc^tn. 

®4on fra^ ^ot man i^n in bit ©i^utt gtbrat^t. Sin iUttctr 



Disiti.cdDi. Google 



84 3Mt nft 64vtt- 

Oenoffe, 9IiIoIauS £)in(eE, btr i§m fpOttc wtfdiloaflert tourbr, 
tnuftt, tDoran Sut^tr fid) no4 im Wtti banlbar erfnntrt, btn 
Attinm bismclttn bort^in tiogen. Slugtc €(%rnb(n, 8tfen, JRtilinen 
iDUTben In bti SlRanSftlber ®4ult au4 f4on bit 8Inf&net bed 
Sattin stiibt, frtltld) na^ einer ungcf^idttn unb fc^Ict^ttn aRtt^obt, 
bit bit Snabtn nuc mtt gormetiDefen quSCtt, o^nt i^ntn bad Ser- 
ft3nbnl« ber @pra4e }u erft^Ucgtn. Sutler fiat bit[c grtftloft art 
bts Unttrtii^tS, bet btr btr ©tocf bad tntirte Itifttn folltt, oft 
otrntteilt. SEBie man babtt Dtrfa^ctn, jtigt btr Umftanb, bag tr 
^d) trtnntrte, an tinem dujigen anorgtn flinfje^nmaC ®4iagt cr> 
fatten ju ^abtn. 3)i)4 lotig » aud) CttfTtred Don t^r ju btrii^- 
ten. 3!)ort lerntt n, ictnn aui^ o^nt febt Srltarung, btn „&a* 
ledtiSmufi", @[auben, SJattrunftr unb bit jc^n ®tf)ott, mani^ au9 
bem '^falter, au[^ f^tlne lattinifdie unb beutfdtt Sttbtr, toie fte gong 
btfonbtrd int 15. ^a^r^unbnt tttt^r in SEufna^mt eetommtn martn, 
bit bann jum Sitil in tDanectif^er Umbiifitung in ben 8itbtrf<^^ 
btc toangtltfc^tn Sitift Ubtrgtgangen {Inb. iDo^in scItOrtn: ,@in 
jtinbtletn fo IlJtitli^ i{i une gtboren ^eutt", „3im bitten nir ben 
^eiligen ©tiff unb ben bfterOdien ©icatfigtfang, btr toie (tin an> 
bertc Dolfebelitbt mar: „@^Eip ift trftanben". Oft ^at tr jenc 
„ftinen Sieber' tm ^apfttuin gerti^mt unb tfl nur btbauttt, bag 
ntetnanb ba gtnjtftn, btr fte unb btn fiattdiiflmue auegttegt 
^dtte, — pt Dtrmo^ten bie @tftatt IS^rifti aU be« jOEnistn mUf 
ter«, bie ^H) bem Rnabcn frU^ einge()r&gt ^atlt, ni^lt ju titr- 
(iilrtn. 

^u\ bit eangt fd)ien boi^ bit flnanSfelbtr ®i^u(t nii^t jn 
genilgen. Sii^rtnb btr iUngtrt Sruber 3atob fpQttr btn Suuf 
6(9 9$attre ergriff, foUtt aue 3nartin ttmae etfftre« lotrbtn. anit 
tintm atterflgenofftn, 3o^ann 9!etntd, ber fpStet {tiitttnmcifltr in 
anandfelb nurbe, Derlieg tr im 3o^rt 1497 bad SQater^aufl, um 
in anagbtburg tine anbtrt @(t)ult ju btfui^tn. ISrft 14 3a^rt 
alt, mugtt tr it^t jum ZtH ftfbft (lir ftintn Unttr^alt forgen. 
2Qit tauftnb anbett aucEi fang tr ma ffirot ,nm ®Dttte tDiatn* 
in btr ©tobt unb Umgtgtnb. (Sc rU^mt fti^ ^pHUr, au4 c>t> 
fotifier , ^arttttn^engft " geioefen }u fein, toie man bie btttttn' 
btn ®(^lil(i gtnannt, unb um ^artM^tn Srot gtfungtn lu 



Disiti.cdDi. Google 



3n amagticbura mi Sifcnai^. g:au Sotta. 35 

ffobtri, unb etma^nt, \\t nii^t ^u oerai^ten. 3uin erftenmat loai 
a nun in txntx eiDgertn @tabt, bit, teic^ an Atrdien unb fliJfttr* 
tic^tn ?fitber[affungtn, atle ^rttn mitttlalttrli^ier f^TOtntnigfeit auf' 
toiffl. ^uc cine ^at i^m eincit unaiielil[4(t(^fn (Sinbiud gtmoi^t, 
a(e fi ben gUrften SSil^Isir Don Sn^all, btr gianjietantr gmcf 
bfn niai, auf bEm JBrtittn Segt unlet bee Safl b(« etttclfacfts 
huttitn fa|. ^QDon er}(igltt cr noc^ int Qa^rt 1533. 

{Sel^ei !(Tt bie St^utt mar, bie tr bort befut^tt, miffen mir 
nt^t. Sutler erjii^tt, bag er bei ben ^iutlbriibtrn )ur ®[^ule ge> 
ganfien. @o bcjdi^nete man bit ^ttibtt bee gemttnfamtn Stbtnd, 
ienen frommtn 93ercin, btr Don ben 9tieberlanben m^ ^eutf4< 
tanb ^in ficfi audgebrtlttt ^atte unb, o^ne an btftitnmtt 9?egtla 
gtbunbtn gu fein , in geoTbnttttn ^ufamtnentebtn auf ttnftt 8(btn«> 
fU^rung bcang, fUc 9ibtlltrtn unb ©otteBbienft tn btr ganbtS' 
fprac^c dntiat unb ganj btfonbtte buri$ ftine X^fttigteit fUr ben 
3uBenbitnteiri(^t fi<^ groge SStrbienfte trmatb. 3n anagbtbitrg, mo 
bie aSrUber teine eigene ©t^ult befogen, fc^einen fu bot^ an anbertn 
Uiiteiric^t erttilt ju ^aben. Sicftie ilnctgung ^at i'ut^ec laum Don 
i^ntn {nit)fangen; mar er bod) faum ein 3a^c in SRagbebucg, ali 
hit Sntrn i^n nad) Qifena^ brai^ten , no SSerwanbte feintr iDtutteT 
wo^nten. SS mar moi)! utnigtr bit {loffnung auf bertn Unttrrtittiung, 
bit fit boju btnog, btnn fent f^tintn taum in btr gage ba)u gt* 
ntfen ju fttn, al9 btr Sunfi^, t^n in btr ^Sifft bti O^rtgen ju 
isiffen. 9Iu4 ^ier ntugit Sut^c urn ®rot fingen, aber tS ft^Itt 
ni^t an liebttioaen So^tt^attrn. <£tne ber eiften unb Donie^mfttn 
^ituftr bei @tabt ilffndt fi^ i^m: Urfula dotta, tint gibortnt 
©c^atbe, bit jiinge €^efrau tint0 btt ttfttn Jtauf(eu(t btr ®labt, 
jtoniab Sotta, btffen gatniUe i^ren Urfptung m9 ^lalitn Ititete, 
no^m fi4 bte JEnaben an. Urn „fttnte ^erilic^tn ©ingtns unb 
StttnS milltn " fanb er Sufnalgnit an i^rem %i]iS) , gtitntilig ani) 
in i^rtm ?»aufe. 3n if)t lemte er mo^I jum ttftenmol tint 3rou 
non ftineten gormen (ennen. SSieflti^t ^ot tr bo^er feint f|D^e 
St^tung oor btm SSeib ate ©attiti unb anutttr, ber tc oft SuS* 
bruit gegeben. 3ebenfaH« gtboc^te er gem- {tntr trtpi^en 5iau«» 
frou unb itjttr pnnifltn art, unb in ftinec ®tofft ju ®pt. 
®a(. 30, 10 fil!|rt tr tin felines Siort Don i^c an: ,S« ip 



Disiti.cdDi. Google 



86 edpat In Qifinac^. 

Itin licbtr iClite auf lErben , btnn grauenlttbt , mtm fit mag wee* 
ben." ®4on 1611 ift fie geftoiben, abet nit i^ren @e^nat ip 
8at^er In Serblnbung fltbtiebett. 

Dent (EinfUifft btr i&oitai miTb t« gutter aadf DrrbanH ^oben, 
ownn tc aM einec St^albcfi^en ©tlftung, ble i^rtn ©i^ im 
grattjlelantrrto^ci am t^l6e ber Sartburg ^attc, cct^e Untcr* 
ftft^ung nn)]^8. Xuc^ ein fiicfttr, namene eraun, mit bem 
gut^ti fpfiter brlcfEti^tn Stile^r unter^lelt, na^tn fii^ feinct an. 
^aS SBiibttBftt mat aber, bag er tt^t toirlli^ guten Unterrf($t 
crljltlt. ^enfelbtn Dcrbanlte ft ^au)]tfit(4Ii4 bem Steftor bci €<$iile 
jum ^etltgcn ®Eaie, bie n btfu(l)te. jnodtaOem, »ae nic ^Oren, 
tear 3i)^. Srebonlufl elit oiiginedeT Wana. SOtan ecjtl^It ft^ nan 
\tyn, bag er bcim ISintritt in ba0 ©^uljimtncr fcin eaiett ab> 
na^m, meil man nit^t lotfftn fbnne, ob unter ben ®4UIern nii^t 
mantficr voivt, au9 bem @ott eintn eurgecmelftet , eincn Sangttr 
ob« fonp einen ^oifigclc^rten Xioltoien unb JRegenten maiden rooUt. 
'Sieibci wav er aber autb tin tUc^tigtt Secret; ntben brr @Tam> 
matit, bie SutJ^er erft ^itr griinbtii^ itintt, (amen au(( blc ©c^rift* 
^(llet ju Q^un; man ftetlte Sttbciibungen in [ateinifi^tr ©prac^e 
an, fa verfuc^te, gatij rntfiiret^enb ber Stl^tung bec3"tr (ateinifi^e 
Scrfe gu mad)en. 9ta4 anetan(^t^Dne JSeric^t ^Stte Sutler in aQen 
IDtngen feint Wt\^iHtr iiberttoffen; febenfaDS nar er, ait tx 
mHi Diec Qia^ren Ort unb ®4u(e Dtttieg, um ble UniDtrfitat jn 
be}lelttn, ni^t fi^Iftliter Dorbereltet ate onbert. 



Unter alien $o4fd)ufen ^eutfc^Ionbe ftanb o^ne 3ti>eife( ba* 
maU tttne fn ^U^trtm Slnfe^en al« bte oon Crfurt. ©egrUnbtt 
im 3a^re 1392 a(e bie ©(^bpfung einer freltn ^Urgerfi^aft, 
rtii^ au«geftattet bur4 ))St>ftli<^t ^rtDiftgitn unb fonftlge ®un^' 
btjeugungcn, im $trjtn !CentfiI|(anbe gcltgen, Don bem fltirgerfinn 
elner felbftbemugten ©tabt a(d ftleinob ee^egt, ^alte fie bit iHleren 
Unlotrfttattn fUrftlii^er Stiftung bolb tlberfiagelt. 91q4 tinem 
3a^r^unbtrt blUfitnbtn Seftt^tne tonntt fie auf tine iRei^e bex 
^erDorragenbfiten aR&nnet, bit an i^c gele^tt unb i^ren JRu^m 
ueU Ubtr S)eutf(^fanb Dtrbreittt, jutUdbitittn. <&i glng bie Slebe, 



Disiti.cdDi. Google 



3>it UniBrefitat ©tfurt. 87 

ton rei^t gett^tt votxhtn moUt, tnilffe na4 <Srfurt flc^cn. @(ltifit 
gUrfttn unb {)trrtn, wit gtiflHc^en SfflUrbentriigtni gait ti a(8 
eint S^rt, mit mm Tic "u^^ ooillbtrgc^cnb bit @tabt fiefuc^Kn, 
t^rt Stamen in bie SOtotrifcI oerjeidtnct ya. felien. ^tm Slnfc^cn 
bet ()0d|f:^ult cntf))rai^ bti SSo^tftanb bcc ®tabt, bit in fruc^t' 
borer ©tgcnb eintn umfUngltt^tn ^cinbou betrieli unb in i^ren 
^anbttebejtcbungcn ben anbtitn notbbeutfi^en @tiibttn ni(f|t na^* 
ftanb. 3tei[i(4 ju finer freien SReidid^abt ^at (it ti nit gebrai^t, 
Dtrgeblit^ tnat baS Don 3'it 3" B^i^ M imtnec mitbei regenbe 
^eeftrebtn, ^ unttr 9n(t^nung an bie fiidififi^tn S^i^fttn ber 
$)o^eit bee Wlaiaitt Srjbifi^ofe ju entiit^oi. 

aSit Onttreffe Dtrfolgtt man ttllffl, ronS on ber Unioerfltat 
oorging. 3^tt gefte martn anify bie gefte btr @labl; pfligte man 
bo4 UniDerfitdtSafte, wle $romotiontn u. btrgt., unter unmitttt' 
bactt SItifnaltmt ber SSUtgerfdiaft Doiaune^mtn, mil atltm $ompt 
mittt(alttr(i(^ti: ^trrttditeit; unter gadtlbegieitung in Ittfttic^tn 
©eiDiinbern fitbrte man bie ©eftttrttn burd) bit @tabt. 

3m engften SBerbQItnid jur UniDtrfitfit ftanb outi) bit jablrtidie 
SUrifti. (Sinjelne Se^rftelltn aaren, wie ba8 an beu mtifttn 
$o4f(^u[tn bee SaQ tnar, gerabeju auf gtiftlic^t $r&benbtn fun- 
bierl; aui$ t'ftgten bie @tle^tttn cm9 oeifc^iebenen Orben, jumeifl 
bit aSoiftebtr an ben tm Slofttt fUr bie aRBnt^e befttmmten ®tu< 
bitnanftaittn jugltii^ an bei UniDerfttiit ju It^ren. !iDiee gitt tioi 
alien Don ben ^lofefforen ber 2:f)(o(ogie in9 3Iueufttner<@temiten' 
ortitaS, btr in feiner grogen ^iebtrlaffutig ju @rfuEt tin Dittbe* 
fu(^ee studiom generale unter^ieit unb ber Uninetfitiit fi^on 
mani^en berlitimten Selirer gtlieben ^attt. 

Steben {lenning @6be, bem DKit^in btrii^mteu 3uriften , roaren 
btfonbers 3obocus SirutDttttr von (£iftna(^ unb S^orl^oIomfiuS 
Hrnoibi non Ufingen, tttttiet SQIttglieb bee 9Inguftinttotben6 , ge< 
gen ^nfong bee 16. 3a^t^unb(rt8 bie gtfeiettften Sebrer btr ^a^- 
f4ult. 9!Sab<^ttib fie fi^ rpilttr jt mt^r unb mt^r ber t^eologifdien 
SEBiffenf(^aft gunianbten, gt^Hrttn fie bamale noi) ber ^jljitofotibi' 
fdien Sufulldl an, beibt gltii^ ouSgejeii^ntt alS C'e^rer ber ^ogit 
unb Sialtltil. SMefe bdbtn !Cie)i))tinen looren te au(^, bie im 
Sorbetgrunbe bed ^ntertfftS flanbtn, bit notntnbigt Sorbtbingung 



Disiti.cdDi. Google 



88 &Siomf- 

icstit^cn Satfiftubtume. SS tear bit ^tit btr obftnbtnbcn, in f!d| 
onfaQenbtn @i$ofaftif. X)ic Qrogm ©tbitbt bcr t^co(ogifd)ni 
iDItifter be« WliUtlaltna , ftnuntnentrt unb t^rmUrbig tttt feint 
X}ontt, bo« {»i>(^fitt, toaS mcnfi^Iit^t ©tifttStraft unttr bnn ®e> 
fi^Hpunft untrUglii^er Slu^cnlt^rc froinnten $er}nie ju fdiaffm 
Dtnnot^tt, [Qgen oeit jurlld, tin Obicft fur bie ffommenticrunge- 
fu4t griibtlnbtr (fpigonni. 3m iFampf urn bie iDt(^ttge, tief tin* 
fi^ntititnbt t^rogt, bie bie ®tifttT ia^r^unbtrtcUng Htuiegte, ob ben 
nllgetneintn Segriffen Sfiftcnj jujuf^reibtn fti, obtr biefe nur ®t' 
bitbe unfere« iSenlenS fticn unb ni^t bitltnc^r bent Sinjclnen, btm 
OnbJDibuum atltin loa^t^ofttfl ©tin juffttnt , toettfie tinfldtt f^Iitg' 
lid) bie Ober^anb gevann, ^tte fl(^ bit Jiraft ber @(^o(aftiI set' 
je^tt. "^aB Snttiefft an biefen ert(nntni<>t^torttif(f|tn t^ragtn itbtr> 
ront^erte fo ft^c, bog aiUti anbcre ba^inter gurMtrat. !Ctt fiir< 
dftaltfiu, an bcttn Untrligli^frtt man aud) fe^t nit^t ilocifcUe, unb 
gu btren trfenntniflmitgigcn ^rfaffung baS aUe^ bicntn foQte, matt) 
jum ttbungSftlb eincr not^ btn niitlii^tn ober Dtrmeinttii^en Jta- 
ttgorieen nriftotfUfi^ec ^^Kofop^ie ^dc^ auflgebilbeltn Sogit, bie fi4 
barin gefiet, in fl^ ftlbfl Ubtrbittenbtr @pi«finbigfeit aQeS in 
Srogt }u fteUen, urn fogleii^ atlee ju ecmeifen unb baburi^ bie 
unfe{|lbarc ffunft i^rei S)ia((ftif ju }eigcn. SRan bcmertte tS 
laum, toie (tiil)t man babei in ®cfa^r tarn, fomolil ben @inn bet 
Airi^enle^re al9 bie fluffaffung bee Slriftotelefl umbtuten ju 
miiffen, — t» mr unlieftntten, bag man o^ne biefen Icin renter 
SE^toIoge iverben tOnne. 

ytebm biefem nod) giinsliifi ungebro^tnen ©(^otafliciemus, bcr 
bur(^ bie genannten SOlanner Dcrtcettn uurbe, mai^ttn fi4 bo4 
ou4 f^on bie neu^umoniftifc^en ®tubien geltenb. 9Ieben ^eibtl* 
berg roar e8 juerft @rfurt, Ko bie 9ia(^a^mer unb SJemunberer 
ber tDie neu tntbe<tlen tlaffifc^en 8itteratur, ba9 unru^ige SSalt ber 
.^oeten", Mufno^me aia Ct^rer fonben. 156 ^it(t fie gtroB^ntii^ 
nii^t lange bafelbft, afier i^re @(^lt(er, batb isie fte ergrlffen oon 
tiner unbejmingtic^en ©e^nfuc^t nai^ bem tlafjlfdien Sanbe ^lalien, 
bta^ten Don bort^r neue ^nrcgung mit in bie $eimat unb Dec 
breiteten bie neue Stic^tung. Urn ^nfong bed 3a^r^utibeit« burfte 
(Srfurt alt mtttlpmtt berfelben getten, na^bem SRatemue ^iftorifl 



Disiti.cdDi. Google 



3^T Sn^aitnlS iunt $<umanlemitt. 3a^. Don Stftl. 39 

tint grogt 3a^t SUngtr nm fidi Qtfammtit, tin 9!iIo(aug 'SSlat' 
ff^olf, btm Dtr ben trfttn gTtttl|if(f)Cii '£)md in Titutfi^Canl) Dtr< 
6onttn, aut^ H8 Stublum btr grict^if^cn ©praise tingefUEirt 
^attt. iSitbettn fliii aui^ f^on batnale itnc Scanner, bit fpilttt 
btn aStiniditunsetainpf gtsen $$o[tn unb 3n^alt bti ©i^olafitit 
aufnt^ttKn foUttn, fo mar boiii 6i8 jttjt con mirtli^itn ®eetn* 
fagen jmif(^m ben SBerlrettrn btS 31{ttn unb SItuen in @ifurt 
no(f| taum tttoai gu fpiirtn. ^rutottttr (tgtc SSert botauf, 
in befftretn Satctn )u ft^reibtn ate ee bidder Ub(i(^ gtiotftn, [tint 
t)^iIofop^ifit|tn ©t^riften ntit (Sitalen au9 ben 3EIttn auSjU' 
gotten, unb (obprtiftnbt ©tbic^tt Us ^tftotie unb 3Rarfif|(i(I 
tnfifa^ttn bitfetbm btr ftubieienbcn ^uQtnb. So fdiii^tt man fii^ 
unb \uiHt Don tinanbti ja (emen, im sanjen gtnomnitn Ubcrad 
(in frlf(^te, ftB^Itilie^ @trebtn, bit 3[tttn noi^ adtitt^alben gt= 
c^rt, bit 3ungen boi^ f^on im SSorgefil^te, tine ntuc, ^tnliitft 
3tit ^troufjufil^ren. 

fStaa tjat tool)! man^mal gctneint, in Sifurt tint frtitre unb 
antipiiprtli^cn Scrtrtbungcn jugcneigte JRic^tung erttnntn ju ttlnntn. 
iJort ^Qtte urn bit Wlittt beS 3a^rl|unbert« 3Qfob con 3UterboJ 
^aitt 91n(Iagt gegtn bit SStrbtrbT^ffe btr Street stfi^ttubert, unb 
Mn 3o^onn Don SBefet, btr tine 3tit latig in ben fUnfjigtr 3o^ren 
bafttbft gtle^rt ^at, befi|}en mir cine "/Rtifji @t^iiften, in benen 
cr DieC f^ftematifdiec unb prinjipitQcr a[e fpiittc ^ut^er btn ab> 
ta| unb tinigt btc mii^tigfttn Se^rtn bei mitteEatterUc^en jtirt^t 
btliimpfte, wofUt tx fpmer ,1481 im ©cfdngnie geftorben ift. 
abet irt te ft^on fragtii^ , ob 2ti(|e( jcne ©t^riften no(^ ju (Stfurt 
gtfdiritbtn — ft^on 1460 finben mir i^n ju SBonne, ba(b barauf 
auf furjt 3"t in Sof'l — > fo l"iff "W fii^tt tiingtflellt wtrben, 
ba§ fit in ffirfurt ftlbft ju Itinti S9tbtutung getangltn. 8m 9n» 
fang befl 16. 3a^r^unbeite fi^tint jtbe iSclnneiung batan Dci' 
fi^uuttbtn. ©tgnec bed Rurialidmue gob t8 natUrli(^ Mif bort, 
jRuft nac^ 9Itformtn nurbtn ItbtraQ laut. <Si lam qui^ Dot, ba| 
^in unb mitbtt jemanb 5tt>eif{( barUber iiugerle, ob $u8 mtt 9ie(f|t 
atS jfetter oerurttitt fti, ivic unS Sut^tr bitS Don tinem ftintr 
ge^rtc, bem un8 fonft unbefannttn 3o^ann oon ©rtftnfttin, ttsii^tt: 
in baS ^QgemcinbeniugCfein finb fott^e Sugeiungcn nicgt Ubergtgangtn. 



Disiti.cdDi. Google 



40 iatSftT in Orfuirt. 

S(agtf man au^ EptStotKni biltfr Sbvc tit ^lioilegicn unb Spemtionm 
btr ©tifitlit^ttit, iE|tt $atifui^t unb i^rm ?ebeneQ)anbe(, fo ecfi^al) 
btc ^(^tung DOT btr Sixiit unb t^rtn 3nflttuttontn baburtf) tttn 
Sintrag unb mie onbtrmiirte fiertfi^ten aui^ ^ier btr ^apft unb 
ffbit ^eiligen, flonbtn bit ftijftcili^tn @eno!|nt[4aftnt, bttcn man 
ni^t ntnigtr al« jmblf jil^ttt, in ^Ot^ftem Slnft^tn. HU btr 
JEarbinal iRaiotunb D. ®utt itn ^Dbtmbtr 1502 unb jmti 3a^re 
f))iiter niebtr in @rfurt trfcfiitn, jnitiftftt nicmanb an btm SSett 
btr ))ii4]f't(id)(n (Snobengaben, bit tv Uberbraditt. Qn feierlii^tm 
3ugt murbt tr Don ber gtfamteit UniotcfitSt unb btn JOt^Brbm 
btr ®tabt tingt^od. 

®o tagnt bit SStr^aftniffe , alft aRortin 9ut[|tr bit Unioerjititt 
Srfurt bejog unb im @ommttfemtfttr 1601 a(e Martinus Ludher 
ex Mansfeld bafelbft inftribittt tourbe. iClt SJmtibgtnMflge btr 
eitent ^attt ft(% ie^t gtbefftrt. ^un ^atte ct leint Slot tnt^r 
ju Ittbtn. Onoi^te es btm SBatcr bt^totUtn noi$ fc^tott fa([tn, er 
lifg tS, wit gutter oft bantbar fit^ ednntrt, btm @o^nt an ni($t$ 
ft^Ctn, fo bag bitftr fii^ [ogar eigene SUdier anfdjaffen fonntt. 

9ta(i btm S}unf(^t bte a^ottcd foQte er tin 9?ei!)tegelc^rttc 
merben, benn tr ^offte mo^I, [ermafeinft ben ©o^n aU 9fat tint8 
gUrften obtr int ^o(^gefi$&^ttn Smuft tine$ @tabtfd)rribtre ju 
fe^n. Sut^tr ft(bft ^attt fttf) taum f(^on tinen beftimmten Vttuf 
ttto&fiU. Sr gtbai^te mat|( alle« ju ftubitrcn, aa9 fit^ i^m bar- 
bot. Sic ti bcr tiblii^t ©tubtcngang foibtitc , ^attt tt te junil(f)ft 
mit btr $^i(ofo4]^it ju t^un, bit tine ganje 3leif)t Don iCiejipIintn 
umfagtt. 9!cbtn 8ogiI unb btm, tcae mir ^cute SDlttaii^^fif 
ntnntn, mad bamale jum guten S;ti[ in btr !Dia(eItiI jum 33orlrag 
lam, QUi^ SR^etoril. SDaran fi^tog fii^ ^in^ i^'id' Don SBorltfun* 
gtn, bit fti^ mlt ¥t|QfiI. ^ftronomic unb btr iRoluriDtfftnfi^aft 
ttbtr^aut)t btft^iiftigten , frtlUt^ mtEir tin abftrntUS ^^itofoti^iertn 
iiber bieft Dtngt, al« tine DarfteQung btr fontrettn Str^aitniffe, 
tint a3U(^trgeIt^rfamttit, bit fi(^ in fiCaffifitationen, $artitionen 
unb S^iDtfioncn ni[^t gtnug t^un lonntt , o^ut etnftlidie Stjugnafimt 
auf bae toittdc^t Stbm unb bit 9!atur. 

:CaS nartn bit ainfttnge Don Sut^trS UniDtrfitttteftubien. Wtit 
grogem <Sifer toibmttt cr fic^ benfttbtn. 3>tt „fpint)ft X)ia[tftit'', 



Disiti.cdDi. Google 



ISrSc etubirn. 41 

in bit n na4 Wttandftttone ^uebrud otifttf, entfpiat^ ftltien 9tti<> 
gangtn Die feintit ®a&cn. 3Rit Sitbt unb 33tte^tung liing tr an 
ftinen Se^rcrn, btfonbcre Xrutoettn; ai^Ctte n nixt itn 3a^re 
1518 at« ben tifttn untet ben Ciaiettitern. 

^aiti ftattt er atu^ bit I|umantftif(^tn ©tubttn nid)t augtiai^t 
gcCofftn. 9tii^t bog tt bit $oi(efimstn ietici DOi^ergenannttn SRSn' 
net befui^t ptte — anatft^alt ^tbtltt f^ion 1502 no(^ Sittttt' 
berg ilber, unb fonp mifftn mit nut DOti tinec Iiumaniftif^tn aSot< 
Itfung iUper JRtuc^tine ©cigiue, bit tr bei einem Junetn Snaeifltr, 
$itron^mufl <Smftr, ftintot fpftttren ©tgner, ^5ite — , abei; bit 
SIten ftlbft na^m tt jut $anb. SSie unt iStctani^t^on btric^tet, 
lae er Me mei^tn SDtnlitiiitcr (attinift^tr @d|rift^tller; (Stccro, 
Strgtl, StDtue, aber aui$ au8 ja^Irtii^tn anbtrtn SEutortn , btfon^ 
hai aud) Sierenj unb ^[autud, finben fl4 oielfai^t Sttatt in ftinen 
@(^rifttn, btrtn Atnntntd tr fi^ bamat« tnoorben ^abtn uirb. 
(Se mar Ubtigcne teineenitge bit greubt an bcr ©pra^t obtr an 
bem ®tiftt btr otttiftn Stlt, uafl i^n barin anjog, bafUt I|at tr 
niemols fonbetltdi Diet SJer^iinbniS ge(|a6t, fie ftnb i^m „St^re 
atib Spitfltlbilber bee menf(f)Ii(^in SebenB". !&tr@f^ar btriungen 
Srfurter ^umaniflen, bit oon 3o^c 1" 3(i^i^ m^c Don fid) "ben 
mo^tt, fii^ gegtnfeitig beuunbtitt unb anfang, ^at er nictit fern 
geftanbtn, btm engeren ffirtife, btr in ftonrab 3Rnt (3nutianue), btr 
feit 1503 in ®ol^a a(e Sanonitu« It&tt, fein $aupt fai), ^at er 
ni^t angt^brt. fOlit mani^en ^at tr fi4 mo^l nur flilditig btrU^rt, 
toit ^Itr Sbtrbadl obtr ^ttreiu^, mit^tigtr mat ftir bit goCgt* 
jtit bit 8t(anntfd)aft mit Srotud 9!ubeanu0, Die fi(^ 3o^. 3dgtr 
an* Dorn^tim, einet btr ^auptDtrfaffer ber ,i8cieft bet SJunfet* 
milnntr'', nannte. Hm ntl^ftcn fdieint i^m fifeon bamale ber \plUnt 
ftlofttrgtnofft unb langtillirige Sctunb 3oE|ann 6ang auS Stfurt 
geftonbtn }u ^tn. Sinbert, bit jtt glei(^tr 3"^ mit i^m ftubier* 
ten, ben £)icf|ttr ffiobonud $effu8 unb ©torg iBurl^arbt au« 
@|}t(t, bttannt nnttr bem 3?amen ©palatin, btr nac^tnaU a(0 
hirfttrftlii^r {lofprebigtr unb @t^eimfe(cttllr in fcintm 8cben eine 
fo bcbeutungdOoQe SloUe geffiielt ^at, bitrftt tr erft inan(^e« 3a^r 
fpSter ftnnen gtltmt ^aben. 

gnit utt^tr aSorliebe er fi^i mit ;i^itofo))^ifi^en !Z)inaen bt> 



Disiti.cdDi. Google 



42 Gt|1c olabtmii^c SZ&ata. 

f^dftigte, 0t^t aa6) barauft ^ctdot, lug bti itengtnanntt (StoIuS, 
alfl tt im 3a^ic 1519 bit @tublnibe(anntfitaft trntutrte, fiiH 
ganj btfonbctS barauf btfann, bog tt tin , $^i(ofD))^ " gtmeftn. 
®(tn Stbcn ging jioar nt(f|t auf in titffinmgtn ©liibttticn; mie 
gtin ti t^ntn au^ nai^^angtn moi^te, n gatt bo4 ale .^uttigtc, 
frill)lic^ti @)(fttlt' unb bit grcunbt (anntcR i^n au4 alS ,aJhi(ttu«'. 
iSin UnfoQ ^attt il|n baju gtmat^t. Suf einer 9{eift in bit $titnat 
ttattt er fi(fi tint ^albt SJItilt ^intct ISrfurt cm9 9JtrftE|en feint 
SQJaffe in bit ¥u(«abtr bee St^tnttle gtftogtn. (Er mai in @o 
fa^t ju Dtrbluten, ba fi^m n urn $tlft )ut Oungfrau, unb tS 
gclong iE|m, auf btm SRUcfen litgtnb, buc4 Butiilidii ^'^ 3Bunbt 
baS Slut juiiidju^alttn , bie tin Suiibarjt juc SttQt toar. 3[ne 
Bintmei gtfcfTcIt, benu^te er bit 3)!ugt ]ut (Siltrnung bte SauttR> 
fpitla. O^nt dncn ^t^rer gt^abt }u Ejobtn, latn tr fo meit, bit 
Sautt (unftDoQ ju fc^Iagen, nnb ^at te gttslf au^ fi^on bamoM 
Dtrftanbtn, burt^ frS^liditn @tfong trilbe @ebanfnt ju bannen. 

3m @tubium otifolgtt tr btn gtioB^ntii^ XBtg. ©t^on 
WliijatHi 1502 truarb tr ben trfitn atabtmift^en ®rab, btn 
tints Saccalaurtue btr ^^tlofop^ie, etioae iibtr }niti 3a^rt fpSter, 
urn (Spi))^anitn 1506, unttr btn Ublicf)tn gldnjitnben Stitrlit^hiten 
bit SBUrbt elnte Snagifttre. @o mar bit p^itofop^if^e SSorbit' 
bung ooQfnbet, nun folftt bad juriftififie gadiflubium btginntn. 
©i^on ^Qttt i^m btr i&ater bajit bae tture @trt, bad Corpus 
juris, gtfi^tntt, oicdeit^t ^atte er ((^on an btr tintn ober anbtm 
iuriftifi^cn aSorltfung teitgenommtn , a(« ftin ?tben plUijitd} tine 
anbtrt SCenbung na^m: im @ommer bed 3a^rte 1505 trat et 
tn8 ffilofttr. 

SSie untrmaittt bicfee <£rtignie btn grtunben fam, mlt ptb^tic^ 
tr audi ben enbgtiitigen Sefi^Iug gtfagt ^attt, ti roar bod) man(fie8, 
Q'nntrtfl obtr ^ugirtd, Dcrangtgangtn, roaS mir nur ttKnttife au6 
Sut^trd ^ugtrungtn bariibtr Dtrmuttn ftJnntn. 

3n ftrtngtr 3u(^t mai^ fc aufgtmai^fen , frllEi ^attt tr bit 9}t>t 
unb bie 9)IitE|faI bee Htbtvi (enntn gdtmt. !IQd^( mren bamt 
btffere ^tittn gclommen. 3n freiercr Umgebnng ^attt ft<$ au(| 
ftin ®eift freitr entfaltet, l^ttltn tugte fttr bit 92atur, mit ber 
SStgtifltcung ber 3ugenb aUte Sifftnerotrtt, rooe fi(^ i^m barbot. 



Disiti.cdDi. Google 



3nnm (Entnriilttinig. 43 

rtfnffenb. iSr fonntt frtt^fi^ feln wfe bit onberen, In ^pitl unb 
®t\anQ ben @fnoffen ee gttii^t^un, {a fit itbeTtreffen, efl war 
bo($ etDa€ SBer[(i)U(^fn;t{d tn i^tn, ma« Imnttr miebti ^trooctrat, 
unb tr biteb tin @tlibtti. Uberflc^t man fetne utffenfd^aftlii^t 
S:^ftg(elt, bU art fetneS goirt^rn? unb ©tubUrniS in fpattrrt 
3cit, fo tnug (« Dor oUcm inS Sluge fadm, bag a immcr eltt 
praftlfi^eg , fubJ|tniDf0 3nt(tt|je babel utrfolgt. 3u Jenec $3^e bed 
3beatjfimu«, SQiffcnfc^oft um i^rer felbfl rotKen ju ttdbtn, I|at et 
^d) tDD^I niema(0 emporgefcQtDungtn. Xiad mirb fi^on bomaU fo 
Qtwefen fein. snu aQem Sifer unb nii^t geritigtm iSrfoIg ^attt 
tr fi4 ben ))^i(ofop^if4 ' biafeltif d|tn ©tubien ^Ingegtben ; er lonnte 
fi^ rUl^mtn, burin bcmanbert )u ftln niit irgenbeiner fefncr fp3> 
teren ®tgntr; bae ^at cr felbft nii^t sering geai^tet, aber ee go 
nilgtf i^m ntdit. 9}i4t bag er fl^ fi^on bamole Uber bie innere 
Seere ber bamaligen @^o(afttI ttar gcmorben fei — an il^rer Sa^r* 
^eit mar uo^I (tin 3")t'f'I aufgetoui^t — , aber es trieb i^n 
ndter. !Inbere« bemegte i^n, nae feint ®e(e^rfamftit nii^t ju 
befrieblgen oermo^te. 

SQir fenneu bie (Sigtnart beS rtligiBfen StbenS itntt ^Ai, ba« 
fttte june^menbe religibfc SSebiirfnie in aUen ©ilii^ten ber aSeiler: 
ts Diirt ni(^t benlbar, bog tine in fii^ gtfc^itt, jutn ®riibe(n gt* 
nefgte ?tatur, Die Eut^er, nii^t baoon ergrifftn ivDrben tDiirt. 
^it trfttn (Sinbrltde feiner ftinb^tit niaren religibfe gemefen. 3n 
SRagbeburg unb fp&ter in Srfurt traten fit i^m noili na(^^altigec 
tntgegen. ISr ntig Dcn fungen JtartSufem in iSrfurt )u er« 
i&^Icn, bie tnfolge i^rtr ftafteiung ate ®reife erf(4itnen, rin fli^eree 
3ei(^tn tinee ^ciligen, gottgenei^ten Sebtnd. @r rougte, bag bie« 
bQ« untrUg[i(^fte EIRitttI fei, bie ®ott^ttt ju uerfO^nen. SB fe^Ite 
in ISrfurt uit^t an iprebigern; Sutler erjd^tt uon rincm, ^amenS 
Seba^ian ^einmann, ber loadFtc gegen bie fittlii^tn ®ebre4en ber 
3tit gcprebigt Igabe; tr uemalim boc^ au(4 ^ier nur bie ^nbe 
bon bem ftnngtn, in feinem ^oiitt furditbaren ®Dtt, ber ale ge> 
loaltigtr !Ri(^ter iiber ben SSoCIen throne; au4 tit^t tine let^tt 
^riftli^t '^rebigt trinntrt tr f{c^ bafclbft gt^Srt ju ^aben. 

2>ie S3ibeV al9 &anye9 nac i^m tin unbtlanntee 9u4- 0t* 
tannt ift bit gtroig giaubmUrbige iSrjii^tung, mie tr jum erfttn- 



Disiti.cdDi. Google 



41 ®iftnb< ftine* SftBn^ttime. 

male auf btr Qifurttr SitittDt^el ctnt ganjc latclnif^t ^M fanb 
nnb, erftaunt nnb ^o[^ (tfreut barUbtr, barin mc^r aii bie fomu 
t&gtii^en ¥ttito|](n ju finbtn, bie ®t\(^iiiiit oon {lanna unb ®a> 
muct laS. !Z)a§ ed dnen ©ott sebt, etiJlbtg unb barm^etjig unb 
Don etogcr @i)te, ^at tx baiou« nii^t QcUftn. SJiel einbructS' 
DoUtr nur flir i^n, btr Dor btr ©trtngc ber SItcrn gcjitttrt 
^attt, bte ^rtbigt Don btm ^rnu ©ottts, ber oom ^imtnel offen* 
bart loirb Ubtr oUeS gottlofe SBtfm unb bit Ungtrci^tiQttit bet 
antnfi^tn. Sr lougtc, bag tr blcfen ^orn jit ermarttn ^attt ; nl^t 
bat er fii^ bcfonbne ft^ntrer @Unben antlagtn tnugte, nii^t uoi 
iratnbmeldit ftftnitre ®tinbtnf(^utb gu bllgtn ift tr, toU fo oltlt 
Dot ibm unb nacfi i^m, ine Slofter gtgangtn — ftlbft fttut R« 
bittRtfttn geinbt Eiabtn i^m nWi bcrgltii^ni oormerftn IBnnen — , 
abtr ftln ©emifftn n>ar ftinfii^Iig gtnug, um t^n trotibtm aI4 
®Unbcr anjutlageu. :CU gragt, bit bad 3notiD bt9 gtfamttn 
totrtfrtubigtn rtliglbfm Ztbtai jentt 3ttt ift: „^ai tann i^ 
t^un, bag ii^ (("S >»ttbt, loa^ (ann 1^ t^un, bag i(^ ttnen 
gniibigtn ®ott fritgt?* mar aui^ feint ^ragt. iRtli^ toar bie 
®tabt an ^r^tn unb fflapeOtn, on JReliqultn unb geiftlii^en 
@naben, an SSrubtrfi^ofttn unb gtiftli^cn Sercintn. Sit Dide 
gab ti, bit Don tlntm 8l(tar jum anbtru [itftn, Don biefttn gu 
{tnctn ^tiligtn, buri^ Sailfa^rttn, Silmoftn utd> Saften fi(^ ben 
^immtl ju Dtrbienen fu(^ttn! nu4 tr mirb t9 mit bttn einen 
obtr bttn anbcm Dtrfui^t ffabtn] tr fonb obtr, bat R batnit nii^t 
ueittE lorn. SSie tr uns felbfl erjiU^It, flonb ftir i^n bit ^gc 
fo: .Sann miift bu eimnal fromm toerbtn unb gtnug t^un?" 
Z'iiliil lonnte er ti Don ben liDtOn^ltn ^artn, bog bU« Ubtr^ol^t 
im neltlii^en 8eben nii^t mitglii^ fti, bag man nur im fSt&aiti* 
ftanbe tin ^eiligefi Seben fU^ren t0nnte. (SB martn gtffiig guntic^ft 
nur DorUberge^tnbt @timmungen, ^alb religiiiftr, ^alb meltf^tnerj* 
ttt^eE SErt, menn er baraufl)in boran bai|te, bttn fUnbigtn Stlt> 
Itbtn 9}a(tt ju fagtn unb @ott aUcin gu bicnen; obtr ft' molten 
ultberft^rtn, unb ee ttgntt btr 3ugtnb, foldien ©tbanftn nac^* 
gubenten. X)a lorn 3tugere« ^ingu, eiit grtunb tourbt i^m bui^ 
cintn jjltiglit^tn Xob tntriffen, bad moi^tt ftine ©timmung noi( 
tne^r otrbliptrn- 89alb bacouf btfut^tt tr ftine €(ttrn In ber 



Disiti.cdDi. Google 



Qintiitt in« Slopn. 45 

^titnot. %ii brni JRUcfmege, unmeit Don (Stfurt Iieitn iCorft 
@tDttcr^eim , fibtriafi^tt l^n tin ft^mered ©tnitttr. 3utn Zobt 
tifi^cecft Don betn furi^t&arcn Ttonnern unb JSIit^en, in bem tx 
nur bie bro^tnbc @t!mme gitttfi^tn 3<>"ic^ ju Dernt^men Dtf 
tnod^te, flet et auf feine Snitt, unb in bee STobteang^ ritf et 
auS; „$ilf, (iibt @anct 3Inna, i^ loitl tin SnOnt^ raerben." 
X)utt^ ®ott fclbft meinti et buju berufcn ju fcin, mtt tr ftinetn 
SSatec gegenitber no4 jioti Sa^ie fpStcr gettenb mai^te. 3rtt(i(6 
junit^ft, ale tr in (Srfurt angtiangt, lam c« bo^ wie JRtut ttber 
i^n, tin fo fc^neHefl @eIUbbt gtt^an ju ^abtn. Hba tx glaubte 
fii) babuT(^ gebutibtn. Strgebetitf ma^nten bitgreunbe bauon ab; 
eS xooUtt i^nrn ni^t in ben ®inn, bag ber Don 9!atur ^urttge 
unb fTi)|ticEie ®t\i\it eln Wind) ucrben folic, ^bci Sutler ttx* 
blieb bet bem einmal gefagtcn @nt[d^tug. Safl t|at'«, bag ber 
Safer, bem er trft fjjiitcr bacon Snitteilttng ntai^tt, bortiber ^fdiitr 
toU" toeiben tooUU; — urn (S^iifti nillen, le^rten bte Miti^t, 
miigte man aui$ 9}atcr unb SftiMtc oerlaffen. aSiecje^n Xage 
nodi Jenem (£relgnie, am 16. 3uti, lub er (eine befCen greunbe 
2U fi4, urn nan i^nen unb ber fflelt Sbf^itb ju ne^mcn; not^ 
etnmal ergii^te er ficd mit i|nen an @efang unb SauUnffiiel. 
S[m anbern Sltorgcn begleitetcn (te i^n untcr ZEicttntn bid jur 
$forte be9 lugufttnerfiofterS. 



Disiti.cdDi. Google 



2. KapileC 
3in iXngn^necklo^ ya txfwd mi kie Mfmit in Ulittrnberg. 



£)er Otbtn t>cr ilugupintnitmtttn, nit^t )u uvtotdj\tla mil bcm 
btt Kugufttntri^oc^ercen, tear nttftanbtn burd) bit 3»fat>imcnfaffung 
uerfi^iebener Sremttenocrbinbungen Otaltenfl, benen ipa^ift Slle* 
fanber IV. itn 3a^Tf 1256 bie fogtn. dlt^ti bts ^(irigni 8[u- 
guftin gob. Sin SSetttlocbtn, utt bit granjietaner, SDominitann 
unb Jtarmefitei, tfattt tx, toit biefe, au^ in Slieutfc^Canb fi^nclle aSer> 
btdtung gefunbtn. ©egen SInfang bte 16. ^Q^T^unbtm jfi^ftt 
man bofelbfl mtE|r aK ^lutbtrt 91itbcrtaf[ungtn. SDit SBerfafyung 
mar oon btr bti Ubrigtn Orbcn menig Dttfdiiebtn. Hti bet @pigt 
bee gan}tn OrbenS ftatib bn ®entra(, ber in !Kom ftinen ©if) 
ifaUt unb bie einjclnen £)iftiittt buri^ ^roDinjtatt, benen bte 
^tiotcn btT einjetnen SonDtnte unttrftanbtn , rtgierte. ZEXi^renb 
bet ^tDttinjial bit ^tioren unb fonftige SIbgeoibnetc bet StoMtait 
gemO^ndc^ aUt bret 3a^re DtrfatRtntftt, um Uber bie 8Inge(tgen> 
^titen ber OcbenatJrovinjtn )u beraltn, fanb bci gefamtc Oiben 
feint 9{e))riifentation in tinem @mfcaitapittl, ju ueti^em ber ®t* 
netal alle fei^d ^a^re gcnb^nfit^ ju ffngrtcn bit froDinjiale unb 
fonftigt auegejeic^ncte ^trfiinli^Ietttn btrief, unb bad mit grogtm 
tird)[i(f|cn ¥oiii)) gcfeittt ju neiben p^t^tt. Obmo^I Dtrantwottlii^ 
unb nomintll ati bie auSgebilbeten Jtonftitutiontn bed OrbrnS ge> 
bunbtn, ift btr ©eneral boi^ faft abfoluter $errf(^er. (gr ^at bie 
Sa^r bed $roDinjiat« vie bit fBefi^Iilffe bei ^roDinjtallapitel 1» 
bcftmigen, erteitt (grlaubnie jur Sriangung alabcmifi^tr ®robe , be' 
ftimmt bie ju befu^enben ©lubienanftalten; o^ne feint SinwiUigung 



3,;. Google 



ansdflinnoibtn. 47 

barf ttint gidgcre dtti\t. (citit XSoUfa^tt oorfltnommtn metbtn; 
er Dcrfcfit nud rinem JEonotnt in ben anbern, auS cintr $ro' 
Diitj in bit anbne, batf ble ©icnjen bcrfelbcn bcliebig anbcrn 
unb ^t cine grogc iRet^e dcr jRefetDotrei^ltn , bit if)m Qeftatten, 
libfcaK tinjneteifen. 

3n bieft mo^Ioegtiebfitt 9}trfaffung mar ftit btm 15. ^[fv 
^unbelt tin SRif gclommen. Sit f^on frU^er angebeuttt, mar 
ber SSerfut^ bet grogen Stonjilien, bie tna^rtnb bte Sdtiimai 
atlcntfialbtn Deimilbecten Drbtn ju teformititn, an betn SSiberfCanb 
bei @entratc gefdjcitcit, bie barin tintn Singriff in i^ie ISnai^t' 
DoQ(omm<n^eit [a^en. ^a tntftanben unCer bent (Sinjlug einjetner 
fiir bie atte Ocbensftrengt begeiftetten jmdnntt aaSt bei ben 91u' 
guftinereremiten Songregotionen Don Obferoanten, Serbitnbe Don 
ceformierlcti Aiaftern, bie flt^ natuigtmiig ben ni^trefDEmitittn 
Obcrtn entjogen unb eigenartig gegliebeite ©enoffenfc^aften biCbeten. 
3n ^DeutFi^tanb tarn tfi m^ frUfjertn ^ttfuc^en ganj befonbetft 
buid) bit 2:^dttgfett bee Snbieafl '^toiti ju einet foli^en engeren 
SBereinigung rcformicrter Ronuente, bti bcutfi^en ober fii4fifi^en 
Jtongrcgation , toeCi^ec bteftc SRann ia^cjc^nttCang bis jum 3a^re 
1503 Dorftanb. Wlii eiferner ©trcnge nnb Cnergie, oljnt ©(^eu 
nor bent Sann feinte @entral«, tai 3bta[ tints (Sifecerfl fi)r 
m9n(4if(^t ^eiligltit, ^attt er ti Dcrftanbtn, ntit UnterftUgung ber 
iseltii^cn $)errfd)cr, befonbtrS ber ftli^fif^en, bie i^m mitbei btn 
®4u|i befl $a)>ftefl gtgen bie Orbeneoberen Detfc^affte, mif unb 
na4 gtgen breigig AonDentt and alien ©egtnben S)eutf(^[anbS, 
barunttr bit ^ctDorragenbfttn, mit iDlagbeburg, Qifurt, 9tilmberg, 
Wl&ttditn, in ftine @en)alt ju belomntcn unb bamit i^ren rei^t' 
tnil§igen JOberen, ben ^rooinjialen, ju tnt}iel|tn. ^tiiber lam tS 
JU gtogen S&mp^tn, oft auH) ju ©tmattlEiaten. yiax geitiDeiltg nar 
e0 i^nt gelungen, untec bent (Stn^uffe ber biefen Stflrebungen 
glinfttgen ^iipftt ftine Sncrtennung al9 ©tneralDifar bei ttfot* 
mierttn ftrntucnte ju triangen. {)Srten nun, mie bit jReformierungS* 
fut^t ber Obferoanten, i^rt Sieigung, motnSgiii^ alle ftonotnte fii^ 
JU untertrtiftn, te mit fief) bra(^te, bieft jtdtn))fe, bie foitmit^rtnb 
bit Sfipenj btr flongregation in Srage fteflten, nii^t auf, fo 
(onnte bod| bee ?lac^foIger bee ^roEcfl, btr auf bem ftafiittt ju 



Disiti.cdDi. Google 



4S SXutt4< JiDttgtcgiition. SIfct Stbtntnttg. 

Sfi^mtgt tin ^a^rt 1503 triiPii^Itt @ni(ralDitaT ^o^ann v. €tau' 
pi^, baron btnlcn, friner jtotigngation tint ftfttrc Orsanifotion 
jn gtbtn. 3in Oo^rt 1503 triltg (r Jhmftitutionen, bie, betim 
bee @rfatnloriicnfl nat^gebUbtt, nic bort ^touinjm, ^Ur ftttntre 
S)tftTittt fcftfttUU, In bmen tcgtttndgigc Sifitationen bet bojn 
btfteQttn !Di^tft«t>tfare bin Seftanb ber JHofttrrtformation fidjern 
foQten. :9ti ber ganjen Scnbtng berfetben, nid)! ctua tint pttlt(^> 
ntigibfc Srncutrung otijuba^ntn, fonbcin nur tn ttbem ^unlte 
bit a(tt @tttngt bti ^lind|tunie nitbtr^eijupeden , brgreift t9 
^d), ba% mantle ber Rtlnllc^tn Orbensvorfilirtfttn ^itr nod) U6ti' 
bottn tvuiben; oon Sttbtutung wurbt mtnigfttne ftir bie gofgtjtit 
nur tine obnieli^tnbt Stftimmung , nilmtii^ bit Srma^nung ju 
eifrigetn @tubium ber ^tiligen @(f)rift. 

11betf)el|t man bit SSirlfamlclt ber SEugnftineretemittn, fo reicgt 
i^rt Stbeutung freili^ taum an bit bti btibtn grogen l9rtte(orben 
^tran, fit ^abtn ttinen @ele^rtrn ober OrbenS^tiligen aufjunjeifen, 
btr btntn btr S)oininitantr obtr tJranjiefantt, tintm Stomas ober 
aibertuS iDtognue, eintnt SSonaventura obtr ^und Scolus glei(^ 
liime; aber boft ^abtn ^e in ber ©tiUe eintn nii^t ju unter* 
f^(it)tnben, mtnn aui$ nic^t origlntUtn (SinfluS auegtUbt, btfonbttS 
ftit ©rUnbung ber beutf^en ftongrtgation. ^ui^"^ 'i ^*" grbgtrtn 
©ttibten toarcn fie gldcfi btCiebt beim 3}ott, mie bti btn Dorne^tnen 
gamilien, bie mit btfonberer SotEiebe gtrabt bei i^nen gur Sci^te 
([ingttt unb fi(^ Don i^ntn State er^oUen. ®egen Snbe bee 15. 
^Q^r^unberte ftnben nir fit auf^ a\i bie gtfi^&^ttfttn SJertreter 
f(^olaftif(fier SE^eotogie unb ^^itofopbie an btn nic^tigfttn $»ot4' 
fi^uien 3^eutf(^tanbe. Sttlcnt^alben ril^mte man fie wegen i^reft 
TOifftnfAafttic^tn giftrfl, unb bit SDIotrittfn btr UniBtrruitttn loeifen 
tint anffaUenb groge ^atil Stugurtinertrtmiten a(e ©tubierenbt auf. 
@ab ee aa^ bet i^ntn md) Ditit, bie bem 3)15nc^dibcale menig 
cntftfrat^en, fo mar bod) bae trnpt @trtbtn nai^ mbni^ifditr {leilig- 
teil nid|t |u Derltnntn. SSiit grogem Smfte mibmtttn fie fii^ ber 
©eetfotge, bit Srubtrfdiaftcn unb allee, toai jum mittelalttilic^en 
Siic^tntum ge^Ortc, fanb bei i^ncn bit forgfamfte $pege. S^aju 
lam, bog bit JtonDtntt btr Songregation eine ^teblgtt^dtigteit 
tntfalttttn, nte fie taum tin anberer Orbtn oufjumttftn ^attc. 



Disiti.cdDi. Google 



KngnttinctDrbtn tub bit Jtatit. 49 

'mad) intb mii wnrbcn Ui oQen grQgercn SonDtnten iKfonbete ¥te> 
bigii bcftellt, unb fit wartn fo noHeEidiebt , bof man g. S5. Boa 
btm 9IuQuftintr))rcbieer ju 9IttTtilpetg ale wm bem frebiset f(f|It^t> 
neg fprac^. 

Sange 3ttt W man in i^ntn bit a3tctittti tiner toanBtlifi^ 
^ii^tettn, Don SlugurtitiS ©nobenleEire bttinflugttn Z^eotogic ft^ 
noUen. 9}lc^te tft itilgn ate bit6. ®ie tDifTra Don Sngufttn 
ni4t mc^r al8 bit mittclolttrtii^c 31|toIogit Uber^upt, in niifiU 
mei^tn fie Don bet ^trrf^tnben Siri^ttift^ce ab, angti bog fie 
in bei iJt^TC Don btt Omnipotenj bee ^offt^r »on btr Siotmrnbig* 
ttit eigtntn SJtrbitnftte , Don btr $)trrli4(tlt unb SUmaifit bn 
^immttetitnigin , bit gcogen Vutoritfitcn bte frU^tn SDItlttlallerf 
no4 Udtrbitttn. 8m nfi^ften ftf^en fie in gt^te uib Seben btn- 
Sran|i6tantrn. Siit bti bteftn gipfelt i^r ftuttue tn ber SSei* 
^cung bti Irdtigtn ^ungfcan. 3^t 89tlbnie mug im ftapitelfaat 
teben Stiofttti f{(^ finbtn. 3m Siftr fltt bit St^te btt anbe* 
fUdttn (Smpfiingnie nnb bte neue 3[nba4^t jur ^eiligen Xmta 
ftonben fie btn sntnorittn nic^t nait, unb DitQei(^ ^at bamale 
niemanb, meifmilrbtg gtnug, btm $a)>ftlum gcilgett ZiUnfte ge> 
(tifttt ale Kbtagiirtbigtr unb lu^ttit^ei iStiteibigtt bee 9b[a(ftS 
gegtn alle fotanifi^en Stngriffe, ale ein SnUglieb btr btulfi^n ^n> 
giegation, cine SutoritU in ftinem Oibtn, ^o^. D. $alg, iCotlor 
nnb ¥rDf(ffor btr X^totogic im Hnguftintrtlofttr }u Stfurt. 

!CafUc \tat ee il^nen bcnn au^ Rid)t an 49&t)ftli4tn ®mflS>f 
jeugungen gefe^t. tni Mare magnum, in bem bit ^^iviltgien 
ber Diet 89ettt(iitben im 3a^ie 1478 btftStigt, etmeitert unb lobi' 
fijitrt murbtn, tSgt ectenntn, totUitt ©nabenecmeifungtn fiife bit 
Kngnftintr con ben $iipften gu erfitnen fatten. SDet ganje Orben 
uic bte eln}e(nen StBftct DtrfUgten Uber tine grogt SPttngt rei^tn 
aaiaffee. 3nnoctnj YHI. gtmii^rtt tm 3a^rt 1490 aUtn Orbene' 
licf^ctt, audi bcnitnigeu, bie nut einen einjigen Kltar befagtn, aUe 
dnbulgtnjtn, bit mit bem Sefui^ ber ®tattontn iRomS Dtrbunbcn 
maten. ^ie ^bc^fte Huejtii^nung uarb abet bem Otben jutetl, 
ale ait^anbtr VI. im 3a^e 1497 bie S^renfteUe tinee p&pft' 
ti(4tn ©attiflane fUr emige 3tittn btm Orbtn gtmil^rEeiftete. jtein 
anbtret Orben lonnle S^nli^tS oufmcifen, unb te mar notUrlii^r 



Disiti.cdDi. Google 



00 £a< StofltT in etfmrt 

bag bur4 foli^e jJtDorjnetuiB bie Sbaxiitt jvifilrtn if|in unb btr 
ftntie inuner tngct gcbt&pft mnrbett. ^anlbar na^men ddh jet)t 
an bie SRUni^ btfonben itgclmagige garbitten fiti $0)}^ unb 
Jtiril)t in i^t IRituai auf, loa9 man i^ittn an ^Q^tflcr ©telle 
raiebeium ^odi anre^ncte unb nt^t unoergirften litg. ^o^ mtffx 
n&tt al9 btr gtfamte Oxtttt mar bit btntfi^ fionsregation buri^ 
i^rt ganie ®ef(f|t4te bcm $a)]fltutn tierbunben; i^re efifttnjbe" 
re(^tigung oerbanttf fie Itbiglit^ papftli^er ®m^t, bie babti bent 
JScftrebtn be« SanbeefUrfittn, burc^ tigtnmili^tige ^Reformation i^rir 
fttdfttr i^ic ZenitortalgaDalt ju er^aden, tntgegentam. 

?teben bcna lu Slttinbtrg mar nnttr aOen Jtonntnten ber 
bcutfi^en Songregation ber gn Srfurt ber ongtfe^enfte unb grj}§te, 
au4 tiner bei aitt^en: f(f|on 1256 fi^eintn bie ED^ilnt^e bafeCbft 
ben trpen Stirutl) einer ^ieberUffung gema^it ju ^aben. grU^ 
^otte man jur ^Q^eren t^eologifdicn Kuebilbung bafelbft tin stu- 
dinm generate enii^tet, baS befsnberS feit ber ©rltnbung ber 
UniDerfltiU ja^Crei^ befni^t ttiutbt. Sn btmfelben ^ttt u. a. 
3o^Qnne0 3o4<"^ic( gemirtt, ber fUr feint SttSmpfinig U9 ^itf 
oom ^opfte bie Qoiibmt 9Iofe tr^aittn, bertn 9tibilbung anf bem 
©rabfteine besfelbtn bie frommen SrUbtr mit g(eii^tr S^rfuri^t 
Doi btm ru^mctidien OTbentfgtnoffen toit ©(^onbtc bor bem ge- 
fa^tli^en ittgtr erfUUtt. (Srft na^i langen Rjini))ftn mac a 
btm droits getungen, ben Sifuiter ffonDcnt ftintr Songtegation 
cinjuDerUibtn ; bafiti ^ittt tr aber bann um f o fefter an ber einmal 
angenommcntn Strformation- 97til|t mentgtr aK brtt ^enberfi^afttn 
nuibtn bafelbft unter^alten, ju C^rtn bte Iieiligen Suguftin, ber 
^eiligtn !(nna unb btr ^eitigen ftat^arina. SJit niete ®naben> 
goben nuiben btn SRitgCiebent gebottnl (Srft ntueibtnge im Sa^re 
1502 ^atte bet plipplidie ftarbinoEIegat Staimunb D. ®uit neue 
Sbtitffe gewS^rt, bit au4 btnjenigen gtlten fotlten, mddie jut Sle- 
ftauriemng beS Slofitergebiiubee unb jur 3nftanbE|a[tung ber ^ei' 
ligen ®effige .^ilfreidie fianb bieten* unb an genlffen Xagen bie 
ftloftetliri^e, neli^t P4l tDunbett^fttigtr {Rttiquttn ber ^tiUgen 9a- 
tsarina rit^men lonnte, anbii^tig befut^en mllrben. %M bitfe unb 
onbtrt $riDi[egien nii^t btn gtwllnft^ttn mattrieHen lErfoIg tr« 
jittten, iDtttben fit tm Oq^ti 1504 bci tiner jweiten SlnttKfen^tU 



Disiti.cdDi. Google 



Snt^ Qitttritt ba]tibft. 51 

b{« AarbinaU n. a. ba^in ttmcitett, bag aKtn btnjltniacn loa^t^aft 
iRtutgen, bit gcbelc^tct ^abtn, tin ^bliig Don 100 Sogen Dti^tigtn 
tourbt, mm fie an gemifftn S'fttn ju beftlnimttn ©tunben bit 
Otbeneltr^t befui^tn unb ft(^ btnt fttofter ju befagttn Sweden, 
befonbttS abtr jur SBoQtnbung bcr angcfangencn 0t&tiot^et, ^i(f> 
uiAt CTloelfen wllTbtn. ®Uli)t Qnbutgenj ^atttn birjrnigen ju er< 
^offcn, net^e an btn befonbtren ®tfilngcn unb ©ebctcn ju S^rtn 
btr ^titigtn 3ungfiau, mili^c Jtbcn Sag unb in feicrtit^tr 9}eife 
jtbtn Srettag int Jtlofler iibtli^ naxtn, teilne^min unb btc ^cebigt 
Itotitx 49iUber btimo^ntn nlirbtn. Slbet aui^ bit 49rltbci ftfbft, lotti^t 
bit UnttrftU^ung U» Stofttre btm ajoUe grdubig naf)t (fgtcn unb 
bte Dorgefi^ritbtntn gorbtrungtn tifUllten, foUttn in gUlc^ct 9Stift 
begnabigt ftin. ®o rcii^ umrtn bit ©nabtn btfl (gifurter fton* 
btnte, in btm Sut^tr wtnigt aHonatt fpattr 9tu^ flit (tint @nlt 
fit^en fotltr. 

Sae t^n otianlagt ^at, until ben Ditltn ISrfurttr Albftern 
gtrabt bltfte aufjufu^tn, lagt ft4 mit Stftimmt^eit nii^t fagtn. 
ajtelltic^t ^a(t( il|m fein Setter 9lrnoIbi uon Upngen, bet, mit nir 
Ilbtttn, auguftintt mat, getabt bitfen Oibtn [itb nnb tottt ge* 
mai^t ; DitUcidit mat ea ba@ Sinfe^cn btfifttbcn Ubtr^au^t, btc 8Iuf 
ftincr ©trtngt unb bti goltgt^titigten itbtai bn SrUbtr, bae t^n 
anjog; abtr man batf a\i6) baron benfen, bag im ^(oftct tint 
Srubtifi^aft btt ^(iligtp 8Inna unter^alttn tourbt: mit tintm Slot* 
fi^iei JU i^T fiattt er ben a^Hnt^eftanb gtlobt. 3ebtnfa{|0 ^atte 
er nut bra tinen SBunf^t, ale tt bie Jt(ofitetri^iDt(te Uberft^titt, 
nunmttit rti^t ftomm unb ^eilig ju neiben. 

3n ftittti^ti SEBeift, noi^btm tt ftine 8ittt um Slufna^me Dot 
ptrfammettem SopHtl mitbtr^oli, umrbt et ol4 D^oDijc etngeftcibet. 
SRodi einmat nutben i^m ^tti, mit bit Sonftitutiontn ti uor* 
fi^ritbtn, btc Sef^merben be« tliSftttltc^tn gtbtne Dotge^aften, baft 
^trjiditen auf ben eigtnen SSiUtn, bie Sntfagungtn, bit ©^mai^, 
bte auf btr Slimut unb bem Settel liegt, unb na^btm tt erQiitt, 
bits atiti mit @ottee {)i(ft ttagcn ju moilen, murben i^m unlet 
S&e(^fe(gtfitngen, bit auf bit (Sintitibung 43ejug na^men, feine Saitn' 
tltibei auSgejogen unb bie SRiini^eaemJinbet angelegt: jueift ba4 
meige wollene Untetgtuanb , miii)ti bee JOrbra ju S^ten bet 



Disiti.cdDi. Google 



allcminfttn ^tingftou SRario trSgt, bonn bai <^apalitT, tmb 
taili^ tit f^tDQiit Knttc unb bet ftfenuiie @&ttfl. Stannu^ 
begrdgtcn bit Sriibci i^n ale bctt 3^gen. ^ellid) mar ec jt^ 
M4ft nur dtooije unb ifattt noc^ tin ^lobtja^r buri^;innail^, 
din boift trng er f^on ba« ^eitigtnbc OiAcnffstuiatib, unb ju (S^rra 
bt« Crbcne^ere foQtt cr fortan btn Slamtn fliisuftinue trasnt, 
naS tebo^ boQ) in Strgtffen^lt gnatcn ju fdn fi^tint. Wtit 
ml^ (SEiTfitr^t mag ci gn ben SSoi^t^trn emporgcft^aut ^oben! 
Sinimb «. iCiebni^ofen btlldbctc boe ^riorat; 9ItIotaue $abri 
loac @nb))rior; bad Hint bt4 St^aptrfl, ber bit gtfamte Qugerc 
iBtrnaltung imtti fi(^ ^attt, niiibc ddd X)tetiiii} ffaltoftn Dcrft^cn, 
tnti^renb bet cor^in ertDiUiiite ctfitge iBetfcc^ttr bee Sblafftd unb 
tlne< ttbn:fdMi»ngIi(^en aRaritnhiItu«, 3d^. '^0% unb ^o^. Statin 
ale ^Toftffortn btr S^^ofogie am stadiam generale fungieittn. 
anit bitfen E|attt Sutler jund(^ft nei^ roenig gu tf|un. 9Bi( (« bie 
flDnftttutionen Dotfdiricben , mutbe ct bem ?toDijenmeifter ilber> 
eebtn. S)iefet foUtc beu iungtn 9ti)Di}cn jn ©otteefurtfit unb 
@DtueUcbc antttltn, i^n in geiftliilitn tibungen untenvtiffn, freili(^ 
i|m au4 <btt 3Renge lUinlicfier !Cing( btibiingen, auf bit man 
grogen Sett Itgtt: iDORn unb oiit man fl|}tn, fte^ unb fnittn 
mlifft; nii^t mil Dorgtftttdtem ^alfe etn^ei}ug(^tn , fonbtrn mtt 
jut Srbe ge^efteten Sugtn; bit {tiinbt untei bcm Staputter ober 
in ben Srtntt gtft^obtn; mie man fid) ju btne^mtn ^abt beim 
Sffen unb !£rinltn, nit man bai ®tae anjufajjen ^abe u. bgl. 
metjt. 3n ftienget ®e{4lcbtn^eit I|i((t man bit Saienbtiibtr Dmt 
btn ^ritftcm. ^ene martn rooijl mx^ @rUbtt, bieft abet nanntc 
man SSOttt. aScifammdtt man ^(^ itut ^oxa, fo ftanb et mit 
ben Ubttgtn SaltubrllbeTn Don fttnt unb bttett ftiQ fiir fli^ ble 
DorgeTi^tiebcnen ^ateiunfet mit bem flD^aRada. 

%IB tint bet uit^tigfttn Sufgabtn bt« 9lDt)i}tnmeifttt8 gait es, 
btn Sleuling an eintn ftrifttn ©t^orfam ju gtuB^nen, itbe 9tei- 
gnng ju tigenem aSiQtn ober gat jum $o(^mut ju biti^tn, i|n 
gut StlbrtDttttugnung anju^atten; td mutbe 8ut^tt nic^te ecffiatt 
Don alltbtm, uae bie Jtonftitutiontn ooifdiiitben. ^Slan moiftt 
ti flir angemeffen ^a[ttn, btn jungtn, gttttftten QRagifter bit ganse 
©(^lotre feints ncncn Serufte toften ju (affen unb i^n burdiaue 



Disiti.cdDi. Google 



aU Saintbrubtr ju b^nbttn. X)tt nkbrisftnt %tbnUn, volt Stgnt 
nab ftc^Ftn, uurbnt i^ attfflefraeeo; e9 mut i^m ni^td crnicbri' 
genb, nt(f|t« ju f^wtc, tr iibfrbot mogt noi^ bit tut i^n geptQten 
SUtfotbtrungnt; tt ctnpfanb te atfl (tine €i^ma4r mnn er it|}t mlt 
bent Stttrffad bin4 bie ©lobt )ie^tn mngle, bie f^ noi^ lurj oor^c 
mit bent neu trtDorbtnett 3)lagifttTbaieU gtft^(». Sr mugte, bog {cbe 
@e[bf(trtiitbrt(tuitg i^ tincit @(^itt DKittr ftt^itt auf bcm SBtge 
}ur ^etlisteit. Daranf bejog nun tm SCoftcr bae XBoct bn 
@4rifl: .®c{|orfiun ift btffer betm JOpfcr." gUr nti^td mugtc man 
mc^r @4>^tftfltitnbe anjufil^nn, ate ftti hit 9Iot»tnbt0teit unbebingtm 
@^orfant0, bti ^S) H9 auf bie gtiing^cn (SinjelEieitcn miln^if^tc 
Sorfc^ciften crftctdl. SQenigftene febe SSoi^e mutbt tin fogennuttte 
€(4u(bla)>tttl abgc^ten, in ban rin itber ftine tibntntungtn bet 
Ocbensfa^ungen jn bttentten, obtr ani^ bk Strge^gtn anbtrec 
anjugtbtn bie ^^ii^t I|atte. 3e no$ ber ©rBgc beS Strge^tn* 
unrbtn bit @trafen bafUt ft^gcft^t, oft fe^ ^arte unb ente^renbc 
fiber bm @d)ulbigtn oer^ngt. 33te 3Sid)ttgIeit, mit bcr man aQc 
bitfe !Oinge be^anbettc , mutte it me^r ntA nte^c bit liberjengung 
befbrbcrn, bag in i^neii tbtn ba« {)ei( bti:u|e. £rft bad QUOni^tuni 
ift to, fa iifyctt man, bte mciftt iRtliglmi, bie iRttigton iXba^aupt, 
bo(^ entra^nten bie JtonftUuttonen au(^ fon^ jur ^niffcndttfoi' 
fc^utig. 8iitf)et« >Iitigung, ju gtUbetn unb fttn 3natre9 nu^ 
©ttnbtn jn bnri^futficn, foub ba ben gri}§ten Xorft^nb. Set 
StoDije, fo (antett bie Soif^tift, fid( ^uflg beiditen, fa ollabenbli^ 
fetn ®eD)iffen ptUfen rnib bonn cine ®eitaa{bei(^te abtegen, benn 
ber fRcligiofe baif feinem Rirptc si^ bie 9tu^e its @(^(afe0 ge« 
mtt^rtu, mtnn er nid)t sorter btm ^(igat ^ei^e ehte ®tJUte in 
feinent 3nnern bereitet ^fitte. t>ai npugtt Sut^, unb mit Sifer 
tni^ltete er bonat^, btm ^Htlgen ®et^ in feinem 3iniern tine 
etiUte jtt bereiten. 1)ie Seit^te , bie i^m baju vttfttVftTX foatt, 
itadttt t^m, nit ntr nod) nttiter fe^en Dtrbcn, bocEi nii^ bai ei> 
fe^nte Stmugtfein ber ©otteeiinbfi^aft. Urn fo me^r fui^te et 
ben 3}orf(i|riftea bed CrbtnA na(|}uIoDunen. S)ei inatitjenBietfttr, 
ben Suttee old eiaen trtfflii^en, frommcn: 3Aann f^iibert, tannte 
i^ p^ne Stebenftn jur'^ufna^e en))fe^fen. 91adr SMouf M 
$cobe{a4i« burfte &tt^ ^loftg t^un.' SSitbec nie bti ber Ko 



Disiti.cdDi. Google 



54 froftfi. 

uption beioegten (iifl *>'( Orltbec in fttnli^tr fi'ojtffion in bra 
ftat)ite(faat obtr in bie fttri^t. 2>ie«mal Eiattc Sutler fm mtlgtn 
Unttrgmanbt ju erfi^rintn, unb jitmfii^ untct btnfctbcn ^tiaaonittn, 
tpit tin 3a^c frll^tr, tvurbnt i^m bit [t^t btntbijittttn @tmanbn: 
Qon neucin angtttfll. ^arouf ^atte er in bit ^Snbt btS ^rlorS ju 
f^tDOrtn: ,3(^ Snibec ^. "31. t^ut ^rofcffion unb onrpte^c 
®c^orfom ®ott btm Siamili^tiBtn unb btc ^tiligtn SRaria, aQcjeit 
3tingfiauen, unb bir.$rubtr 9t., bnn frior, im 9!amtn unb an> 
pott bee eemtinm ipriotf bet SrUbei (Sinjleblcr ®t. aiugufttni 
unb feintr 9Iailitommtn, — ju Itbcn o^ne Slgente nnb in Jttuf(^ 
^rit na4 ber 9Iege( btSfelben ^cKtgen Safcre Suguftin blS in btn 
lob." ^Itrouf trWatte ber ^tior fei(r(i(!)ft ftine anfno^nie in 
ben iOtbtn; bann ^attc fi^ ^^^ ¥coftfTt in ftrtnjt^fotm auf ben 
Ooben Dot bent $rioc nitbetjuuerfen, ber i^n mtt SESel^mafTtr 
befpioigtf. ^itrauf (nietc tt mit tintr btcnnenbtn Jtttje in ber 
$anb tnitttn im Effort, uS^rcnb bit 'Slt&n^t ^eige ©ebtte fUr 
bo« jettlii^ unb emtge So^I bee ntutn Snibtte jum $)immet 
fanbten. SSlaHi Sltfponforicn unb meiteren ©efSngen, au4 tinn 
Srma^nungettbt bee ^riore an btn ntutn ^loftfftn, enbtte bit 
geitr mit btm Sricbcnelug. Se mac trrei^t, monac^ gutter fi(Q 
\o tangt geft^nt, tt aav it^t mirfli^ int ©tanbc ber ^ciligfeit. S)it 
Srilbcr mttnft^ten i^m ®IUd, ,bag tr nun nQre ate tin jtinbfetn, 
bae jt^t auS ber STaufe fiime'. SRm mar teine iRiitlft^r mt^r, 
er mar ber Stit abgtftorbtn, mit er gfaubtt, auf immtr. 

ZuH) ber SBattr ^atte fl^ f^titEIi^ breingcfunben , menn au^ 
tDibermiUig. @inb mir rtd|t bnic^tet, ^atle i^n ber Slob iutitt 
anberer ©ii^nc an ber ^tft unb bit fatfd|t Aunbe, bag ftin SDlartin 
an bitftr fflrant^tit, bit auH) in (Srfurt mUttte, tbtnfade geftorben 
fei, ntilbtr geflintmt. tibrigtne l^atte btr @o^n buri^ ben neuen 
®lanb gar ft^c in feiner Stt^tung Dtrlortn: tr fagte Jegt 2>u ju 
i^m, na^renb tr i^n frti^et ale SRagifter mit Qftx angtrebet 
^atte. 

Sugerlii^ trat in ((itiem Seben bur^ btn ^^ofcS tocnig 3}tf 
iiubtrung tin, nur bog tr, obmo^I auf brti 3a^re noi^ }u teintm 
3(mte mtt^tbat, bot^ foni't an alien 9{t(^ttn btc SrUbtr ttUna^tn, 
Qui^ tint tigtne ^ttlt tr^ieU. ®ie mar tinfoi^ gtnug. !Ctc ge* 



Disiti.cdDi. Google 



66 

lobttn Slnnut mtfprec^nib, fDQte fit i^c nii$t« tibnflttffigtfl ftln, 
abtr an4 nit^te Slotwenbigee ft^dn: tin Xtfc^, ein @tu^I, fint 
Stui^te unb tint (infat^e I'agttfiattt ma^tt bit ganje Sinrti^tung 
au«. 3In ben 9Q3nbtn burftc nii^ts aufge^itngt mtrbtn, !ein 8i(b, 
(tin @(^mu(f, ttin 3<"^°t. @d latttttt bit ^orf^rtft, bit ntoEiI 
nti^t immtt inntgc^alten ffinrbt. 

SSlan ^attt i^n mo^f balb jum ^riefttrtum btftimmt, bit ^rrc 
ftfToTcn bed JHofttrfl, bit fi^on gtnonnttn 3a^. ^al^ unb 30^. ^lotin, 
tDurbin jcgt feint 8t^rtr, atu^ an btm Unttrtit^t Ufingtne na^tn tr ftgt 
wiebti teil. Obmo^t t« Qtgtn bit {Rtgtl mar, ^atte i^m fdgon ntt^tenb 
fetntr ^RoDijtnjtit fein ^riiceptor btn tinen obec ben anbtrn JtiTdjin" 
tidttr ju Itftn gegtbtn ; md} bit ^cilige ©thrift ^attt tr In bit $anb 
belommtn unb fUeigtg baiih gt(efen. ^un tvitS man i^n in bit fi^ola* 
^ifc^c ^^cologie. T>it btbeuttnbtitn SBtrtrtttt bet fpattttn ©^olaftit, 
tin Occam, ein ©erfon, 910^ unb btr trft 1495 Dttftoibtnt 
®abriel Siel, beffen 9tu^m aUt Snobnntn Uberrtro^tte, bllbeten 
Ht fein ©tubium. ^<^t totnigte, befonberfl in btn ©i^riflm 
JDccame unb SliUqe, bit, tscnn mdf nut ^^fot^ctifi^, manifien tU^nen 
3niciftl an btr JEtt^entt^re aufgtmoifen ^atttn, ^dttt eintt fle))> 
ttfc^tn statue gtfd^ilitl nittbtn lUnntn; abtc fUr Sut^tr ftanb bit 
SBa^t^dt btr ffiiri^enft^re in i^rem ganjen Umfange }u feft, al9 
bag itgenbetnt fRegung bee S^ti^'^6 in t^m aufgetani^t mdrc. 
<l>te mlt^tigen fUr bit mittetatttrri^e Aict^engtfi^ii^tt ^oH) btbtuN 
famtn tiri^tnpofitifi^tn ©c^rtften jener 3ndnner ^at tr gar nt^t 
JU @efi4t bttommen, nur i^re t^eologif^tn SIStite ^aben i^n be> 
fi^ilfttgt. SBafl i^n bartn ftff((te unb btfonbere ttntn Occam 
fdjli^tn lifg, mar, mtt f($on frli^tr, bit @(§arft bee jtrgtiebeinbtn 
SStrftanbee, um btrni rofUtn ti i^n fogor einetn Stomas unb 
®cotu0 tiorjog, bit formalt ®tmanbtl^t, unb obmo^I tt not^ bent 
83eri(^tt iDletan^t^ond moni^ee aui 89it[, btfftn (SrHftcung btr 
Wlt^t t^n befonberS anjog, unb 310^ auS btm ®(bd(^tniffe ^ec- 
fagen tonntt, fo nirb ft^ bod) laum fitr bte t^otgejeit ein anbtrtr, 
aU tin formtQer ISinflug nat^mcifen (afftn. !3>atnale frtitii^ marttt 
^c ftine gneiftti. 33on btr Kutoritdt bee ariftotetefl mat tr fo 
Uberieugt mie iigtnbeiner. ^tt @enianbtl^eit, mit ber tr in btn 
ilfftntli^tu X)i«putationtn bit fi^mierigfltn gragtn entmidtOe, tr* 



Disiti.cdDi. Google 



U ningtn aadi tnx ®trti^ti(|tctt. 

R^ SSetDunbtntng. Sber btefe @tubien fiiQtni ftin 8cbtn nii^t 
au4, gef^iDtige btnn, ba§ fie i^tt btfrUbigttn. ®k tuoren fiir 
i^n, toit 3Rt[ani^t^Dn fii^ au«briidt, gedn^eroHigen nut Sfttbtait' 
f^Sftigungen. ^i({)t utn fi(6 ben 9tuf tiiit^ sftc^rttn Ztftoloitn 
)u crtscrben, tear er 'me Sloftcr gcganatn, fonbttB utn fromm jtt 
tDtibtn unb netncii gniibigtR ®ott ju triestn". 

Sic ftaitt) te nun bamU? Sir ^cteu, I9i< bie 3Rbn(^ iE|n 
mdt {tttam ^roftg btglUdtsUnfcdteit. 3o^. ^alg n^ob M 
Sntint^tum bt0 in ben $ininte(. SSit otctc, bte um i^stj @ellg' 
(eit RiiQta Ind SCofler gtgongen, gaben ^if nuntne^t jufritben; 
bad 3R5n(^egen)anb vtrbiirgte i^ncn ben @tanb bet $elligfeit. 
antKt« bei Sut^t. Stnn er baoon reben E|Brte, bag ei ale SDIto^ 
ein Sebett fii^e, melt^eS bit |$Dcbnungen bcr ®c&Dte weit UbeC' 
triifc, fo btjeugtt i^m fdn ©tmiffen, bag bem ni^t fo (ei. £r 
tnugte ee old ajermeffen^eit bejeidinen, loenn ei Don fid) fogea 
noUte, bag er auf^ nur eine bet giittli^eit ©ebiitc Doatommen er> 
fiidt fiatte. 'SDit $ietligtett unb ®cre^tigleit, bie t^m Docft^rcebte, 
woQte tr je^t etft gerabe Dermittelft bee SRibit^tumd tiiitrgen. 
<Sx burfte ffiiittr Don fic^ fagen; „3rt jc ein 3nt)n[^ burc^ SROnc^cti 
gen ^imntel fommen, fo moQte ttti mdi bincingelommen fein.* 
3>a0 tonnten i^m feint filoflergenoffett bejeugcn. £e na^m t9 
txxtft mit bm ^fli^tcn, bie er burc^ ftin ©eltibbe auf fti$ ge> 
Rommcn ; bis inS Keinftt fud|te er fie )u trfiiQen. 3n ga^m, 
JBeten, geiftftt^en tibungen, ^laditmai^n unb Safteiungen tannic 
er fi(^ nii^t genng t^un. 2Sa9 irgcnb mbni^tff^e 8[«fefe jn er> 
benlen vetmoi^te, bamlt uerfm^te er t», um fein Sltifcti ju be* 
tduben. iSi not ber SStlt entflo^en, tntil er glaubte, ^Inter ben 
filortennauein nor ber ©ilnbe gefidierttr ju fein, unb tegt, auf fti$ 
feCbft angeiniefen, in ber Sinfamlett fEtntr ^tUt, melnte er ntet)r ala ie 
mit i^c flini))fen ju ntUffen. ®anj be[onbei8 maren te bie 9Ie> 
gungen be« gaffes, S'^'^nts, 91eibc«, au4 beS $o(^mute uub bcr 
®ttbftUbcr^ebung , bie i^m ju fi^affen marten. 3e me^r er fti^ 
baran gcmb^nte, auf aQtd ju ai^ten, jebce SBnt, jeben @ebanteit 
JU ptUfen, um fo unfi^ercr murbe er in feinem Urteil, fing ec 
on, in felbftqudlerifc^er SQieife in aQtm unb jtbem ®Unbe ju fe^n^ 
fo bag ftin ^ii^tDatei ju i^m fagte: „S)tt btfl etn iRarr, ®oK 



Disiti.cdDi. Google 



jUrntt ni^t tnit Mt, fonbtrn tu jtttn^ mit i^m". SDief" Vu«> 
F))tu(^, ben er fpiiter a[« ,ein ^rog unb ^erilid) SSoit' bejei^nete, 
Dioi^tc bamole teinni Qinbrucf auf l^n. SJii^renb bit iSrttbfC bte 
@trtngt fetntS ScbetiS betcuttbttttn , ftin Scorer Statin, (in mUr< 
rifi^er, on aUem mfifetebcc SRann, foaai bei bet Sifitation eine« 
SfofterS ju SK^^t^ufen i^ ben borttflcn 91onn«i oIS tin (Dtufttr 
Don ^tUiattit ^inftttltn lonntt, tintn otibtmi ^oultM, btr bun^ 
(E^riftum munberbar btft^rt lollrt, Ubttfam i^n fe^^ itnmer me^ 
tin ®t\^l ber ©ottMrlafftn^tit. 

(Sr KQ^tn feint 3iifM)t jum I9ebet, nt((t blsg ju ben ^eitigen, 
aui^ju btm $errn felbft. @fl mar, mictriDii^itt, tine Dtrfgtttbte, ganj 
btfanbtie au(§ Don $al% tnqifo^Cene 8nbaii)tSlibuQQ , fii$ roc btm 
Sdiibt ht9 ©etrtujigten in feln bittertS Seiben utib @ttrben lu Dcr> 
[tsftn,. batttber ollta ^rbift^e ju otrflejTm unb Im wrjUdttn Sn- 
fdlQuen btr 3Sunben (^rifti bun ^tirn ftine tigtntn guten SSerfe 
in bit buti^grabtntn ^nbe ju afiftm. Sbtt mo fanb er fofa^e 
gute Serfe , mit bentn tr ben fi^rtcnic^tn Sliditer nerfil^nen fonntt? 
Sliemeilcn getang a iffox mo^I, mit er trjd^It, in ftlbrtS'tt^ttm 
SStrtrouen fi4 tmpor)ufd|toingtn, bag tr nttinle, „unter ben IS^lirra 
Ut ffinget ju fein", nur um bann befto tltfer ^trobjufinltn , unb 
tint $a0nit)ual ju fBi))pnben, , bit ttia ©rifftt btrt^reibtn, letne 
^ungt Qujfagtn tann, ttintr, btr fie nidit ftE&fl erfa^ren, gCanbcn 
timt". 

SBitbtc unb limner roicbtt tad er bit ^titige @4iift, obno^ 
t^« ftin Se^ctr Ufingen baoon abritt, qhU cc btrin nur tine 
9tegung bt9 ^edtmut^ foi^, ber \i(t) mk ban, mat bit SBHtet 
boxara gtiogen, ntd|t begniigm noSt. Sbec aut^ bie @4rift marb 
i^n nit^t urn ^tUt, meit tr ftint ©djuOitgriffe ^inttntrug. SSoi 
allem mar t» bae Sort: ,3i^, ber $err btin ©ott, bin tin 
cifrigir (Botll" an btnt ec nitttt Borbeifom. Siit oft ^ot er eft 
fptiitc bettagt, bag man, in ^o^en ®titfuIatiDnen ,Don bee Tittt\il)» 
^tt jui ©ott^eil aufgefloytn ", ni^t i«t mi 49orm^rjigleH 
mtnf^ifltmorbenen ®otteflfo^n gepctbigt ^abe, (onbcm nnt ben ^ 
Ugtn, gtret^ten @ott, ben man erft oerfiJ^nen milfft. ©eioi^nt, 
bie ©^rift ni(f|t im 3iifo'"t°'f^<'"6t unti an fii$ ju betia^en, 
ftubem in SSerbinbung mit btn baraui gejogenen fi$ataftifi|tn S9t« 



Disiti.cdDi. Google 



G8 Smint iSnttDidcInna. 

grlffen aii etn titurt ®tfc^, tonntt er au4 in ben €fiiit(^en oon 
bn @nabt ttinen S^roft fttibtn, — biefc ®n(ibc fotlte ft {a felbft 
tirtngtti ^e(ftn, benn ba^in ging bte tin^tii^ St^re, bag ®ott 
jmoir bit @Dabt Dcttei^t, fie eingiegt, bet 9Rtnr4 fli$ a&tr Mr- 
mafle feinet natttrltifitn ftrSfte fiift i^rtr mUrbig maiden fijnne nnb 
foKe. Unb ^at^ riet, oetbienftli^e SBertt ju l^un, urn ni$t, 
tnie bit neugetauften IKnbet, nur tnfofge bee 8elben« S^itfti felig 
gu OKrben, fonbern ani^ au8 tigtnein ^etbierft ttmoe ju fomniifn, 
tDorUber mott fi4 in Stoighit fieuen fOnne. Sbci: Sutler fU^Ite 
f14 tenet ®nabe fo unnarbig , bag ou^ bie unmittelbare [elb^aftigc 
'HSifft bee ttritigen ®ottc8 im ©aliament, bai Sunbtr bet SJanb* 
lung, i^m jui grOgtra 3[nfe(^tung tourbe. @an) be[onbere fc^tcdenb 
mar i^m in bet ©c^rift btr SuSbturf ^^eie^tigleif, ueit et ben' 
felbtn nai^ ber Sptai^e bet @(^ufc nut ba^in Dcrftt^en fonnte, 
bag „®ott gert(^t ip unb ©Unber unb Ungerei^te jlioft. 3^ 
abet liebte ni^t, fonbern i^ ^agte ben gcredrttn unb bie @iintie 
btftraftnben ©ott." 

!Ca tonnte au(^ Me Seti^tc, »ie oft er au^ baju feine ^n* 
fiui^t na^m, feiner btOlmmcrten @ct(r leititn S^ioft genilEiren. 
9{ut met untCT DoQlommenec 3^1">i^r4>'>'9 gebeidiiet, b. ^. bet 
einjifl unb aQtin urn ©otttflluiaen feine ®ttnbe beteute unb aSe 
feine @Unbtn aufgeja^It, butfte bet ^[tifotutioii geuig fein. 8btt 
nann butfte ei oon f"^ fAgni# bag ct folt^e DoUfommcne !Reue 
^abe, bag tt adt feine @ilnbtn gebeiditet? 3e meE|t et bana(^ 
tang, befto me^r bttictte i^n fetn ®eiDiff(n, um fo nientgcc Dcr> 
mocdte et ju glauben, bag bie Stbfolution au^ i|m gait. 

@8 fe^Ite t^m In bieftm unfetigcn Buponb nl^t on geifltti^em 
Bufptui^. 3n banlbotet (grtnnerung gebentt et feint* 8el|tet8, 
o^ne 3>D(ir't ^'^ frli^ei fc^on eiaii^titen fRouijenmetftrre, brc, aM 
tt igm eiitft unttt X^itknen »on feintn ^nftditungen 3ntttd(ung 
mad)tt, }u i^m fagte: .SOIein ®oE|n, mad mac^ft bu? SScigt bu 
uii^t, bag ©ott un« befoliien ^at, gu ^offen?" £)ae Sott .&e- 
fo^ten" appmntt an boS ®e[titibe bes ©c^otfams unb Dtrft^tte 
feine Sirfung nlil|t. I2« ftfittte i^n unb brac^tt e9 Iffm jum 9f 
nugtfein, bag man btn Sorten bet Xbfolution ©laubtn fi^enttn 
m&ffe. ICtrfelbe SRann — nat^ SRelandtt^on mat er fdiDu eiit 



Disiti.cdDi. Google 



^tSbtfiination. 59 

®retS — fprai^ ou^ mit i^m Uber btn @Iaubeit unb ottiDita i^n 
auf bit Sorte bc0 opoftoltfc^cn S^mbote : „ ^^ gfaubt an ttnt 
StrgebuRg bn SUnben." 'CaS Eielgt ttli^t, bog man tm aQgc 
neintn gtanbra miifft, bag t9 tint ^crgcbunQ btr ©Unben gtbe, 
fonbein ®ottt8 ©tbot ft), bag jtber Sinjdnt glaubt, bag aai) ifpn 
bit @Unbt utrgtbtn nittrbt. 33aS marm ^ugtrungtit, on bcitcn » 
fi(^ anfri(4tete; abtr nit bibeutungflODQ fie aui^ fpSttr fQr i^tt 
lourbtn, juntttlift loar i^r Srfotg itur ttn oortibccgc^enbtr. Sine 
bauernbt ©etotg^ett bcr ©ftnbenDergcbung , natt) btr feme ©tele 
rang, ntimodittn fie i^m nic^t ju gtben. S)it alttn Btotiftl itgten 
fiib immti miebtr Don ntuem, fie na^mcn i^ie ft^fimmjie ®tftalt 
m, moju baS ©tubium SluguflinS, auf ben er bamate, nii^t um 
ftintr OrbtnSregti mlUen, fonbtin niit jufiiQig gcpogtn mat, unb 
btr fogltit^ in ^o^cm SOtagt fein Snttreffe in anft)iu(f| na^m, bit 
fiugere SQtraitlaffung gtiseftn ju fein ft^tint. SQie, iDtnn tr nut 
bte^alb ni^t jui 9hi^e fSmt, nnr btS^alb aH fein 9Iingtn Dtr> 
geblit^ tpiire, Wtll tt )u bentn gt^Qre, bte ®ott Don (Stoigfeit ^er 
votn $e((e auegefc^lofftn unb jut noigen SStrbotnmniS btftimmt 
^dlit? IS8 loot tin fuT(f|t6arcr <9tiantt, an beffen ©t^rtdtn tr 
^c^ fpater, ats ti gatt, anbert au8 fi^nti^tn @tUbt(e(en ^eraue* 
jureigtn, nocE) oft mit Sntftfjeit erinneit ffat. SaS ®tfU^( btr 
eatteerlafftn^tit errti^te ft^t btn ^Oi^ften ®tob, immer bltfltrer 
tnarb tS in feintm Snnern, auf ttntn tinen ©ebanlen tonjentritrte 
fic^ qQ ftin ©tnntn unb 'Simltti, immtr mt^r Dtrje^rte er fit^, 
ti not natUiiii^, bag audi fein f&r)3erUt^tr Buftanb, ber o^ne^in 
bUTC^ bit magtoftn ftafteiungcn gtfi^miii^t mar, baoon ergrifftn 
unrbt. 3n [tntr 3'it tolrb te gtfdielien ftin, mae ftint ©tgntr 
(tri^ten, bag tr tinft bet bcr 3neffe, aii bte Srjd^tung Don bcr 
$t{[ung be« Sefefftntn, btt taubftumm tear (Wad. 9, 17), 
gtleftn murbe, pimiit) jufamnttnbra^ unb audrfef: ,3(f| bin e« 
nii^tl 3d| bin ti nt^tl" 'Silt Sriiber mugttn ni^t, was f!e mit 
i^nt anfangtn foQtcn. 3tn fliofter mar niemanb, btr t^m ^dtte 
gurtt^l^clftn tilnntn. ©o fanb i^n fein ©tntraloilar anf eintt 
ftiner Sijitattonertiftn. 

So^ann D. ©taupi^, au« tintm alten fitt^fifc^tn ®ef(^It(^te, 
uar, nit nir ^Urttn, im 3a^rt 1&03 bee Stai^fotgcr bt« Slnbreas 



Disiti.cdDi. Google 



90 30^. it. Qiau^. 

¥rot(« im OrbtMBilarkil geuotbtn. Utitn t^ emi^tt He 
btntf^t auanftutntongrtgatiim i^ten mritt^n Umfono unb i^rt 
^it(^e SBtatt. aSit nt4t gnrinonrrat Slfrr tdi Vro(t« ftfb|it ^atte 
er \>ai SBerf bet JttopentfomtatioR aufsntomraca, abtr mit gtHferer 
Scfonnm^nt. Obmo^ in ettii^T ffitifc dor bent Sbnl bed 
3Ritn(^tuttid erfuat, miitt er bo4 taum bafttr }iiin anitrt^er go 
DMbtn, tolc t")"- ®nM yt^OTtaaiimSpVint tsarm tto(^ uttt> 
faffenbtr, abet n frtgn^tt fi4 mit ban Stxridibunt. @etnc @cf^ft8« 
gemanbt^U, bit l^m mant^t iiplomaA\iSit ©enbitng ftime fOdiftfi^ai 
8anbe«^errtt tintrug, [tint sonje ot^tUDMcbietenbt ^eiffinltt^btt, 
in ber ftdf bae preetige be« (Sbrfntanne rail btr 'Draiut btfl S3ttt(I> 
tnltn^S in frtttntr 93eifc Dttbonb, Dcrftanb rt, bic Stbndgang btr 
lOmif^ai Orboieobcrtn, bit au4 tii>4 uit^rtnb fritttd StfariaU 
rat^r (de einmal bit l^ifttnj bti flimgrcgation in etnfttic^e @e> 
fa^r btaHitt, naU^ unb nai^ ju Qbcrtninbtu. Wit gitt^tr ®i(|ci> 
I|fit btwtgle er pUf nn ben {)bf«i btc prfttn, nie in btr 3<(^ 
btA rinffli^tn, oft ro^ Windflt, am Ilebfteit in btn t|untanifitif4 
e^ilbcten ftrdftn bee ^trijler in ben 9Itii^&bt(n, befonbtrfl in 
Sliitnbtrg. Cr fagt einmat: ,(£in trt^ter giiriftenmenft^ riif|ttt ffin 
@tmiit unb SQieftn iebeemal mit btm, nod ®cbgtn^eit ber ^at, 
iM JOrt« unb ber Vtrfonm trforbert. 3n ber Sirt^ 1ft tc an> 
biiditig , fiber Xif(^ unb bd. t^baten ^trfonen angent ^m nnb fciifyi 
Vs^.' ^ae mar eine friner SebtnAnu^imen. 

9So tr feine @tubien gema^t , aifftn fflir nt^t. 3n Slllringtn 
fyit er ala ^rior its borttgtit ^onnente fii^ btc t^ologifi^a 93iirben^ 
ant 7. 3ult 1500 bte eintS ^ottore ber £^ologie trmorbtn. IS« 
tfl jmeifel^aft, ob tr bort nodi SSorltfungen gc^rt — i^ien betU^ 
ttften SeEirer, @abrie( iBict, ^attr bte Unil>ttfitlit \i^m Dtrtortn — ; 
abtr nic^t unmOgltiti niire c« , bag SHiinner loie Sonrob ^mmef 
^art unb ^aal ScrifrtoriS, Don btnen mir mifftn, bag fie auf tin 
tntrteS iBtbeij'tubium @eD)i4it legten, m^ tE)n auf bie ©^rift: ^htp 
genttefen ^Men. ^ebtnfaUft ij<a er in ben ^nftttutiontn fiir feino 
ffotigregatton bae fidgige 8efttt ber @i^ift em))fo^en, o^e bog 
boil )unil{^rt bei iEjUi Don dnem nvtrnittien ISinf(u| ieuer SDZitanet 
ober btr ©(^riftlcimrt dtsaS ju f))Urcn wdre. SBti fctntr erfttn 
^gtgnung mit Sutler uar er o^e ^nidftl nit biefer mx^ gmij 



Disiti.cdDi. Google 



@i^(aftitct, nut bag bU ttiifect religiUfe, auifi ferfforgeiif^t St' 
fa^ruag, DicUeii^ au(^ bae Stubtmn btS ^ciligfn JBrrn^arb unb 
botntt tin innigtrtS, auf bae t)roItl[i$t Stbm gnii^tetfe S^nfttntum 
i^ in bcfonbtrn SlStlfe baju bffai)tgten , gnt^trfl relistHfet Sijit^tT 
ju mrbtn. 

Kttf ttnet SBifttationerrifc \a^ ©taupi^, n)ie fi^on bnnettt, 
8ut^r bae trfle 3RaI; vitllcft^t bag btr abgeje^te jungc Srubtr 
tnit btm fcdtDcnniitigeR S3(id, btr imnni troung etn^erfi^nt^ , i^m 
fetbfit auf^l, DuOfidit audi bcr ^rior auf ben a«I(ttf(f)eQ IHtni^, 
ber ee tm gaften fo nxtt broi^te, bag er bieiDctlcn brei S^agc tang 
feifltn iBiffen gtnog , unb btffen niuRbtrlti^r ®)»Iu(atisntn niemanb 
VtTftei)t, anfmnrlfatn tnadite; {tbtnfattena^m fti^ Slaupig fofort feinct 
on. f&9 lonnte t^m nic^t entgt^tn, bag n e<l ^icr mit cintr un« 
BCinil^nllf^en ^nfbndc^ftit }u t^un t|atte. Sint iSennalbcli^le 
moi^te i^m ben Scclcnjuftanb Sut^tfl offtnbait ^abrn. (&t on< 
^mllt^te i^ nid}K, aCle bte fdEitDCTcn unb ft^rtdlii^cn (Sebantm, 
bit i^n bebtildttn, teate ci i^tn bat. !DaB nattn iClnge, bit btc 
iSkneratvitai idd^I ftlten, oitUtii^t tiiitnate in bcr Stit^tt ju ^6nn 
btlomnten ^attt. £)ie ftt ju bc^anbeln, barlibtr Qab Uia iBti^t' 
fpicgti, bit bDi^ jtbt SDtOgfidittit ber ©Unbe unb bt9 fUnbigtn ®f 
banlme tierjeii^ucten , irgtnbnxlt^t Sludtunft. %btx ©taupig fanb 
fi4 juret^t. ^ilandjmal mugtt er no^I bettnnen : , Snagifttr 3nar> 
tin, ii^ Deiftt^t t9 nitfit.'' Unb er oerftanb t« in ber X^at nii^t, 
Qbtr er bemUI|te fti^, ben munbcrtti^tn @tban(fngttngtn b(0 grU* 
belt^tn 3Riln(^ee noi^jage^en, unb fanb f(i)liet(i(^ ben ric^tigtn 
Beg. 

9}or oOtn ^ingen gait t9, 8utf|tt ben X8al)n ju btn^men, 
bag er in ftnen Knfet^tungen cine @trafe bee gUtUii^tn S"'"'^ VH 
felien ^abe. . Setgt bu ntt^t", fagte tr }u t^tn, „bag bit {ene 
anfetfitung nOtlg unb nll^ldi ift? 9!i(^t untfonft t^riift @ott bi^ 
fo ; bu ttiirft ft^en , bag er biit noc^ ju gtogen ZJtngen gtbroui^en 
mirb." 

SSeun gutter i^tn Don ftintn ^ntifein an fetner $ritbeflinatton 
er)d^(tt, ii>ie« i^n ©touptt auf bit aSerfli^nung in (S^iifto. 
„SBarum filagtft bu bi^ a[fo mit bieftn @(it(uIationen unb ^oI|tn 
®tban(tn? ®cE|au an bie SSunben Q^rlfti unb fein SBlut, bae tr 



Disiti.cdDi. Google 



62 Sloupit imb Sut^. 

fUt bl4 Dcrgoffeit ^ot, barauS mtrb bir tie SBorft^ung ^ttDor- 
fdlttnen. ^ee^alb foU man ben @o^n ®ottti ifixta . bei 3Rtnf4 
gtmorbtn unb baium trfc^ttncn ip, baf er bit SQcrlt bts £fufe(0 
jerftOre unb bi(^ btr Sorft^ung gemig madjt. 3)aium fagtt et 
au(^ ju bic: ,!Cu bift mtin @(i)df(rin, btnn bu ^rt^ meine 
@timnie unb niemonb roicb bii$ au8 meiutr ^trbt nt|tn.'* 

3Rit grogtr entft^teben^eit mointe n i^n Dor ben ©itibettien 
unb ber unnit^en @tl6ftqu&(eret, tnlt bei n fii$ aUcfl jur @Unbe 
maii)tt. %(« Sutler i^m tinmal ee(d|tftbtn: ,0 tnctnc @Unbe, 
@iinb{, ©tinbt'', atitntortete i^tn @tau))f^, mic gutter tija^It: 
hS)u ivtllft o^ne @ilnbe fein unb ^aft bod} feint rt^lc @iinbe. — 
3^r mollt tin etbit^tttti, getna(ttr ©Unber fein unb be^^alb nur 
einen trbtdittten , eemalten (leilanb ^abtn." St mugtt Don fi^ 
felb^ bttenncn, baf er ntit allem fetntm iRingen nacf) bet ®tr((^> 
Hgttit ®ott ftine @clit6bt nid|t )u {n^ten Deimoi^te; um fo mt^t 
^abt man EBtTanloffung, fii^ ni(^t auf eigene Arflftc gu vtrtofftn, 
fonbtrn oDtin auf egrtflum ju fe^n. £)itfer fc^rede nii^t, nie 
Sut^ti mtint, fonbtrn trQfte nur. ©anj btfonberS btbeutfam mat 
ftic gut^tr bic golgtrung, bic @taupi$ ^iciaue fiir bae SBtfen 
btc Suge jog. 'Slidjt xoit ei Sutler fonft gtCe^rt mar, ^obt bit 
9teut mtt btr ijurc^t Dor bcm ftraftnben @ott ju beginnen, 
unb um DoUtommen gu ftin, fii^ ia }u ber SItue um @ottte 
tDtQtn, btfftn IS^re man Derh^t, jn fttigtrn, fonbtrn umgtle^rt, 
tntt btr Siebe ju @ott unb ju feintr @trtt!()tigfeit, ju {enem ge> 
rti^ten ®ott, btt bic @Unber gere^t mad|t anb btn man barum 
(itbtn mtifft, ^abe bit Steut anjufangtn. 3Stt tint @timmt Dom 
^immtl trfdiitn bcm gtiingfleten SRSnc^e bteft Slueiegung btfl 
{Sorted Su|e. baS fttnem ttgentn ^cfenntnid nad) i^m fo bitter 
loot wie laum ein anbtreS in ber ^eifigen ®c^rift. ,S>tin SGBort", 
f^rtibt tr in tintm Sriefe an @tau))ig vom 30. SRai 1518, in 
bcm tr dntn llberbttd Uber ftinen religibftn (SntniicEttungegang 
gtfbt, „S)ein liSort ^at ffi^ in mtifi eingtfentt tote bee fpi^e $ftU 
tinee ©ttoattigcn ; ii^ fing barauf an, e« mit ben ^eiligen S^riften, 
totl^t bit iSuge le^rtn, ju otrgftii^en, — unb balb Uiib mtr 
nti^ts fUgti nnb ongtne^mer flingen aU baS Sort Sugt. S)tnn 
fo uerben bie !iBorfd)riften ©otted filf, menu loit einfe^en, bag 



3,;. Google 



etanpi^ mb iia.tS)tt. 6S 

tDir fie nif^t nur in btn Siiif|tcn, fotibern in ben SSunbcit beS 
aaerfiigtften ^eilanbts leftn mUffen.' 

©Dl^r einjelne ^ingemoiffne JBttncttungen bee ©taupi^, bee 
^udbiud letdier i^rlftlidier Srfa^rung unb eineS einfac^ f)raflif(f)' 
(firiftUi^eii @inned, nii^t einer tigcnarttgtn Sl^eologic, bU fii^ bel 
©taupi^ tift bet tDeitem ff^tet, ttii^t unbftinflugt Don Suiter, 
entnideltt, waren efl, bte fiii biefen con btr grSgtcn IBebcutung 
Uurbtn. JOft unb Dielmate ^at <t betannt, nit Die! ti Staupig 
Derbanff, ja il|n geiabtju aid btn bejeit^ntt, „bUT(^ btn gutrft bai 
Sit^t M (Suangtliume auS bet ginfttrnis ^tTt>otjnItn(^ttn an- 
fing". SSon bieftr iSiUmtttii toat er frtiltc^ {t^t not^ aeU ent- 
ftint; abtr lott nenigt eni))fdngltt^ flic |)erfi)Rn(^e, unmitttfbare 
(Sinbrlidt, Dtemoi^te tt \mt ^ugtiungtn um fo lutniger ju Dei- 
gtffen, ft ivtitti fie Don feinem bid^tngen @ebanfenfreift entftmt 
inaren. @te ^afttten in i^m unb gaben feintm ceiigtitfen unb 
tljeologifi^nt S)tnltn tint ganj neut tRtc^tung. 

3^tt ouf bit ®d)Fift JU Dtrmeiftn, ^iitte @tau))it( taum nOtig 
ge^abt; ec btmunbeite ben gl^ig, ben biefec auf bae @tubium btr> 
felbtn Dtitoanbte. Sr lae fie {tgt ba(^ anbtie; ni(^t bag et bas 
@4riftn)art altein auf fti^ ^tttte totcfcn laffcn, bte glossa ordi- 
naria, ein forttauftnbec ^ommtntar and beu SJatern, mac nie 
fcilt)er fein iBtQteittr babtf, unb wit fentn (am te i^m Doc aUtm 
Quf ben ^b^tren @d|rtftfinn, ni^t auf tint ^iftorift^e @rlldrung 
an; abtr (S^riftud, btr $Bett^eitanb, uaib i^m ft tne^r unb mt^r 
}nm Snittttt)unlt bei Sc^ctft, ben ei batin fud)te unb fanb. 3tne 
Snferungtn bee ©taupig fU^iten i^n no^i unb nai$ jn fentr 
©i^tiftbetca^tung, bit f^iiltec ia9 % unb O fetntr X^eologit 
niurbe, bag man @ott nur trtenntn fOnnt in ftinei Offenbarung 
bni4 S^iiftum, bag aQt fent ^oljen ©jjetulationen intnfd|[i(^tr 
ajtinunft unb SDenlt^ilttgfeit libtr ba« SStfen ©otttS nut ju eintm 
®ott fUijien IQnnten, Dor bem man Derjineifeln mUfft, mii^renb 
tc ba, too tr cilannt ftin moQi, in feintm @o^ne OtfuS S^riftnS, 
fti$ nur ol^ ®ott btr Sitbt unb @nabt offtnbart. Suf bitfe 
©ebonlen, bit i^m ©taufiib na^e gtltgt unb bit i^m fo tcbftti^ 
loaren, fing tr an, aOtS ju (iriifen, bit ©thrift unb bit SSater, 
unb ftbe ®ttUt, bit fit JU beftdtigtn f(^ien, toarb i^m ju ntuem 



Disiti.cdDi. Google 



(4 etanvi^ nnb Sut^tr. 

Znflt. (Sani btfonbtrs maten c8 Suefprai^e (Serf one, bie i^n 
iicftiittltn, noi^ tnt^r aber fo tnani^ee in ben Sifirifttn btS ^etttQtn 
Dern^aib, jcnetf getDaltlQtn, anba^tglU^tubrn ^rtbigtrfl aue bem 
StftfTjitafcTorbrn , auf ben t^n ftin alter SRovijenmriiltr oufmerf< 
fam flcmat^t. !Dort fanb tt ^ugmingcit, tn benen bit fftttttt* 
fertigutig allein auf ben ®taubtn gegrilnbet nurbt, bie er bana 
tnit $anlue Dtrgti^ tinb bui(^ i^n tieftiltigt ju ft^n fl(^ frratt. 

Snbeffai crft ft^r ttUmiffi^ tirai^en f!i^ biefe anft^nuungen 
^^n, nurbe a ru^igti nnb ^iQei in ftinent Snnetn. SluS 
8ut^tr« eigentm URunbe mtffen uir, bag longe 3eit borlibn ^in- 
gtgangen i^, e^t bet Sin^ug M ©taufitg, tntt btnt tt in ttgem 
&tief[li^en SSert^t 6[itb, {enc 9Qanb(ungtn ttjitftt. Sifl on frin 
Stbtneenbt ^ttc tt ttbet (i^nti(^e Xnft^tiuigtu ju tlagen. 3tfet 
tno(f|teR |it nm fo ^tftigtt fcin, jt me^c er bagtgen anjutfimiiftn 
fui^te. ©thnmangen, in bentn a bit gatije Stiiglctt bti tttiften 
iSotttitmM tmpfanb, raet^fdlen mil foldftn, in btntn tt ftc^ Don 
@otl Derfto^tn glaubte. Sor alien !Cingfn mar ti bit ^tet^t 
nadi bet ^ttlbefllnation mit aUen i^rtn @(^tt(tntffen , bit i^n 
inintet Ditbet btunru^gte. ©tanpt^ ^attf i^m ^etattn, ,in bn 
Otbtl tin gnttt teiualis unb localis p mttbtn", b. f). fi^ tine 
MilgCic^ft umfdnglii^e Stnnlnid bet Sprilt^e unb i^tet ©teQang 
in bet Sifirift ju etmerben. 3>em fuc^t ifut^er mit Dttlcm f^ftige 
nadiiidommtn. S^agttang ttug tr tinen ®ifm<S) mit ffd) Return 
unb mebitierte baiUber. V&it xiifttu te i^n ouf, ratnn er anf 
foldie 3Sorte ftieg, niie (Sitd). 33, 11: „3i4 ffabt tetnen ScTaQra 
am Xobt bee ©oHlofen, fonbtrn bag er ftc^ beft^re unb (tbe"; 
abet tin anbetti, ber etma Don bet ©eieditigltit @ottte f))ta(^, 
loontt i^n, trof} jtitutidger btfferer Scltutilnie, mitbec in Mc 
titf^e eettUbnie nerft^tn. JEBie et fpattt erid^tt, witttn i^ 
f4ien bamote bti btr StTtlltt btt ©i^ttft B^'^t'^ "^ mani^n 
l£intid|tungen bee ^ofifttume aufgcftiegen, bie ei abet im {linMidt 
auf bie groge Slutoritat ber ffiiidie unb bte ^apfttume jutiidoies. 
OebenfoUe martn fit nut Dorilbetge^enb. 'SloU) tag siette unDcr* 
mitttit ntben einanbti, nnb nad) feintt tigenen Xuefagt n>ar et 
bet Se^rt bet fliti^ funatifc^ ergtbtn, beteit, {eben &ugner ber* 
ftOvn obir ieben SSetKi^ter bee ¥a))^ee bem SEobe ju fibetliefecn, 



Disiti.cdDi. Google 



^nb tc bo4 if^t noi^ ntt^r aii frU^cc in i^rtnt Ditn^e. ISr 
tDar Vriefter gtmotben. 

gUr ftintn hti focbcn gefc^Ubcrttn 93orBtinae In bee Snt< 
mtdttung [tints Stbcne ^afitn tvir fic^tie 'Catcn, ti lagt flt^ fogat 
iii^t ttnmal mit Seftimmt^eit fagen, in voti^t 3"^ fcinc^ ISi' 
furter ftloftcraufcnt^altd ftine tiftt JSegtonung tnit ©toupilg fif(, 
trfl Ubcr bit Stnfdnge ftintS $rtt^<itume , auf bie fi(^ au(^ bet 
tiftt un« tr^alttnc Sriif Sut^nS bejU^t, ^abtn nic genamre 
SRat^iidtttn. 

^a4 btm 9(f4Iu|f{ bee Sifurter ftonoentfl (t|ie[t iutiftx tm 
grtt^ia^r 1507 bnrdf btn KSei^bififiof 3oE|onn oon Saa«p^ bEe 
frie^ermei^e, bie ©eitiaEt ju „opftrn fUr bie Sebenblgen unb ble 
Soten". Sdalb baiauf, am ©onntag (Santate, t€ torn ber 2. SNui 
1507, fotlte ei ftln fiitfteritc^efl 9Imt antitten. Urn ber St> 
quetntiditett beS SSaterS tptden ^atte man bieftn Slag gema^It, benn 
btt aitt $iane Sutler ^attt fic^ fo tocit in ben tteuen @tanb be8 
@oi)nes ergebcn, ba§ ec an bieftm Za^t nit^t fe^Un tnoate. a}!U 
oQtm $otnp, mit bem bei J£at^oticiSmu3 ba« Stfen bet erftcn 
Smeffe, bie fogen. $iimt}, ju umgtben ))flegt, murbe tai geft ge* 
ftlert. imit imantig ^ferben, toie ju tiner $o4jtit, tarn btr 
SSoter bee iungen ^rieftere angtritUn. Sfudi feinen grtunb unb 
@tlnncr, ben SSitar S3raun von iSifenoifi, uie eintn ftiner bortigen 
SJtrmanbten, ^amene Sonrab, tub 8ul^er boju ein. SRit |$reube 
unb 43angtn jugleicfi fai) er bem grogtn Zaqe entQtgen, an 
meti^cm er, fo fi^tieb tr an Sraun, ,nacf)bem bee glorrei^e unb 
in atltn feinen SGSerftn ^eilige ©oEt i^n, ben unglll^i(^tn, ja in 
jjeber :Qt)ie{|ung unm^ibigen @ilnber, aUein aue feiner iibenet^tn 
Oarm^erjigfeit, fo ^tiitli^ ju er^it^en unb }u feinem er^obentn 
!Dienft ju becufen gemliiblgt ijait", bta eiftt SRat feine prltfttr* 
fit^e ¥fH4t erfttUen foUe. Obwo^l er bie ©ei^e empfangen, 
()U(iIte i^n noc^ immti: bie giage, ob a audi baju rollrbig miiie; 
tMju fam bte @orge, ob er ouC^ adee gtnau }u Dciti^ten im< 
flanbe fein uUrbe; gait eS bod) fUr eine fdimere @Unbe, ba« elne 
ober bafl anbere 9SoTt Uiegjulaffen, umjulttlfen, obei bie la^ttofen 
^ertmoniten, ble mit btr SReffe oerbunben ivaren, ntd|t rlc^tig 
uuejufU^ren. 9I» er am Slltar panb, urn baS Opfer ju uoQ' 



Disiti.cdDi. Google 



M $ntiii). StgtgnimQ mit btm ^ata. 

jtc^cii', jutn crftnt SDlalt, untcr SRecitieruiig bt9 \0QtR. SOttglationd, 
bit geisei^te $oftie, SEiriftum ftlbtr ©ott jum Opfcr batbiingtH, 
ju ®oet f^rci^ fotitt: .SliSit opfcm Ur, btm eebtnbtgtn, ®a^r> 
^ftfQen, Qmigen", ba erft^rat tc nor ber i^m fo mintitttfbai ent' 
gceentnttnbm JDIaJeftat ®Dttt« unb ftodtt, unb to&tt am litt^tn 
baDongelaufen. Snbfi(^ mar btt ttri^Ilc^t SItt ooiAbn: unb er 
fonntt, btr @ittt gtmaf, bit ©[QctmUnfi^t unb bi« iibliditn ®t> 
f^cnte tntgtgtmtt^ttitn ; (tin $Qter oert^tt i^m imangjg @u(btn. 
S)arauf folgtt tin Stftma^I, an bem aai) tint 9Iei^ !DottoTtR 
unb SRagifttT teitna^men. ^egt, im itJoIIgtfU^t btr ntutn grogtn 
IBUrbt, magte tr jum trfttninaU brn 93attr ju fragen, malum a 
fo iotnig gtwcftn unb i^n niiidt |abt cintn Snenifi tooUtn wcrben 
lafftn, ee au(^ jegt nei$ ni^t aQ}u gtin ft^t, „D]ii^itnb tS bo($ 
dn fo ftin unb gtruEifam gUlttii^ SSeFen fei*. !Carauf umirbtt 
fii^ btr alte Sut^r nit^t on fctnen @D^n, fonbein o^nt Si^eu an 
bit ganjt gett^rte SSeifammtung unb fagte: „3^r ©ete^rtcn, ^abt 
i^r ni(^t gelcfot in btr ©thrift, bag man ESaUr unb SJZutter 
t^ren foil?' S>arttber trf^rat 8tttt|er unb wu^ nic^iS barauf 
ju trmibeni. Sbtt anbere mifctittn fi((i tin unb trlnntrten baran, 
Wit Sut^et bnti^ tine Scf^tinung Dom {limmtl jum SnAn^tun 
btruftn iDOTbtn fti. S!)a6 mai^tt obcr iDtnig Siubrucf auf ben 
Dtrftilnbigen, gtiabtn aRann. „$QolIte nut @ott, bag tfl fein 
a^tufelsgtfptnft war!" ermibEttt tr. Unargene^mt ffirinnerungtn 
tourbtn in i^m mai^gfruftn, aui$ an btm ^ritfttitum bed ®oE|ne« 
fonnte tr Wne lei^te Sreube ^aben. ,3(() mug all^ier ftin", 
fagtt tr f(^(itglli$, nCfftn unb trtnltn, moUte abet lieber baoon 
fein', unb auf Sutler mailite ftntr ^inmtie ftintS ^attii auf 
baS Dierte ©tbot einen bltibtnben (Sinbrud. 

Q'nbeffen wattete er mit aCtm @iftr feinee $ritfltrtume. 
ffitin Zoi ging DorUber, o^ne bag tr feint SRcffe las. !Bon btr 
$trili(^fcit be« i^m tibertragentn %mtte mar er erfUUt, btm 
^errn bai Opftr barjubringtn, gatt i^m ale btr ^Sf^fte S)ienft, 
unb bO(4, mit meljier 9(nba(^t unb {lingtbung tr eni^ bie 3Rtffe 
taa, wit fe^ er oui^ uermelntt, o^ne biefetbe niii^t jnr SRu^t 
lommcn ju filnntn, im @)efii^( ftlnec Unwarbigftit, @ott btm 
Mttf)iMtf^m ju nai)tn, lae tr fie ungtrn unb Mitb nnbtftie- 



Disiti.cdDi. Google 



bigt baoon. ,3e me^r [d) lief, fo 'urttiEte er \p'&tn itEpcr jjene 
^tit, ,unb mi4 bona^ fe^ntt, jn <S^iiftue ju tomnttn, bcflo 
tDcittr tntfernte tr fid) felbft DDti mir. Sebtt nad) ber ^tidHt, 
nodi aadi bet Xiaibrlngung bed Wit^opftti lomtt ii^ ^mal« in 
tneintm ®emUt jut SRu^e fommen, tovi bos ®emifffn airt bai 
{Serten tcinen fic^erm STtoft gnoinntn tann." Unb mm ti au^ 
Stunben gab, mo er hai gStttiifie l&tbaxmm in ben Sunbtn bes 
^ilanbee ju (erett g(aubte, fo wanbte tt fi(4 bo(^ liebei an bie 
^Uige aungftoii, ,berfn roelMli^ea ^etj Itir^ter ju btmeflen, ben 
®o^n JU oeifii^nen". %ad) [onft toanbte er ft(^ ciftig an bie 
$eiligcn. l£c ^atte fi^ etnunbjnanjtg ©c^u^patrone auSgefuc^t, 
tpon benen ec tilgtii^ brei bei ber ane||e anrtef; ,a(fo lam id)", 
erjS^d er, „bie S!o(f)e ^erumB". 

3)ttt bent $iiren ber ^iditt, moju er an fid) als ^liefter 
berti^ttgt mar, ^tte er junadift molil nod) menig )u t^un, meit 
tr niH^ JU furje ^t'a Im Orben mar, um jKofterbeii^tlger fetn 
gu tttnnen. 'S)od) l^at er fi^on ^in unb mleber IBeit^te gt^brt, 
l»a^rf(^ein[i(^, uenn tr Sltrntinterene ^afber Uber Sanb mar; UbrigenS 
tmr fe^c fetten bie etncr grau, moju e8 ber befonberen <SrIaubnie 
bed priors bebuifte. 

anit grogem ^XA^t fettt er andf ate ^riefter ftine ©tubien 
fort. 9tefien ben grogtn ©(^ofaftiftrn maren tS and) it%t ^autit* 
\&SHidi Sluguftin unb ber ^etfige JSern^arb, bie i^n befi^ilfttgten, 
unb fetbft feine @egntc fonnttn i9 fpjiter ni(|t (tugnen, bag er 
nii^t nur ob feines ftreng odfetifi^en SebenS, fonbem mif um 
felner nmfoffenben ©ete^rfomfelt milieu ais ^ierbe feint* OrbenS 
gegolten ^be. 

^a tarnrbe er p(it^U($ auS ftinen ©lubien ^trauSgeriffen unb 
In ben Aonoeut ju Sittenbetg Ijerfegt , um jugfeii^ an ber bor* 
tigen ^odifi^ute feine erftt afabtmif^e Se^rt^tlgfeit ju entfalten. 



Unter ben Dieten ^b^trcn unb nleberen @(^ulen, bie ber iSH* 
bungetrieb bet 3tit, ber So^trtonb leii^er ftouimunen nnb bie 
gibertttt ^odigtfinnter f^iltften gegen (£nbe bee m\tttMttxi ge^tfttt 
^Qtle, mar bie Don Siiltenberg eine btr iUngften. Ob»o^[ 8ei)>iis 



Disiti.cdDi. Google 



88 Untncrritat tSitttnbctg. 

uitb (Srfutt in bei yi&tn lagtn, g(au6tf boc^ baS $aupt btr fat^* 
fifc^>trn(ftlntfd)en 2Mt, SurfUrft grirbrtdi bnr Stlft, gleii^ trfUQt 
Don ber ©orgc fUc feint Unteit^antn, tolc Don btm 3ntcc(fyt fiti 
bit ntu etnailienbtn @tubitn, au4 ftintm tigcntn Sanbe bit ^tUfU 
t^t tintr UnlDerfit^t ttCEfdiafffn ju tnl)|ytn; unb wtnn bic Iatfti> 
lii^tu ^riDitegtttt untti ben Srmdgungtn, bit bafUi maggtbenb 
gtutftn, aui^ bit bctimcn, bag bit Stotitttrung bt» Sanbed btn 
Mlbenbtn lEinflug finer Unioerfitdt gar fe^r bebtirft, fo mirb bies 
bntifi afit9, aai wir von bent Silbungeftanbt itntt @egcnben 
toifftn, nur btftfttigt. 3Ran lann f1d| btnftlbtn nii^t gering gtnug 
ooifttQen, mit man btnn ilber^aupt fagtn tnug, ba^, a&geftlitn 
Don ben grSgertn {lanbtteftiibten unb ben Qanbftrii^en am 9titber' 
T^ein, mas SSKbung unb gute @ittt anlangt, ?Iorb' unb SHitttl* 
bcutfc^tanb ^intti btm fortgefdiiitttntren @iiben bamalS fe^r jurUd- 
ftanb, nit^t am atntafltn bei AuiIcetS, in mel^em SESittenberg 
wib bie turfiliftlti^e 97tfibcni STorgau tagcn. ^it Seoaiferung, ob' 
iDD^t gtrmantjiert, ^attt no(^ maneges Don bem trQgen unb bo4 
feit^ttebigtn S^aratter an fic^, bet an i^ien ftaoifdien Urfprung 
erinntrtt. :Cem Don ben grogen ^anbtleftragfn abgttcgenen armett 
8itnb(^tn ft^Itt ti an jtbet Setriebf amfcit ; nur in btm fUbUe^tn 
3it)fel beefelbtn, in ^toidau unb Umgegenb, [jatte btr Sergbau nnb 
(Ine rti(^ entmicteltt Xu^fabrifntion in bem It^ttn ^a^rje^nt nitc 
gtiigeren So^lflanb fo aut^ tintn ^tl^eren SUbungettitEi gejtitigt. 
"Sitt SanbBan mai bit eigentlii^t ^ft^dftigung btr Seoiltterung, 
au4i btr OUrgtc in btn ©tiibten, bie, DitCfac^ bebriidi Don bem 
lanbffiffigen neinen %btl, btr, utit unter itm 9ttbungfiftanbc 
j. 9. ber frantifdien 91itttrf^aft, feint 2:age in ben grtuben btc 
3agb unb in milften 3!rinlge[agen bafitnbro^te, nur notbiirftig ft^ 
ju ernii^rtn oermoditen. 

<S9 mar immer^in fragd^, ob ftt^ unter biefen Umfliinbeit 
gegenUbet btm na^en S^tipjig tine ntut Unioerfitat UUcbf fallen 
Mnnen, jumol in ©ittenbtrg, Don btffen £)bt unb Slrofttofigltit 
bit S^'lS^^off'" ii(^' 9t"'fl )i tiji'^lnt iDiffen. 3n ber benl< 
bar rtijtoferten ©egtnb getegtn, bot ce ni(^t«, mae Jtmanbtn ^attt 
anjlt^tn Knnen. @S mar eln (ttints Sanbftabtifitn, (Inb toir rei^t 
bertc^tet, Don elua 3000 Sinroo^nern, ,mlt aUtn, ^gtiditn, 



Disiti.cdDi. Google 



UniMifitat BithnbRfl. 69 

niebrigcn, ^iiljttntn ^SuSttln, einttn altnt iCorfe ii^nlti^tr benn 
tltttv ©tabt". ©ie Snt^tt bfmtrft, „(m brr ©renic bn 3iDl(ifa- 
tlcn, tilt wenig DKiter, uQre man tnittm in tn Sarbatci'. 
3iDai ^attc bn Jfutf&Tfl taiie feinc $iofburg Dor fntitm au^ bie 
®(f)lo|IiT(^e ntu aufgerli^tet, bie iSittenbtract bttounbetttn biefetbe 
aid citien ^loi^tbau, nii^rcnb fie bo^i ni(^t cinmal bur(^ ®rSge 
^ttoorragttib , (oum auf ir(|cnbiiit((^e ar^iteltonifc^e SSebeutung ^rx- 
\pxaii modittt tonnte. 3nbfffen maren ce jnct ®tf{(^te)>unlte, 
mlift ben Surfttrften unb fcine bdbcn 9Iatgeber , 3o^. d. ©tau))!^ 
unb 3)}aTtin $o(li^ Don iinii[l(rftabt, eintn in atltn 3Qiffcnfd|Qftcn 
bemanbtrltn aijt, ber biit)tz in Seipjig gtte^rt, DcranCagttn, SSit* 
tenberg ale Unicerfitiitaftabt ju tuitEiUn. 3l}it ber @(^Io|(ir4e luor 
tin ©tifl Derbunbtn , bcffeii Slirbentrdgtr bit guntttonen Don ^ro' 
ftfyortn aueiibcn (onnttn. 3n bieftr SBeife ^atte man bie tiri^' 
tl^tn ^frUnbcn an mt^rertn UniDerfildttR fUr bit SSSiffenfc^aft 
nu^bar gemac^t, unb toenn t0 gelang, Mdf tinige anbere auemiirte 
gelegtne ^lilbcnben bent @tifte ju intorporleren , fo ^attt man ba< 
burcf) tint ERei^e tDo^Ifunbierter ^ojtntenfteden geiuonntn. 9nber< 
fdie lum in SSetrai^t, bag fii^ in Sittenberg tin fttorttr b<r 
SuQuftinercremiten btfanb, bcien ©de^rtc ebenfaOd aU Scorer an 
ber Uniocrfitdt bcntigt mttbtn tonntcn, ein Pan, ben ©tanpig 
nm \o lieber oerfolgte, oK feine fiongrtgation baburd) oEjtte 3o>tif<I 
on iRu^m unb ^tife^cn gttDinnen mugte. Unb ber flurfUrft mugte 
etnfe^en, bag eS mit {)i(f{ ber Sluguftintc, bie ale i8ette(mi}n(^t 
leinm ®{^alt btonffiTiii^ien, mit Dti^iiltnidmSgig gtringen SDlittefn 
gtrabe in SSiitttnberg am tr^en mtJglid) war, bit gtplantt $I0(^' 
ft^uU ine 8eben ju rufen. Sladibtm fflaiftr SDla^imitian |lt fri* 
Ditegiert, murbe fie am 16. Oltober 1502 eriiffnet. !DIan lann 
fagen, fit trug Don Dorn^erein ben (S^aratler eintr ^d^ertn @tU' 
bitnanftalt ber 9Iuguftinertrcmittn. ^it btfonbtren ©t^ug^eitigen 
bee OcbtnS , bie ^tilige Sungfrau unb ber ^eidge Sfuguftln , mur' 
ben ait^ bit $atrone ber UnlDerfttiit, ober, mie bit fpiitcrtn @ta' 
tuten fid) bejeii^nenb genug auebrUden, i^re .©(^u^Stter". iCle 
tl|eologifd|e ^atultfit iDUtbe btm i&po\td $iiu(ue geueitit , ju btfftn 
e^rni am SEage ^ault 8t(e^rung tine SJieffe getefen unb eine 
^rtbigt ge^alten murbt, tcoju Stettor unb @enat tinjulaben ^at* 



Disiti.cdDi. Google 



79 <Srflt e^m wA e^flln- 

ten. Sugufttntt, unb jiiNir juSIUbingtn gtbilbtle, flitb bit ^aupt- 
ftt^ti^fiten Se|rer , unti tiet SitttabcrQcr ftonDtnt, bcr frH^r taum 
in ber- ®tfd|i{^te bie Orbcne eriDa^nt nirb, trfreiiu fi(^ balb bet 
bt^ta Sbttnm. @tau))lt fetb^ Ubtrna^n tine ^lofefyur nitb 
mtrbe trfttc ^Oaa bcr t^eologif^en gatnttiil, uii^cenb SDlartin 
^Ui^ btr etfte iRtltat murbe. Sintn onbern Suguftiner, ©ifliB* 
numb <Spp, f^ftt ulr aU trften X)f(an btr Srtiftenfalult&t 
32oc^ tint fRet^e anbeier ©charter, bie @tau))i^ in SlUbingen (eniim 
gtltTnt ^ntte, finite tr ftii bit neut $o(f|[i^utf ju getninntn, u. a. 
but Outifttn Smbrofiue SSoUant unb btn fiir bit {Rtformatbin fo 
btbeutfam gemprbenen ^teron^nraS ©i^arf. SSan Scfurt fitbtltt 
{tin ©eringtiec ba^n Ubei aid ]>ec {)Uttianift 9ZilD(oue 3Rarf(^(I. 

3^09 Dortn neben anbertn bit aRSnnti, bit bit neiu ^odifcQutt 
jn @|rtn bcitigcn foUtcn. Unb in btnt fleinen {Bittenbecg ent" 
midtltt fid) ba(b tin irgtA 8tbtn. 9ud atlen btutf^tn ®aatm 
ftrOmten bie @(^Iaitn julawtntn, barunttr ou^i ttltttt, iifw 
prDmooicrte SHAnntt, btfonbtrfl Dielt Sliiguftintr, bit @tiiupi^ aid 
btn oerf^itbenften ftonotnttn feintr ffiongregotion bort^tn btricf. 
0Rit btn S:iiIiingtT St^tern roar audi bie bortige Sc^imeife tinge' 
jogm. f&i ging adetf ben an ben Ubiigen UtiiDcrftt&ttn itMi^en 
Btg. 91id)t« litg Dtnnulen, bag bitfe ncut ^oc^jt^Ie baju be' 
'^mt ujar, bit SSt(t in ntuc JBa^ittn }n Itnftn. 

«[uf btn trften erfolg ^atte fii^ balb tin iRllcffdilag eingcfteUL 
SZadrtem bit 3a^t btr immatrilaltetttn ©tubieTenbrn im erften ®e- 
nttfttr bie f|o^e ^ifftr oon 416 btttogen, im baronffolgenben ®e« 
mefiet 258, mar ^e im Sommcrftmefter 1505 auf 65 gefaUen. 
%)a[b baiauf mn^tt bie {lodir^uU bee ^eft Uegen etnt ^tit lanfl na4 
^trjberg oerUgt tDerben, moburc^ bie timge ^ftanjnng gonj ju net* 
(ttrnntem bro^tt, jumal einc 9!ei^e ber erften Stljttt, unttr i^nen aui^ 
IBldxl^alt, SSltter^erg balb nieber ben fRUden geutnbtt. <Srft ft^t aU* 
mlt^tic^ btgann bie ^o^I btr Stnbierenbctt iviebtr jujune^mtn. EDI^- 
lere ntut St^rtr fatten ftitbent i^re afabemi((^t Sanfba^n bafelbf) 
begonnen. 3)a war 9iilotau« oon amSborf, frSJer einer ber Der« 
tranttfttn grtunbt Sutlers , btr als titter ber erfteit bie Unloerptfit 
SSitttnberg bejogtn, fic^ batb bie 3)tagifttrniUrhe ertvotb unb tin 
ftanonifat am Sfler^eiligenflift er^ielt. @eit 1507 btgann cr oni^ 



Disiti.cdDi. Google 



Qiflt St^iu unb ei^lcE. 71 

^to^ogifige iBotltfunsen ; mttfv tin Warn bti pra,tix\tl)ti 8[nte4 
al8 btr 3SJfftn[(^aft, ^at tr frttlii^ old :Coj<tit nUttiale cine ^root* 
lastnbe {RoQe QcfpitEt. Si^igti mat ftir bie go(ge}jit bit SSIct' 
fotnttit bee ^[nbreas Sobmrttin au« ISailftabt In ^mnttn. ^a^ 
UK^riii^Eigen @tubten in Stfuct unb Siiln mat er 1604 nat^ 
jQSitttnbtrs gefommtn unb [(^eint batb a(e Scorer aufftctrtttu ju 
ftln, fcit 1508, in midtem Qafyct n ebenfafle tin fianonifat on 
ber StUer^eiligenTir^e er^idt, au^i in bet t^tctogif^en t$aIuUitt. 
fSov bcT i^m eigenen Originalitilt mac jt^t noc^ ni^M ju [pliien. 
Stt^rerc pt)iIofop^if(^e ©i^riften, bit tc bamale eifi^einen (ieg, 
jtigcn i^n (ebiglic^ a\i SotnpiCatot, trugen t^m abec ben 9{ii^ 
tinea geojaltigen X^omiften ein. a)!an rU^mtt i^n au^ ats gutea 
^briier unb ®xUd)ttt, toovon et boc^ fpiitir wenig rU^tc^e 
^coben abtegte. Sr mar no4 ganj ein Sc^iotaftiter btr olten 
@i$ule im @eifte bei SQInec ICominifaner , bie \tiat ge^ret gt> 
mtfen, abet empfitngltt^ file atlee ^eue, wa6 \\)m entgegentrat. 
fBtnn man i^m fpdttr naififagte, bag er, nac^bent er 1610 iCottoc 
ber 3:^o(ogie geniDcben, m^ leine oiBibtC gtfe^en, tinb erft atftt 
3a^re fpiitec fie ju ftubieien angtfangen, fo ^ei|i bad mo^l laum 
m^i, oi9 bof bis ju 8ul^ei« ^uftttten nur bit ilStifltr ber ®($o> 
laftit feint Slutoritiittn martn. 

"Huili au6m<irtige fiapotitiiltn fui^te @taupig, ber in Unioer* 
fitftteangtlegtn^eittB aut^ ftrner btr 43tratti bee jtucfiirfttn blieb, 
jut ^ebung ber Uninerfitat ju geminnni. 3n btm jungen S^riftof)^ 
®(^turl Don StUrnberg, btn @tau))i^ in Qtalien (enntn (trntt, ali 
a in Orbtniangtltgtn^tUtn unb um filr bit liBSitCtnbtrgfr $oi^' 
ft^utt nod) uac^tr&gKi^ in atlec |$ocm bte yjipfltit^e Seftiittgung 
ctnju^olen, fti^ im $trbft 1506 bott^in bcgab, er^ielt bie UntDtt' 
fUiit tinen aufigtttic^nettn 3utt^tn. IRo^ mt^c tierfptai^ man 
fid) abet, a.i9 t9 gelungen mar, 1507 bie ^ittitt ber Srfuittr 
Untuerfitat , 3obotu« 3:rutDttter (im ^a^re 1509 auc^ {itnning 
<SUb() jut Ubtrfitbclung nad) Sittenberg iu vtrmbgen, moburc^ 
ba« 3(ufb(U^en bti jungen Unioerfitdt gtfiditrt fi^itn. "Slait bent 
er^en wni trfjoCttnen Settioneplan Don 1507 tUnbigm nii^t meniger 
ate 38 !Coitenten iBorlefungen on, immer^tn eine gan) anfe^nli^e 
^l, menn au^ nii^t meuige boruntec mactn, bie eben etp bte 



Disiti.cdDi. Google 



7i iM^ Snftttuig na4 ffihtntbtte. 

ttntttften €taffttti btr afabemtfi^ @tnfcR((ittr (tKemtnttt unl> 
fftbft no4 Stmtnbe varen. 

3^ntn foate fi4 {tfet 8ut^r tinrti^tn, fo fatten ti bk SJitttr 
bes Orbene nuf intent ilatrilel, mtli^ea ju aniintlitn am 18. Ot- 
tsber obgt^ttett uorbrn toar, befi^Eofftn; ntc^t bag tr, toie man 
oft be^outXtt, an bte UniDtr^tlit btrufen loorbtn toiire, n tourbe 
junildtft nuc, uic fti^e anbcrt Suguftitiei, bit mtt l^m juglelc^, 
ao^I not^ im Sloccmbtr, in SSittcnbcte tintraftn, dor einetn 
Jtonotnt In ben anbern Dtrft^t, abcr mlt ber Scflimmung, fttne 
@tnbten fortjuft^, UDmit bU atobcmifdie Se^it^tltigfctt oon ftlb^ 
gtfltben mt, btnn nut burd) dne fotlgtfef}tc, na4 i^ren Obitttcn 
gertgelte 8e^rt^fttiglett tonntc man bit ^S^trtn ®rabe errtii^tn. 

aSlbtr Snuarten tc^itlt Sul^tr fttnt SbbtTufnns unb Ubecauft 
fi^ntQ mugte tt not^ Sitttnbtrg Ubtifltbttn. Cr fanb nidit ttn< 
mat 3<*^ f"i"" nllitrttn i^ceunben baoon Sunbt ju gebcn. ^w 
ntt^ft ^atte tr Hin bit XJlaleltil unb ^^^fil bfS %tiftotelte )n 
(tftn, ob an btr UntOfr^tSt obec nur In btr ©tubitnanftoU bee 
jttofltre, Eilgt fi(^ ntd)t mtt Stftimmt^t it fagen ; jebenfaQe fanb ti 
nur no^ mtnig iQe^agtn an btn oriftotelif^en @tubitn: toit tr 
feintm gteunbt unb ©iiSnnic Sraun in Siftnad) im griltiia^r 1509 
f^rtibt, ^atte tr fit am liebften [ogltii^ Don Slnfang an mit bcr 2;^co> 
logit DtTtaufdit, b. ft. „mit beritnigtn Z^^eologit, tDtlc^t ben fiern 
ber 9Iug unb ba« Watt bts SStijend unb bad Mart btr Snot^tu 
eiforf(4t''. ®(^on flingt tr alfo an — fo utrben mit bitftn Sludbind 
JU Derftt^en ^oben — , joiif^en (entt ^ergtbro^ttn jE^otogit unb 
einet titftr in bad ma^rt Seftn berft(btn tinbringenbcn ju unter- 
fi^ttben, abec er fUgt fi(^ ben Slnorbnuugen ftlner Obtten unb 
nia @ott allee onfieimgeftettt utffen. ,®ott ift ®ott', ft^t et 
^ingu, ,oft, [a fogar immer t&ufd)t fi$ ber 3)tenf(^ in feinem Urtetl; 
tt ift unfet @ott, et mirb un« ftibft lelttn nad) feincc ^i^^un^' 
Ili^feit unb auf tmig." 

®(^an mar mdi ftin Sunf(^, fic^ btr X^eotogie juutnben ju 
blltfen, in SrfiiUung gtgangen. Srn 9. aRitrj 1509 cifjielt er 
bie (Srlaubnie ju biblif(^tn ^otltfungen unb bamit btn ntebtigfttn 
t^eoIogif(f|tn ©rab, btn elnte Baccalaureos biblicus. Sl(8 folt^r 
^otte er, bad mar ber aUtnt^alben Ubli^e ®ang, }un(t(^ft iiber 



Disiti.cdDi. Google 



<Srftc Sorlcfiutgtn nnb Mfitflf^c na^ Srftitt. 38 

beftimmtt, ton btc gatuttdt Dotgtfifiriebtne SdHt^tt bee Sitteu unb 
9teuen Seftammte (urforifd) ju [cftn; bag man t0 fic^ batnit oft 
jieinrK^ (ttc^t niad)U, geigt bie Seftimmung, ba| nti^t tnel|i a(0 
rin Sopitef tn jebet Slunbc bLtrc^gntDmtnen toeibtn foQt. $attt man 
biefn aStrpflit^tuns gtnUQt, toofUr ein 3'ttraum Don totnlgftene 
ctnnn Sa^ce angefefet nai, moDon yetoi) btn !in5n(i)cn bit ^Slftt 
erlafyen ju uerbtn pflegte, fo forinte man ©tnttntiariue u>trbtn, 
iDDmlt man bit iSrIaubniS trfangte, Uber bit ET^en beiben SUi^er 
bte aUgtmein angenommcnen bogmotifi^en St^cbu(%e, ber ©tnlengtn 
btfi ^true Sombarbue, ju Itftn. 3lDf ber btittcn @tuft, bet 
btS Sententiarius formatus, eriangte ber iCojent nieberum noc^ 
Verlauf tinti 3a[|r{« baa iRti^t, bte btibtn U^ttn «U4ec bee 
gombarbcn fejncn aSorhfungcn jngiunbe ju legen. 9Sar bie9 ec 
lebigt, fo tomtt man fid) nm bie SBfltbe etnte Sictntiaten btr 
S^eologie beuerben, bte bie Sefugnie, iibtr alle Stttle btr t^eolo' 
gift^tn ilSiffenf^aft ju Icftn unb bie Snnartfc^aft auf ben ^Oc^ften 
®rab, btn einee S)D(tore bee ^eiligen ©(^rift, bet in btr iRegel 
fc^t balb trtctit uurbe, in fii^ fi^Iog. 

^ur btn erfttn ftntr t^eoiogifi^en ®rabe ^at Sutler fic^ in 
SBittenberg etuorben; eben mat et baton, in btn jneitcn Sutfue 
elnjutrettn, ftatte mi) f(^on bit bajn eifoibeiiidie S)ie4)Utation gt> 
^Ittn — nut bit (SrQffnungercbe, mit bet er gtiiigttt, ftanb no(^ 
one — , ate tr elwa im ©piit^erbft 1509 mdt Srfurt jutUd Dtt> 
fe^t mutbt. Sir ftnb nt^t me^r imflanbe, mit DoUei @td)ert|tit 
b(e@rlinbt biefer SItagrtgef ju trtenncn; boi^ barf man cetmuttn, 
bag jcne dtiidocrft^ung mit SBotgilngen innct^alb bed ^uguftinet' 
orbtnfl, iDct^e bomale bie itongregatlon fe^t bemtgten, tnfammtn> 
^ng. 

3oI|. to. Staufii^, bem ti md) unb va^ qui!) bur4 bie fil)on 
ftU^et ettoli^nte peiftinfii^t Slnutftn^it tn ^laiien gelungtn nor, 
bit €tlmmung btc rSmifi^en Obtrtn gtgtn ftint fflongrtgation ju 
btffttn unb babuti^ ben JSeftonb ber ObftTDanj in felnen JttSftetn 
JU fic^ern, glng, bamlt nit^t }ufrieben, je mt^r unb me^c barauf 
aue, wombglit^ aDt t(uguftlncrl(0fttr tieutfdtlonbe, btfonbcre mUt 
bie mtflflUifc^tn, bie unttr btm ^looinjial Don @ac^ffn ftanben, 
ftinet SRo^t ju unteriDttfen. iSt gtaubte biee am erfttn burt^ 



Disiti.cdDi. Google 



74 Stnit niitei ben ftnp^ren. 

elne son 8Iom gtbtKiste aierfaffuimeDtT&nbtruiig $u cnri^ien, totliit 
ben Untcrgcbniett M ^toDin^iale btn ISintritt in bit ftongrtgntion 
crtcic^ttrte unb fortan bit SJUrbc Ui SBilaiiaK unb $roi)injta(aM 
in tincr btmniii^ft neu ju mii^lnibtn ^tcfon utrbanb. {litrgegen 
ti^ob fiifi abet Sibtrf))ru4 im ttgtntn Soger, ba man babui4 
bie @eltiftSnbtgltlt bti fiongngatbn unb bie @tcengt btr Obfetoauj 
gcfjt^rbtt fa^. £« tD&xt migiiit, bog au(^ Sifurt, tote mir baA 
con btm 91^nbtrgti flioftct fti^ti mifftn, gegen bit sntuerangtn 
^QCtci gtnommm unb ebtn tteffalb €taupt^ 8iit^tr, ber i^ ebenfo 
trgtbtn, a[« tv ber ftrengen Obiecoanj juget^an tpor, bort^in vtr« 
fe^t ^iittt. 3tbtnfatle ift iatiftt uiilTtnb bitfcS imriten ^rfnitei 
Kuftnt^te, in llngebgtn^titen feines Orbene bei bem beia((4ett 
$totettDT bedfelbm, bem (Scjbift^of Don Onagbcburg, ober genautr bd 
beffen ^ntttttt, bem Somprobft Sbolf dor Sln^olt ju ^Ue, bem 
\plUmn Sifdiof Don Snerfeburg, tptlg genefen, unb balb foifu 
t^m no(^ tin grDgeiei ^nflrog jutttl totrbtn, ber Don grogtr 9e« 
btutung fUr fetne ganjc (Sntoiictefung murbe. 

@taupie [itg ftc^ niimlti^ baii^ bit abnti^enben Sttmtnen 
inntr^Ib ber fiongcegatton, mld)t gegen bit gefilante Secfaffungd' 
jtrtberung fvHf er^obtn, nii^t irrt mai^ea. 9Iaii|bem er Ungen 
3eit gejligert, fo bag man f(^n glauben fonnte, er ^abe feitn 
Sbfitbt aafgegeben, uerdffentli^te er an 30. @(ptembtr I&IO tine 
(jflpfttic^e SuDe, mel^e ^n ju ber SerfaffungeDeriinbtrung er< 
inil(^tigte. Aurg Dormer ^atte ber ©ential in fRom, um aUt 
SQetterungen ju oermeiben, if|m neben btr SBiitbe bee SSiloie ant^ 
bie bee $roDin}iole libertragen, \o bag ber S^uBfU^rnng btr 
®o(^e nun ni(^W mt^r cntgegenjuftefitn f^itn. 

SRan mug fi(^ Dtrgegenmilrtigen , in xetlijt engt ^erbinbun^ 
bae gcft^alten ber atten Orbenefa^ungtn mit btr erftrtbttn ^ilig' 
teit bed Sebtne gtbrat^t tourbe, um ju begctifen, n>eli^ titfe @r< 
regung biefee eigenmUditige ^iorge^n bee Silare tn btr ftongrt- 
gatim Derurfac^te. @an) btfonbere maren t» fleben Aonttentc, 
ttel^e Siberfpni^ er^oben. @ie ertitetttn babucd) tinen niifi jn 
unterfi^li^enbtn iRUd^att, bag ber btbtutenbfte unter i^nen, btr Don 
92UrnbeTg, in ftinem SBiberftonbt von btm bortigen fRate unter- 
^U^ nurbt. ®(I)on feit (Sngerer 3eit ^olte berfelbe in Sloin 



Disiti.cdDi. Google 



Sutures ©robimQ nai$ Stoin. 75 

gtgen bit bcabfi^tigten ^leutruiigen agitiert. Qm ^iUffiaXit 1511 
ipanbte er fi4 fasnr an bm general fel&ft, tnit bem iSifut^tn, 
baS Dcibeitlii^t Sigemie, moburdi baS icgultiie &ben con ®cunb 
auS oetnidittt uecben (clitntc, ju uci^ttibftn. SSii^tenb be9 @oinDter< 
gctong ee nun ©taupi^ jmar, auf eititr ju bUftm ^B'^f'h o^d'* 
tialtencn 3"r<>>iiiiit"^"ft tnit ben X)e)}udtrten bet renitentcn fioif 
DciUe eint Stnignng ju trjitltn; bie @t\a^x ber ©poltung nai 
aber bobuii^ ntt^t aufgt^obcn, btnn noc^ lam ti batauf an, ob 
bit AonDtnte btn !tbma(^ungtn i^rec ^Ctputittttn btiftimmm 
uitiben. 3n StUrnberg na^m btr Stat bit @a(^e tDieberum in bit 
$anb unb DertDtigerte nt(f|t nur feint 3uft>°<tt>u><8 }■* ^"i 3}tr« 
glei^eaTtiteln , fonbttn mai^te fogar S^itnt, tint onbenoeitigt 9I(> 
gelung btc Slngeltgtnfitit ^trbeijuftt^ren, unb StautittF, alien toiiU 
liifien Stmflilteii abgtnttgt, ani^ nit^t btr EKann banacf), trnfterem 
SSiberftanbe gegtnUbec auf feintm ©tanb^unftt ju Dtt^arrtn, moi^tt 
t8 felbft fUr bae $efte fallen, bie ®a^c nunmt^i einer bil^ertn 
entfifieibuiig gn unteibreiten. Urn btn ?tUrnbtrgern juDorjutDOimtn, 
tn^i^io^ ec fi^, [elbft tint ©tfanbtfi^aft nai^ iRom ju fibirfen, 
nttli^e bie Obectn iiber bie ©ac^Iage unttrrlditen foQte. Tiit^ 
3Riffion mat ti nun, mil ber SIRaiKn Sut^ci, unb menn uic nid|t 
irien tin gtmiffcr ^o^ann dou SRei^elu aue ben 9itebti(anben, btc 
fD^tn fit^ in SQiitttnberg bie SUrbt einte Sicentiaten ttmorbtn 
fyitu, betraut murbt; DteQttdit mar ee ni^t nur bad SBertcaum 
feinte iSorgtfe^ttn, atlijti Sutler baju beiitf, fonbem audi tinefl 
Stilts btr btffenttertnbtn ^rilbei, bie in bttn otbeneeifrigtn ^ri^ec 
ben geeigntttn SRann gut jJU^rung ber fttr bit Jtongtegatitm fo 
bebeutungeoollen @a(^e ftijcn mpifiltn. 

Tilt 9Ia(^ri(^ten, bit mir Uber gut^tte fRomttift l(|abtn, finb 
augcroibtntltd) fpiirUi^, au(^ toai er felbft f))atei barlibtr tnitju* 
ttilen Dtrmo^te, jum Seil fo bunttt unb nnftar, bag man nuc 
tttntgtS barllber mit @id|tr^eit auSfagen fann. 

3<btnfaa8 war tl|m btr auftrag ftintfl OrbtnS ft^r will* 
tomtntm ffiiit mtfftn, in tDet(^-[|0^tm Slnft^en ber $apft unb 
ftin ^rt^cntum no^ bti i^m ftanb, in gtu^enber SQert^rung ^ing 
tT i^ra an. SSer nii^t inS ^etligt Sanb obec nad) ®t. ^ago bt 
Qompofttlla piiitva tonntt, ber ^ttlt tS bot^ fUi gioftn ©tminn, 



Disiti.cdDi. Google 



76 nomfifc. 

lMniert<t>e iu ben ©rfibcrn btr ilfiofhlfutpnt gu ttaUtn. liEBie vEef 
Mfatt wax ba ju tr(anstnl Unb nttgtnbd tonntc man ber ©ilnbtti* 
Vtrge&ung geiDiffet ntrbtn al« bort. S)ae toartn o^ne QiDt^ti auify 
$ut^tr0 trftt ©ebanlen, at« e9 E|leg, er foQe nad) Stom gt^eti. @(feon 
jueitnaf in fdntm Scbtn, efl mac In (Erfurt, ^attt er eine ®u 
neralbttd)tc abgettgt, in ber tt bem iQeiditiger adt fttne @iinbett, 
btrtn er fiit) irgcnb oon btr Ainb^tit on ju triDntm tjetmo^tc, 
offenbart. @ie ^alte ilfta nii^t ben grleben gebradit. 3n {Rom 
iDOlItt tr fie nun jnm britten SOtaie sbiegen. Ziae toar i^tn fD 
fe^r bie $au))tfa<$e, bat <t flatter, o^ne no4 irgenbuie eine <Sv 
innerung an fetne CrbenSgefdiiifte ju ^aben, jene abfi(^t ali ben 
atleinigen ®runb ^inftcUen tonntt. 

SDIitte iOtti)6er l&ll toirb er tntt feinem Seglelter fein Stloftn 
Derlaffen ^aben. ffi« mat bie erfte grbgere Slelft, bit CuBfter an* 
trot, nieinais mar er bie^r Ubtr bie ®renjen ftiner engeren 
^eitnat ^inauegelommtn ; eine neite {Sett t^at fi(^ ttor i^m auf. 
3mar reifte er ali Wtbni), Don eintm ffloflcr jutn anbtrn, no 
man ^erberge erbat; bie a(ten bUftertn ©ebanlen, bie grage nai^ 
bee ®(re(^tigfeit nor ®ott unb bae nieberbriidenbt ©eflitil ber SBer- 
nocfen^eit Derftcfen iign aui^ je^t ni(^t, abcr cr fiattt bo^ ein offcneS 
Suge fUc adte 9{eue, tuaS i^m tntgegtntrat. <Sr n^lrb bie ge« 
roit^nltifie 9toute eingefc^Iagen tjobcn, bie bur^ Sa^ern unb Sirol in 
bie ijombarbei fU^rte. 3n feinen ffiilttrtn Stifc^reben finben fl(^ manege 
(Srinnerungen baran, man[^ trefftnbte SSoct ilber Sanb unb imtt, 
©Togen (Sinbrud madite auf i^n, ai9 er auB ben JSergcn ^erand* 
trat, bie breitt, fnid)tbare (Sbene bee $o. Sr lougtt ju erjii^Ieii 
Don ben ^etTtii^en grU^ten, bie bad mitbe ftfima felbft ouf ftet- 
ntgcm Soben reifen lieg; abei au:^ n>te gtfli^rli^ t9 merben 
tonntc, mugtt er mit feinem ©egteiter erfa^ren, a(8 fie einft bet 
offenem B^nfter gefi^lafen itnb am anbern SDlorgen mie betttubt anf' 
uai^ttn unb fit^ nur ntU^fam aeiter f4U))pen tonnten. SOIan ritt 
i^nen ben ©enug Don ©ranotft^jfeln ; .bamit tiEjieU une @olt ba« 
Stbtn", erjd^lle er foft breigig Qa^re fpttter. 2)fe lOewo^ncr 
fanb er jwar nli(^temcr ale feine Sanbeltute, Uber beren maglofe, 
in atlen ©tJinbeu Derbieitete Sruntfu(^t bad ganje ^a^r^unbert ju 
Kageu ^atte; aber ilim entging out^ nii^t i^re S(rgli|l unb Vin* 



Disiti.cdDi. Google 



iStntiiQcfc unb QtFo^ningea in 8toin. 77 

f^IoS'K^tit- 3Rit tSetDunberung tifUQtm i^n bU trcffUt^ tingt< 
cti^ttttR, fauberen So^ll^dtigleiteanftatltn , $ofpit»[er unb ginbel* 
^auftr, bit a in ben grogen ret(^tn ©tiibtcn, trie j^tortnj, antraf, 
mHi bet SSo^lt^atiglcitefinn !>" fStoiSItcruna. 

Slber ivle fo ganj anbeiS fanb ec bod) aQeS, tvie cr gebn^tf 
in iebti Stjie^ung I ^uffaUenb var i^m ft^on , bat >nan in 
Snoilanb, too man nodi an bet a(t(n ambtoflanift^en fiitutgtc 
feft^ittt, in gan} anbeiet SBeift SRcffe (ae, Qt« anbttmlltte unb 
i^m, iDtit er fein „%mbtoftantt'' , bas gefen bet 3neffe nii^t ge* 
flatten uoQte. SDIit ber <Sinigttit bee tbmtfd)en S^x^t roar ti 
atfo boi^ nlift fo weit ^et, ale bte Slebc ging. €r ^atte gegtauBt, 
j[e gtbgere $eiIiB!(it ju finben, je nii^et er bet 3™*'aUt'"tt Set 
(S^tiften^eit (ommen niUtbe. Wt enttiiuf^t fil^Ite ec fi(^, aU tt 
bie ilppigfeit in ben itatienift^en AlBftctn getoa^tte, uitnn er mit 
anfe^en mugtc, mie man fid) o^ne ®4eu &bn bie gaflengebote 
bet Airt^e ^intvegfe^te, bie ju Ubertreten betn fromtnen beutfi^en 
Snbni^e eine fc^nere ®Unbc genefctt a'ixt. 

Snblid) [ag fie ■oot i^m, bie etuige @tabt. 9IIS et fie juerfE 
erbCidle, fie[ et auf bie @tbe niebec, ^ob feine ^dnbe ouf unb 
rief aaS: ,®ei gegrUget, bu ^eiligeS 9toniI" @e(ttn mo^it tin 
ptget mit grbgerec Slnbai^t unb ftiimmeteR ©innee i^rc ©ttagtn 
betrelen t)abcn. 

3n betn StuguftinertonDent ju SDlatia bel '^opulo, bet fti$ 
einee angeblii^ Don Sulae gemalten ivunbert^Stigen iSitbrS tii^men 
tonnle, fonb er Snfno^me mit felnem fflegleiter. "Stait elntt often 
9tad|iii^t miirbc er etma Dier 39So:^en bafclbft jugebradit ^aben, 
il9 feine ®ef#fte bei bet Jtutie, beren g(atte aibmiifelung tt 
libtigenS ril^mt, eriebigt maren. ^a fanb er ^cit genug, fii$ 
umjufc^en unb feinen ^eigungen nailjugefien. %&a9 ber Sunftfinti 
tier le^ttn ^ilfifte an ^errlii^teilen ^croorgeruftn, obtr icae an 
tiberteften antifer jtunft noi^ ju fe^en mar, ^at auf ben in biefet 
JSejie^ung giinilit^ ungebilbeten Sntinif), icie ed fif)eint, leinen @in> 
brud gemai^t, befto me^t bie Stuinen bet grogartigen 83auten au« 
bet ffaiftrjett, bie ^gugtapfen bc8 alttn 9tom', mie tr fi4 and' 
brUdt, befonbtte bad Sotofftum unb bie Sl^ermen S)ioftetiane. 
<Sr ^at ee nic^t unttrtaffen, bie aue bet atten ©ef^ii^tt berUIimten 



Disiti.cdDi. Google 



78 Snl^n in JRont. 

@tSU(n ux befiu^tt, bae ftapitot, btn ZartKilf^tn gtffen nnb 
anbette tne^r; mi^tigtr uarrn i^m bo^ bte ffiirdim unb Aapditn 
mit ben Stititin ber {Kitigtn unb ben S^aufenben Don Snflrtqrern, 
tDtldie bit Segenbe in 91om begrabtn fetn tteg. SSie oitl ©naben* 
gobtn iDaren baftibft ju crtDerbcn, nie Dte[ fionme &;innerungcn 
iDurbtn in il|in ro&^ gcrufen, loenn et j. 83. in @t. SaUifto ftine 
Stnbai^t Dcrrit^ttte, mo mc^r ate oicrjig ^ilpfte unb oitCt tanftnb 
Stutjcugtn t^rt iRu^tftattt gtfunben ^abtn foQtcn. 33a mar trin 
@nabenDit, btn a niifl befuc^t ^dttc, unb e« uitb lelnt tibti' 
trtibung fetn> urenn tt, auf anbertm @lanb))un(t, oon fi(^ fagt: 
,%u(^ i^ tDac tin (o todtc ^tUigci, Ittf bui^ aSe Aitt^cn unb 
Atufttn, glaubtt oKee, veaS bafetb« erCogm unb er^unltn ift." 

S« IBgt tlnen $iid in ftine 'SttU t^un, tvenn ntr ^iJrtn, 
boS et ben ©unf^ ^t^tt, bag feine (gltern ff^on gtjlorten felen, 
nut urn fie buri^ tine ©eeltnmefft an ^eiligftei Stilttt au9 bttn 
gtgefeutt }u btfrtien; glng botfi bit 9Iebt: ,®tlig ift bit SDIutter, 
beren @o^n am @onnabenb ju @t. ^o^annid (im t?ateran) tine 
antfft ^It." 3m Siftr urn bie ©crti^tigttit, im 9Itngtn nad) btn 
©tgnungen bee ffiirc^t, bie ^ier roie nirgcnbs fii^ baiboten, tonnte 
er fi4 ni^t genug t^un. 3)ie inntrt Unru^e tricb i^n Don tinem 
jum anbtnt, litg ilin nai^ immec ^diftitm tiad)ten, oline i^ 
ioiS) ju befritbigtn, mtnn er t& errei^t ^atte. @8 jetgt ben ganjen 
^iDieffiaU feints ^nnein, iDaS fein @of|n ^out auS bem 3Runbe 
be« Hiattxi ge^iJrt f|aben rooUte: %li ec ba« mli^felige SStrt noa' 
brai^te, bit 28 Stuftn {ener Ittppt, bit tinft Dor bem 91i<^1^aufc 
bee ^iialue geftanbtn ^aben foil, auf ben Rnieen ^tnauf}urutf(f)en, 
um babuid] Ubeiittc^tn Slblaf ju geminntn, l^abt cr bad Sort bet 
®<^nft ni[^t [qeraerben tbnntn: „'Sitt @ere(^te micb ftineS @(aii' 
bene leben", ia cs fci i[)m Docgetommen, ale ob ee i^m mit 
3)onntrftimme jugeiuftn loUrbe. @i(^er ift uo^I ba«, bag ientr 
@prn[t| i^ Beifolgte unb tro^ allec 3Jtli^e, i^n jurUdjubriingtn, 
fii^ immtr mitbcr tegte, unb gecabe in btn ^bt^fttn anomtnten 
mittetalttrlii^tr grbmmigftit fi(^ ber 3i»"f't 'n '^ii '"c^ob, ob n 
anc^ lotrtlit^ auf biefem Segc jum i^ritbtn (ommen totrbe. 

$)alte tr fd|on auf btr iReife hard) 3taUen bemeittn mflffen, 
n>ic uenig bit (iri^tii^'retiaiOftn ^upilnbt btn 9}orftelIungen ent* 



Disiti.cdDi. Google 



fprat^en, bit ft fllE| baoon gcmai^t, fo cifal)r a int fftili^ta {Rem 
ftlEifit bie bttttr^en Snttttufc^ungen. Sln^att bet crmartetnt $eittg> 
bit mclc^e Unfittli^fctt, Qnnj IRotn tine @tiitt{ btc Unjuc^t, aii4 
bei unnatUtlic^fttn, felbft in btn ftrdftn btc SarbtntUt I Hi [(^[tn, 
al9 06 ludtr btn Sustn @r. $cilifl(eit febe« gafttr uitfiefttoft 
Btilbt DKibcn bUrfte. $ier, no n ble ^Oilfte griimmiBtttt ja 
^btn gt^offt ^ttt, mngtt tr ma^rnt^mtn, hag man felbft ba« 
^(igftt, wai n fannte, bus SRegopfer, mit fiiootec 9ttbe in ben 
®tau& jog unb ttbtt bit Se^ie con ber Sanblung iVitttUt. 3A(- 
4anif(^ unb mit gtSttti {)afit Dcrii^itelin bit ^litfter bie gcifit' 
Qdfen ^anblungen; man moi^te fi(^ mo^I au4 fuftig ilbtr ben 
btulftfitn anifnd), bee mit ptlntfa^tr ©ttoifftnEiaftistett fdnt a^tffe 
laS unb fo Did ^tit baju bcoudite. £)ae @elb fditen bie atlt« 
fK^rrfc^tnbt 3Ra(^ 3U fein; bo, mo bie ItpDftel in ftlbftDerleug' 
ntnber 9}a(^foIae S^rtftt i^ Stben gtlaffen, nur Ufipigleit unb 
^ffQrtiae« Stbcn. 

Ob Sut^cc ben ^opft gefe^en, toi^en mir ni^t, abtr er tcfoljc 
gcnufl Don btm Ufipigtn ^irreibtn am ))a))fttid)tn ^oft, btc ^b* 
fuc^t, bem ctin meitlii^n 8tben 3u(iud' II., bem triegeiifdien Qmr 
pnalox auf bem Slu^te $etri, nm ficfe baooc ju tntft^n; unb 
IDDDon man in !£)tulf4(anb in e^iftirc^tflDaaer @d|eu Dor bem 
^tifltum fanm gu rtbtn magte, ben ©rcucltfiaten tined %(t;an' 
btc yi., baoan fprot^ man, aut^ in ben mbm^ifcfien Jireiftn 9tomi, 
ganj offtn, ali oon etnae @eu)ifftm. 

i&6 maioi rtii^e iStfaEirungen, biegnt^tr ba mai^tt, bie fpjittr 
fttr i^n Don btc ^(fiften ^beutung merben fodten. Oft ^at et 
ti auegefprpi^en , bag i^m btc JBefiuf) iRome mt^r iDttt fti al9 
^miberttauftnb ©utben, er mligle fonft beforgen, btnt $a)>ft unre# 
gtt t^uti. Xlamaifl roar er na4 w\t entftcnt, aUgenuinert Son' 
fequenjen jn jle^en. ale trtutr ®o^n bee Jtici^e, loie tr getom> 
men, nur ntelletc^t ttnae tmili^ttct, jog er ttber bie 8[Ipen jucUd. 
aStnige Sodden not^ Ofttm 1513 bUrfte er roitbtc in ftinem 
jtlofter unb jroar }u Sitttnbecg angtlangt fein. 

@inb rote re^t untenic^tet, fo ft^ricb tr bamaU boS er^t 
gcilgtct ©(^tiftftUd nitber, nit[d|te tote Don ftintc |)anb btfi^en, 
ben (Sntnnrf einec erma^nungScebt, bie btc ^copft oon Sei^an 



Disiti.cdDi. Google 



80 »tbe fQr btn $n)pp Don EtiQIan. 

auf tiner SMiJcrfanf^nobt gu S^<\ax, retidft bee Sif^of Don 6ran* 
bcnburg beruftn ^attt, atlcr SQo^rfc^ttntt^teit mit am 22. 3uni 
1612, oor bem Deifatnoitlten SUxn9 gcl|alten ^at. ^utQt^vb von 
13d^. 5, 4. 5 ^anbtU » Don bem Sinrbcrbtn in btc fllri^e tmb 
fit^t tS tot aiitn Xltngen In ben menfi^Iii^tn @a$angtn, ^ttueiungm 
unb bem aberglttubifi^tn ISeftn, uttc^es fit^ aUent^atbtn fbibe. 
Sl(« bae SQernottsenbigftt bejtii^ntt er bcmnai^, bag bU ^litftct 
UbeiftrOntni son btm {Borte bet XBa^t^tit. SRan fpcc^e Don 
t»n ft^utren Saftern Im ftlerufi; tint m'lt f^titnmttc unb flraif 
famert $cft fci, bag man bad Sort ber 33o|cl^eit nl4t ttaltitri ober 
ti tierfa[[(^t. ,Scnn i^r*, (iigt tr btm S(erue juruftn, ^aud) no^ 
fo Did auf btefer e^rmttrbigen @^nobc btfdilicgt unb aUti ioBtft 
oibntt, unb ^itt nii^t $anb anitgt, bag btn ^rieftern, btn 
fitfirtrn btd SBoItiS, btfo^tm utrb, mit %uaf[^Iug aQcr unaut^tn'' 
tifdien gabtln, ftt^ tnit bem reintn SDongelium unb ben ^eiligtn 
Xueltgtin beSftHien ju befi^iiftigtn , aOt !Dtenf(^enk^rt ju untei< 
(afftn obtt nur fpatfam mit idtjeic^nune beS Unttrft^itbte tin' 
juflec^len — fo loerbet t^r um^onft jufammtngelommtn fein.' 
'^a9 jmeitt Ifl bann bit inftilnbigt ©orgt gegtnUbtr btn Saftcrn unb 
SUfttn bts Alerue. SQitrbt ni^t barauf Sebai^t fltnommtn, fo 
toerbe bit Se(t bit ©^nobe mit {Rti^t Dtrtaclien. Unb ben @ieg 
in bttfen f^mertn j?iim)}ftn — baoon ^anbett gutter jule^t — giebt 
btc ©taube, ber fi(| ioilift von allem, roai man fie^t unb loobur^ 
bie iSJegiecbtn ticegt nerben, unb ftc^ 4inauff(t|tDlngt )u btm, n>a* 
man nit^t fit^t, bfi burd) bad Hnfdiauen be« Unfi(tltbartn bte 
burc^ ba9 ©ti^tbart erctgttn Stgiecbtn oeinic^tet. „Xiio bieftr 
®Iaube im {itrjtn ift, ba ifi S^ttftne gegtnm&ctig, unb mo 
@^riftu« gtgtnmlirtig ift, ba tjl allts Ubtrroinbttt^." Urn bitfen 
®(aubtn JU ^aben, gilt ti, bad (Soangtiium ju ^bten; ,bt«^aI6 
ift ts bae etfie nnb bae Ittitt, bag uit mit allem Sifer unS bas 
Soangtiium angthgtn fein (off en, bei ZaQt unb Sla^t barin 
Itfenb , bamit uir a\x9 @ott gtbortn ueiben , unb al9 feint Sinbec 
ni^lt fiinbigtn, nnb fo beS frofien @iegee geniegen". 

^iee finb bit erfttn fRtfcTmotiondfoTberungtn unb 't|offnungtn, 
bit nic Don 8utl^tc Dttnt^men; fit grUnbtn flcfi auf bit ^rtbigt 
bte SDangtllume, bie aUee anbere im ®efo(gt ^abtn Wirb. 



Disiti.cdDi. Google 



Staupi^ unb Sut^rr. dnbtmngca an bcr UnintifitaE. 81 

2)te (Sntfi^eibung 9Iomd tm ©trritc bei Slugufttnerbcliber fi^eint 
nti^t ]ugutiflen bee ©tntTatottsTe aueetfallen jii fftn; n ^tavb 
au(I) balb Don ber Slusffl^rung felntS 'plants ab; inbeffni mar cr 
tpeit entftrnt, beS^atb etna lincn ©toQ auf Sutler ju merfnt, 
bae Serpitnie jmlfi^ai Eieiben murbe tiielme(|i jefit noi^ lin fctunb* 
f(^aft(i(^cr(e als frU^tr. 3mntec mt^t afannte @tautiig bit ^d^ 
mifTcnft^dftlli^t Stgobung Snt^ti«, bei f(it btm ©omtner 1512 
baS Stmt tinti UntCTprior^ im Jtloftei bdfeibett, unb ging boranf 
auS, bie junge fliaft an ben rei^ten Pag ju ftellen. Se mo[^te 
lit bcr £^at fe^c mUnfi^eneroeit erfc^tinen, junge, tUt^tige Secret 
btt Ungft noi^ nii^t erftartten ^oc^fc^ute ju SBittenbeig jujufii^ren. 
X)ie berU^mte Jtraft, Don ber man jli$ fo Diet Derfproc^en, 3obofu8 
STruWettet, mot nic^t ju gotten geiotfen. ®(^on 1510 »ar «r 
mif Stfurt jurlidgigangen. Slllerbinge ^attc ®tau))i^ in ben legttn 
3a^ren toteber elite Stei^e Sluguftinec nat^ XBittenberg Derfegt, bie 
nu^ fi^on tnit t^eologtfi^en SGoriefungen begonnen fatten, untcc 
iEinen Sitt^cre fpatmn iangiit^rigcn greunb Stn}eelau« Sint auS 
flo(bi^, 3o^anne8 ©pangcnberg u. a.; aba fo rocit ein @4big 
aaS itjTtv fpiiteren St^itligteit geftattet tft, (onnten (ie boif taunt 
a(S <£rfag fUr SrutDetter bienen. Sluf einen foldjcn ju benten, 
lag aber urn fo ncl^er fUr ©taupit^, als er [etbft fi^ mtt betn 
©rtanttn Irug, feine eigene ^tofefforentfjatigteit, bit um fttnec 
fonfltgen 9lmiegtf(^(iftt DlUtn Ubrlgend mo^f nttmale etnt fe^r bo 
btutenbe geiDtfen [ein bUrfte, flit immer aufaugeben. 

3)tan mirb taunt ttien, menn man Dermulet, bag ti ebtn biefc 
4£riDtigungen gcmcfen finb, atlt^e @taupi( Deranlagten, Sulfger jur 
tSraeibung ber tf|eo(ogifc^en 3)ottormurbe jU beftimmen. @rft aid 
©oltot ^attf er ja baa Stec^t, liber baa gtfamte Otblet ber Sl^eotogie 
rtatS; freiem (grmtffen ju Itfen. SUbtr ate ftolj er fcU^er auf ftlne 
IDtagiftfiniurbe getoefen mat, fo iDfnig ftrebte ct jtgt na^ biefer 
^(li^ften atabemtft^en (S^re. Get ^atte felne eigenen ©ebanfen barliber. 
Dtut mit ffliberftrebtn ^atte er blazer juwdten, ber ^fli^t gt^ort^enb, 
bie j^anjtC beftlegtn in bet Itelnen fftofttrttrc^c, bie nai^ ber fBefi^rel' 
bung rinee 3^t9''">fftn me^r an ben @tall ju fSet^legem, idU i^n 
bie bamaRgcn ffiinftter ju malcn p^eglen, etlnnertt, Qi< an tine ffiri^t. 
3ebed Uffentllc^t {[uftrettn toac t^m Uo^t }UlDibet. Um ber 39e(t 

ttalic, inl^n. 6 



3,;. Google 



82 2)atta[t"^i»iistian. 

ju eatflicI|tR unb in flaftttunfl fcincc ^eiliQung ju Ubtn, mar er ins 
Stofttr gegangen, unb nun \o\Ut ec — bae (onntc t^m ntt^t tnt> 
Seiden — mtt btr neuen XBiirbe Slnfgabtn ubtrnt^cn, bic bo(I) niebtr 
tin teileiDctftd j^inaueiicten in bie ^ett in f"^ f^tofftn, jebenfaUft 
ftintm ftiUeR, dnfottten Slofterlebtn tin ISntic tna^itn loiitbtn. 
^nftinltio fil^lte et, bug bamit fcin £eben in anbcre ^l^nen gt' 
IfliCt nerben niirbe. Un&crQcglit^ bticb i^nt bee ^tag, too ©taupi^ 
i^m ben €ef(4(ug tanbget[)an, bag n firoinoDimn follt; noc^ nac^ 
9a^rjc[|nttn itigtt er btn Strnbaum, unter btm ed gtf(^c[|{n. 
6^ niar i^m (Srui'l, ale tr fii^ bem Slnfinntn ju entjtcl|tn fut^te; 
in ttintr SSeife gioubte tx ben 3(nf orberungen , bit man an i^n 
fltSen iDilTbe, gonat^ftn jti fein; foQte cr bo<^ {e^t — fo ^al er 
ftin ^eben long bie ^ufgabt einea Slotlore ber X^eofogie aufge' 
fagt — nunme|r „fUc alltr $Belt bie ©thrift auSlegen unb iel)tr< 
nann U^rin'. Slbtt ode Sinnenbungen niaren DcrgcCienfi. %i» 
ec auf imtn [(^mitcfelii^n Aiirptt ^innied unb erffiirte, bie neue 
tirbeit iverbe i^n in ntnig SRonaten umbrtngen, foQ @laupig 
fi^trjenb ermibert ^aben: , 3n ®DtU9 9Iamtnt Unfer ^errgott 
^t groge (Scfi^iifte, t^ bcbarf broben au(^ ftuger SeuU; menn 3f)r 
nun fttrbet, fo mufftt i^r bott ftin Siatfltber fein.' 

<£r mugte ge^ori^tn, ntnn aucb mit innerem Siiibecftieben. 
®ein j^nrflicft, bei i^n tinmal ^atte prebigen ^iiien , lieg fi(^ buri^ 
®tau))i6 bemegen, fiit Die Soften aufjufommen. aim 4. Ottober, 
btntfelbcn 2;agt, too fein '^rior -JSetijeelaud Sint bai S^etanat ber 
t^eologift^tn ^aEuItiit antral, ecmarb er fi(^ btn ®rab einee 
8icentiQten. SSierje^n 2;age fpdter fotgten bann bie libiigen Ktte, 
bie ntit ber Ubeitragung ber iCottomiirbe otrbunben maren, moju 
ec au(^ bie Srfurter Sriiber feieiCic^ft eintub, bie eg i^m Ubrigtnd 
fritter Derargten , bag er fi:^ nic^t bei if)nen ben :Co(tordut trU)or< 
ben. %m 9Ia(^niittag bt9 18. Ottobcr fanb bit Sorfeier tnlt 
einer ^Dieputalion ftatt, isoju fi^ auger ben $erren bon ber 
Unioerfitiit vtadi S^rengiifte eingtfunbtn fatten. Zagfi barauf berief 
bie grOgere @(ocEe frU^ urn 7 U^r ju bem $auplalte, ben bet 
^romotoc, ti mat SInbreaS Sobtnftcin Don l£arlftabt, mit etntr 
turjtn, von Sutler beantmorteten 9tebe einleitttt. barauf uurbe 
mitber cine £)iS)mtatii>n ge^alten, bei ber Sengtetaud Sint unb 



Disiti.cdDi. Google 



in ben @enat. 88 

ber ©tobtpforrer SSiitoUai ©tUneBtrger 8ut^«« ffletftanbf ttareii. 
(Stft bann trfolgte bie ^roKamation be« {""B'tt Xioltote unb bie 
S9t(Ieibung tnit ben ^nfienien feiner Silibt. Hm 22. Oltobei 
fanb ftine 3Iufna^mt in ben t^Eotogifi^tn ®tnat ftatt. 

Sut^ecfl iCcttocpromotlon bucitijurebtn not baS (ebte gtucfen, 
toai ©taufii^ unmittttbat fUr 3Qittenbtrg get^an. (£r ^nt ts gtfi^ 
barauf tict[af|en unb Do^t mtc ftlttn miebtr DorUbcrgt^tnb btfui^t. 
SiS^ei tear bie UniDerfttiit ftine ©t^SvfunQ ficifefen, in oenig 
Sa^ien follte fte bie Uniuufitttl gutters fttn. 



Disiti.cdDi. Google 



3. ){aptteC 



O^nt 3ui<tf<I ^''t Sutler, Mi nai^bcm cr 3)ottor etmoiben, 
fcttie afabttitif^t Z^tigfdt btgonntn, unb mlt fe^t n fii^ 
audi bidder pets in ben gmo^ntm Sa^ncn bmcgt, fo uii^ bo^i 
gteic^ fftn crflee Sluftittni a(e DoUbcrcc^tigtet SCSUtntbeiBcr St^rer 
Don ber li&Itd^en ^rm ab. S^a^rtnb bcr ffi^rgtij ber jungen ®f< 
Ic^Ttni Don btr fUr bit unttrtn @tufen uorgEfdirtfticnfn fur[orif(^tn 
Se^anblung ber Bibtlfi^cn ^&ifit ju ben bogtnatif(^en SBorlefungtn 
flrtlite, fi^eint Suiter feint btrartigt SJorltfnng mtl|r ge^atttn jit 
^oben. ®egen aiit !iCrabitionen mibinttt tc fi(^ auef^titgtii^ t^gc 
tifi^en 93orIefungfn. 3)te trfte, Don bei utr Jhinbe ^obtn, mac 
tint Qrtiarung btc ^falmtn, bit ei itbenfaQS {((on im Oa^ce 
1613 btgonnen ^at unb bifi tief in ba« 3a^r 1516 fortfttite. 
9Itu mat and) fetn ganjee a^trfa^ien in ben SBorlefungen. Um 
fttncn ^u^'li^^i^n btn Ztjct in bit |)iinbt gu gtbcn, gab ti ben* 
felben, natUriit^ in btr Ubirft^ung btcSSutgata, ^eiauS, unb fttgtt 
nur tint SBorrtbe unb turjt ©ummatien llbtr bit tinjtltitn $fal< 
men (fniu. Xiabti tear btr 3)iud fo tingcrtc^tet, bag bit \tfft 
neit Don tinanber abfte^enben 3"'<>i foi"^' ''" breitec iRanb iRaunt 
gtnug botcn , trffiirenbt inotijtn beijufligen , bit Sutler motiC feinen 
3u^Brern gemifftrmagen ate ©runbrig in Me f^tber biltitrtt. (St 
ft(bfit ^atte in [tinem (Sjtmpiar, baS mi auf bee J3ibIiot^tf ju 
SBotfenbiitfel et^aften ift, bieft ©raierfcingtn in bieftr ffitife jB)i« 
fi^en unb ntben ben Zei^t gtfi^ricbtn, teoiauS tott tne adeitr^tn 
SInfiingt feintr jT^eofcgit trttnnen lOnnen. £Son tinrr S^tgeft in 
unftrtm @innt aii einer gTQmmatif(^'l^ipotif4en Slueiegung i\t 



Disiti.cdDi. Google 



6otIc(uitgtn S/ba bit ^laltncn. 86 

aderbinge lotber ^[tr no(f) \pMn Diet bti Sutler ju flnbcn; nitr 
ftlten grtift tr jum ^ebrdifdien ®ritnbte(t, nod) Eitlierrfi^t i^n au($ 
satij bit trabitioniQe Sluffaffung Don eintnt me^rfui^tn ©thrift* 
finn; abet bo(^ jtigt fit^ fi^on in bteftn crftcn t^eologifc^fn flu«> 
laffungtti, bit wir Don i^m beftgtn, bit rettgiiift (Sigtnart be# 
3Rannee, doc atlem bie Cigentilmtit^teit fdntr @ttQung }ur ®d)cift. 
@taitpig ^atte i^n auf S^riftutn, als ben 3Ritte[punIt bee @^ctfl, 
geuitfen, unb lein anberte SBort Don t^m 1ft flit fcinen t^eo^o* 
gifdien JBitbung^gang Don grttgeret JSebtutung gemefcn, al< 
biefee. iD^ne ^mclfel ^atte ©tanpi^ gemeitit, ha% man bie 
©thrift aid ©nabcnmoct nur oecfte^en tiinnc untec ftettm {)inUid 
auf @otte8 Srbaimen, toie ed tn S^lfito erf^litnen, fo ^at efl 
andi Sutler felbft ffiater aafgefagt. Oegt Dccbanb flt^ mit btcftm 
®eban(en noi$ baft benKii^e Seftrebcn, autf) t^tgetifi^ oQent^anPcn 
tine JBejtefiung auf S^riftum ju finben. Qr fleUt ti gerabcju 
aU iSanon [|in: „jtbe ^ropfjttie nnb jeber $rop^et mtiffe Don bent 
{itrcn <S^rif)o oecftonben trerben, augec no e« auS ben Sorten 
auabrlid(i4 ^erDorgingt, bog fie Don etmae anberem f^iiili^en". <&9 
Iiegreift m, bag cd einer nid|t geringen ftU^n^elt beburfte, um 
biefen ©runbfot) anf bie $fa(men onjumenben unb In icbetn eln* 
itfaeii gallt bomit ju operieren. & ift in erfter Clnie immtt 
S^iftus, bcr In ben $fa(men fprii^t, obct Don bem fie fpre^en. 
£)»: $et[anb felbft ift eS, bet j. 8. Im 38. $falm bit @Unbe 
bee Snenf^^eit ©ott belennt; man tann i^n ba^ec nut bann in 
fru[^tbarei SOBeife bHen, wenn nan i^n in g^rifto bettt nnb 
g(ci(^fain i^n felbft betenb ^Ott unb baju fein Smen fogt. Qa 
in bet bitettcn JBejit^ung bet tinielnen ^falmmottt auf @E|fiftu« 
gc^t SutEiet fogor fo ueit, bag et one i^nen ^iftotift^e @(^Iilffe 
f&r ba« 8cben 3efn jte^t. Senn ti $f. 6, 7 ^eigC: „^<^ ft^mtnime 
nein iBette bit ganje 91a4t nnb ne^e mtt nteinen ar^tdnen tnein 
Soger", fo etglebt fidi baroue, bag ber $>ert fe^t Diet gemelnt 
^abe, befonbete in ber 9ta(^t, obno^I boDon in btn Soangetim 
ni^tS gefi^iieben fei. (Bi ftnb jum Sell feftfame ©ebatitengangt, 
in bie bet junge iCoItor feine ©filter ^intinfU^tt, abet mon mn| 
i^e Xiefe betounbetn. SSae feine fpdteren e^cgctifdien ©dictflen, 
bei atler Steite bet S)atftetlung , no4 ^eute fo anjic^enb tna^t, 



Disiti.cdDi. Google 



86 @(lnt GHofTttt. 

baft jeieen f^ion bitfe Slnfiinat: bae @4iiftlD0tt, toaS er eiltami 
UtQ, fte^t i^m nii^t old etnaS grembte Qfeeniaec, er [rbt barht, 
imb mi) iDO er in bet Setfe feinei StEinneifitr tUnfttlnb eitten 
bret' unb clerfai^tn ©^rtftrmit ju ttmlittia fu(^t, finb eS, tnnin 
mi) fern abltegtnbe, boc^ meifttne ftu^tbart @cban(nt. Unb mk 
cs M atittm mtntgei gedfirtc gorff^ung tft, al9 bae rigene @(att' 
bmeltbctt, mrl^ts i^m baft ©(^riftuort cr[{^[o||tn ^at, fo glotdt 
au4 feine ganje SiUtSlegung bacauf afi, fdne ^utjiitt in ein uu< 
ntittelbaree tcllgiiifee SJttrtanbnte ber ©thrift ate beB @otteemortc« 
tinjufli^ren. S)ic @tgen[age Don @c[ets unb ISDangcIium , bon 
@Unbe uitb @nabt, bmn (Stltnntnie i^m ba« €tubtum bcs 
SiMtX' unb @a(Qta;britfcft cermittelt ^attt, treten ft^on l^ter ate 
hie Kngetpunftt feince t^eofogifi^tn X)enfene in btn SSorbecgrnnb 
unb itm paultnif^nt ®tbanttnrtt^en liefeni t^m ben ©^Inffel ni^t 
nur sum SJerfUnbnid ber gefomttn ^eilebfonomU, foubern aui^ 
be9 cinjelnen ©t^riftmortce. @(^on ftc^t ee igm feft, bag aQcin 
ber @(aube gerec^t mac^t, — (S^riftue mitre Dergeblic^ gtflprbni, 
tBnntt man au9 eigoien SSBtrltn fellg merbtn, — abtr bag er fi(^ 
bamit f^on in ciuem geuiffen ©tgenfag jur tibertteferttn ^rd|en> 
Itl^re bcfanb, a^nle er nit^t. 9ud| i^ er tseit entfemt boDon, 
Don btefcm ©tonbpunttc aue gegcu ben ivertFrtubtgen ©efegeebtenft, 
gegen bie, uetc^e i^r ^ei( in 3ugen, Aafteiungen unb @enug' 
t^uungen fui^en, ju potemifleren; bie SSerfgeret^ten, bie Seote 
f[eif4U(f)en @intuft, gtgen bie ber $err fi^ in ben ^falmen 
uenbet, ^nh in erfter Sinie bit ^uben, unb tt>o bae ftraftnbe 
aSort fi(^ jiui% auf bie ©egenloaEt bejie^t, finb ee bie ^Qretiler, 
t>ie 8eute eon bicfer %8tlt, bie @egner bed giStHt^en SSorteS, bie 
baeon betroffeu uerbeu. 

SBae ^itr son feinen ®(offen jum ^falter gefogt murbe, gilt 
<benfo Don feinen jiingft jum etftenmale gebiudten crrten Sorlefungen 
bariiber. !iDie {lautilgcfi^tepnnfte unb bieSJ^et^obe in biefen S^otien, 
tie jum Xeit eine neitert Suafti^rung ber ©loffen finb, jum Xei( 
feUpftSnbig neben^er gt^en, finb bicfetben. <&6 ift uumttgli^, b«ran« 
<in Kareft Silb oon feincr S^tologie ju genrinnen, menu man 
anbetS Ubet^aupt [t^on Don einer S^eologic fpre^en barf, diet bie 
ni^eren SluefU^rungen gemii^rtn tuuner^in einen Horertn Sinblid 



Disiti.cdDi. Google 



^it @if|olien. S7 

in Suf^ert eifleneS rtligliifeB Cebtn, au« bet ftlne ©i^rifKrttilruiia 
(Tmad)^. ^tm mtna ec and) Dittfai^ ouS btn alten Slutortn 
\^ip% fo gelgt boi$ gtiabe bit %it, roit tr f^e cittert, l^re @i> 
Hariiitgeti billigt ober oetroirft, mie feftc boa tEligiae-praltiftf)! 
3RDtnent allcnccgcn im SJorbctgrunbe [tt^t. 9!a(^ aCem, v>ai 
icir Don feinen Erfa^rungen miffen, tain man fii% ni(i)t munbeni, 
lag nai$ unb nai$ bit ©i^rifEcn SEugufttne auf i^n ben mUf 
^attigfttti @iiifliig auSUben ntugCen unb in i^nen miebn ^aut)tfd^ti(| 
beJTen fflonfeffionen. ©ei Sluguftin fnnb tr jucrp ein tiefertS, 
au« bent tnntiften TtUgiSfen Stmugtfein gtborenee Singe^eti anf 
bit grogen, bie i^n fttbft inntrtit^ bemtgltn, tin entrgifi^e* SJe* 
tontn iDo^rer ©age, bie bomit beginne, fii^ ju jilrnen, ju traucrn, 
^u Derabf(^euen unb fit^ ju ftrafen. @e tft mtrtmllrbig ju bcoba^tcn, 
nie unter bicfem @influg cin t^eotogifi^er Segrtff na(^ bem anbern 
fic^ mie Don fttbft nmbitbet, — man (Bnnte gentigt fiin, bariu ttntn 
iinbemngten aStrfiii^ ju ft^en, bit mittelalterlti^en €a^angen unb 
€tnrit^tungeti religiBd ober, niemt man mill, eDangeUf(^ ju otrttiirtn. 

©0 ift J. 83. Bon ber Offrenbeii^te nitgtnb* bie SKebe, wo^t 
obtr Dom Stii^ten , bem Sefenntnid btr ©iinbe. ^it iBuge if]t 
l^m jmeiertei: Sefenntnie unfeti8 ffiltnbS unb ©etmntntS btr 
SBarm^erjigteit ®ottce, ©etbftfrniebrigung unb barum 2Jer^err» 
Ili^ung @otte8. !Da8 tine ift bie mefentlii^e ajorauSfeftung bt6 
anbern. |,3n ber IBeic^tc betennen roit, bag niir niitti finb, unb 
oUee Don @ott ^aben." iJaS war ber ausbtuj feintr unmitttl' 
borfttn redgtiJftn ISrfabtung. 9foi^ Dot menigtn 3a^ren njor i^m 
gerabe bie S3eii$te immer niebtr Don neutm jum ©d)reden go 
iDorbtn, neit tr ft(^ tiabti mt^t ate fonft bem ftiengen SRit^ter 
segtnUber fa^ — je^t raacb fie i^m ju tinem 3Ift be« 9elennt> 
nifffS unb jum 8ofie (Sottes. Hber menn p^ ou(^ me^rfac^ btr- 
arttge SBanbtungen bemerten tajftn, fo mat btr 8rn4 mtt btr 
©(^Dtaftif noi$ teineemtge DoUjogen. %ttiliit ber gro§e SOttiftct 
Mriftotelefl ift fc^on fefir in feiner li^tnng gefanttn; gtrobe feint 
$^t(ofop^ie ma^t er Derantnorttti^ fUt bad i^m Dtr^agtt 2;^to> 
Iogtnge;itii[e unb flit bie atict ^tiligen @(f|eu enibe^enbt @tf> 
ft^nd^tgfeit beicr, bie i^ie ©(^uibegrifft in bte ^ii^ften X)tnge 
^tntintiagen unb Don btr ^reieinigteit rtben, ,nttt btr ©t^ufittr 



Disiti.cdDi. Google 



88 Effitittn Sotlcfungcn. - 

Dom Stbct", abtx a ifit boi^ fcCEift tio(^ sielftti^ dor bcm Sin^ug 
bet @^uU bcfangen, menn er md) grunbfiiSlii^ @(^rtftausbiticte 
Dorjie^tn luia, unb @telltii, loc^e bie atet^tfcrtigung allem auf 
ben ©lautitn grllnben, pe^en anbtrt gtgtnUbet, in titnen ei ettie 
!8eibtenftlt(^t(it bcr Matt jugitbt. di finben fii$ Sugerungnt 
gcgen manege tir^ltclie SDligbriiuc^e, au(^ ft^arft Sudlaffungcn 
gtgtR bag ^crbcibm in ber Itiri^e, bie abtx nuc bcjcugtn, tin tvie 
tttatv ®o^n ber fltr(^e cr boi$ ift; unb mtnn ed out^ flir ben, 
bn feint fpfiteit (Sntmitfelung (ennt, nic^t fi^wer ift, bit Stnitn 
auf^aftnben, bit t^n attmd^Iii^ iDtiter gefU^rt ^abtn, fo lonnte 
boH) ntemanb, ber biefe iBoiIifung ^iSrte, a^nen, bag bieftr mtit' 
p(^ttge Wind} irgenbtinmal mit ftincr JHrt^e jerfalltn, gtf^meigc 
btnn bU ^ett btmegen foKte. 

9!a(^ btn ^falmtn ^ittt tr SQarltfungen iibtr ben 9}5metbTief 
unb btn ©atattrbrief , an ratline fi(^ Slnetegungtn tti ^ebrdtr- 
britfefi unb bee SSrtefte an Xitud anfi^toffen, bid er, naS ftitt 
fdjon erujii^nt ftin mag, int 3a^rt 1519 ttiitbtrnm mit btn ^falmen 
btgann. SQpn Sorltfungtn ilbtr btn 9ti)mtrbritf i^ unS nid)M 
tt^a(ttn, aber Sutler fefbft erga^tt in ber ^orrebe jur ©tfatnt' 
ouSgabt fcinti lattititfdien SBerlt, Die augerorbentl^ fSrbttlii^ 
gerobe bitfe SBorlefung unb bad eingc^enbe @tubium btr fiauli* 
nifi^en Sriefe ntbtn ben SSerfen Sugufttnd flir i^n gtmtftn, inbem 
er fti^ tntmtr me^r in bad SBtfen bee ©(aubtndgeiecfittgttit Dettieftt 
unb fit^ namentlii^ aui^ iarif bit ®tf(^dftigung mit bem ©aCattr* 
brief, btm er fid) immti mlebtr mit befonbtrer Sioxlkit guisanbte, 
bit |}auUni[4en ©ebanttn jutigen mai^te. X)it SBorlefnngtn liber 
ben ©ataterbrief, btn er im Oftober 1516 ju tommentiertn an' 
fing, ^at tr bann im 3a^tt 1519 nai^ niH^ma(tgtr Qbtrarbeitung 
jum erftenmolt in btn ^tnd gegtbtn. SDlit fUtift burfte tr im 
^inblid auf tent ^tlt fagtn, bag tr buri^ ©tfireibtn unb Se^rtn 
eotniiirte gttommtn, unb bag er madtr gearbtttet ^abe, roobet ei 
mit man^tn ©t^ioierigftittit ju tJimpftn ^atte. Vie tlcifttrlii^tn 
Ubunfltn na^men tintn giDgtn Xeil bee jlagee in Snf))rnd|, fa 
bag i^m nur utnig 3tit gn feinen umfiing(i(^en @tubitn btitb, 
bie er oft bie in bit SHaitt ^inaue auebt^ntt. SSugerbem brftngte 
ft(^ t^m ie me^i unb mt^r bie ^otatnbtgFeit auf, je ratniger i^ 



Disiti.cdDi. Google 



bit altm (SttlitTcr jufagten, fli$ mtt btt bie^fc nut tDtnig bt> 
triebmen Briet^ift^en mb ^tbcUtft^fn @))ra[^c ju bef i^iiftiQRi , urn 
mi btm @iunbte;t f(^apfeR ju tSnncn, rcae btt ben mangttnben 
$ttf6mUteln tclne [eiilite @ai$e toat. Snbt^m fanb cr in ftinttn 
^eunb unb jfloftcibrubec, bem Scfurtec 3o^ann Sang, ber frit 
1511 am ©tubium tt& JiloftecS Uifttt unb btr befonbere fltr 
ctiten tU^tigtn ©litc^en gait, cinen treucn ©e^ilftn. Offat ^mctftt 
^t Sutfier au[^ fUr bie fttopetbtiibci nitt^ btfonbere Sorltfungen 
gt^attEH, unb ftit bem 3a^rt 1515 mat a fogar Sdtrr b(8 ttOftcr* 
tii^en @tubiutn8; boi^ toifftn mir ntc^t, morauf f1(^ bitfe feint 
^atigleit tiftredt ^at. @onft ^at fi(^ nur uoif bit ^totij ei^alten^ 
ba§, iiiii^rcnb bie KSfterltt^en ISotft^iiften i^m bie @tunbc Don 6 — 7 
bee SDtorgenS ju feintn SSorlefunsen iumitfen, Aattftabt bie i^m ju* 
fommntbt @tunbe oon 1 — 2 i^m Uberlieg, utit te i^m btqaemer lag. 
3ii biefen ®ef(^JifCen lamen balb not^ anbert jeftiaubenbe, ju 
btncn i^n bae SBertcauen bcr Orbtnebttibec berief. SGSie alle brtt 
3a^ct, murbc im^a^n 1515 am @onntag jubilate, ben 29. Kprif, 
baS Ubli(^e Aapitel ber beutfc^en SInguftintrlongrtgation , bieSmal 
jn @cit^a, ge^Iten, wo^in fid) Don SBitttnberg auS fomo^I ^ut^tc 
a(e gang begaben. !Im 1. 3Rai ^lelt Suttee bafelbft eine gemot* 
tigt ^lebigt gegen ,bU (Idncn ^ciligen' im fllofttr, bie, mo^I 
urn i^rtc ®i}ir^t uidtn, mit ber er bie ©etbftgerec^tigfeit btr 
PtBni^t getabed ^aben moiljtt, groges Sufft^en mac^te, fo bag 
nix^ fclbigen STages SRutian, ber ft^on me^rfa^ gtnanntt $u« 
nanift, ber in ®ot^a tin ftanonilat befteibete, fi(^ nat^ bem ^re* 
bigtr eriunbigen lieg. SS^renb @tau))iQ miebtrum jum ©enerol* 
bltar erma^lt marb, murbe Sutler gum Silar Ubtr tinen ber 
^iftrltte, in met^e bie ftongregation ber beffertn 33erioa(tung tvegen 
gtteUt mar, fUr bie folgcnben bid 3a^re trnannt. "^n !£)iftritt 
mar nii^t tben grog: eS gc^brten boju nur je^n Aonncnte, bte jn 
SBltttnberg, 3)r»ben, ^trjberg, iSot^a, (Sangen<)@a[ja, ^orb^aufen, 
€angei^aaftn, (Erfurt, ^Ragbeburg unb ^leuftabt a. b. Orla. mDju 
balb barauf noili ein tifter, ber ebrn trft gegrllnbet murbe, ber gu 
Sieieben, ^injulam. 3mmec^in na^m bie Sluffi^t liber bie auBfUl^> 
rung btr Ditlen tfeinlii^tn fi(o|ttrbeftimmuiigtn unb aQtd, mae 
bantit im 3i>f(itnmtn^ange ^anb, ftine 3*1^ Dielfa^ in Knfpru^ 



Disiti.cdDi. Google 



99 8<DflmrifitiitTonai. 

mtb nOtigte i^n fogar, ftine atabnnifi^f 3;^tigltit ju untctbrt^tn, 
IwRn cine tier isi^liBflen Sufgaben mar, bit JHOfttr jn Dtfittmn. 
3n bn }tD(ittti ^hlitt bti apri( 1516 brgab tr fi(^ jn biefetn 
3ii>f2t auf bte Keift unb btfuitite bit i^m nntcrgtbcnen AtniDtnle. 
3n (Erfurt lonnte ft ftinm gnunb 8anfl, bet boi nW lanflet 
3e{t au< Sittenberg jurltcfberufeR nar, oM frioi einfe^en. 

SJon btr @ottgcf(i{ligIdt ba (lOftertic^en 8ebenB nar tr no(I| ganj 
fibcijeugt. S>D ti aUte in Otbnung fanb Die in ben filSftern ju ®ot^a 
unb Sangenfatja, brrtn Sifttation t^m nur mtnige @tunbtn tofttte, 
fa^ tr barin baS SBiitcn @ottte. ,3)et {Mtr", fo fc^nibt tr 
ant 29. Wtai an Sang, ,arbtitet an bitfen Often, nit {^ ^offt, 
e^ne une unb i)trrf4t in racltn^en unb geiftlic^en ICingtn, wenn 
au^ gtgen ben Stfltn bee 3:tuftte.' 9}a(^ fe(^BniS(^ent(i(f|er ab>> 
iDtfen^eit te^rte er nai^ Sittenberg jurUd unb Dernaltete in ber 
Solge Don bort au6 bie i^m anoertiauten jtonoente. @eine I3riefe 
mi jenei 3eit (affen un« erfennen, mie tr to oaierlfcliec SCBetfe 
bte @otgc fQr bie itugerlic^fltn , mattiitUften 3nteitfTen ber j§m 
Untttgtbenen mit ber fUr bat tmige 2Bo^( btr JSrfiber oerbanb, 
mie if)m baft fttn Stben (ang eigen gtblieben. 

<5r tonnte im fflemugtfein feintr aSerantroorllii^frit fe§r ent* 
fdjieben, {a ftrcng fein, aui^ feinem greunb Song gegenttber, mil 
beffen SJernaltung tr nic^t ganj einonrtanben mar, ober wenn er 
CrUbtr gut Strafe oerfejen obet einen Sprlor roie btu Don 5Beu» 
ftabt Dom Smte tRtfemen ntugte; otitr immer Dtrflanb tr ti, ban 
ftrafenben SSortt tin trBflenbee beijufUgen. @o, nenn er einen 
flili^tigen ©ruber, ben tr jurliiforbtrt, »i|fen litSt, bag er i^ 
ntit offentn Vnnen aufne^men motle, unb bag t^ner ni^ts Don i^ 
iu fUtf^ttn ^abe. „3(^ neig, i(^ totig, bag ^rgtrnie lommen mug 
unb ti tfl ttin ^unbtT, xotm ein 3nenf4 gu gaUe tommt, ober 
ein SQunber ift eS, tvenn er nteber fi^ tr^ebt unb ^^t. $etru« 
fit!, bomit er eriannte, bag ti tin Mtn^d} \t\; ti fallen ^entt 
aniii bie ^tbtvx bei Sibonon, bie mit aufret^tttn @it|titel ben 
(limmet btrii^rtn, aber (mai atleS ©tauntnemerte liberfteigt) fogar 
tin <&nge( im $immel flel unb abom im ^rabiefe. 3Ba0 munber 
alfo, menu tin !Rof|r Dom @tnnnuinb beivegt mtrb unb Hi 
glimntenbe X)o4t Derlitf^t." 



Disiti.cdDi. Google 



Stnoaltung bmi^ Stitfc. 91 

^tif}. Song moilite fii^ migmutig tibct bo« ^rgtinid Mtagt 
^tn, baff feintm Sloftcr bard) citten abtrUnnigcn Srnbec juge* 
^ognt fct. S^arauf fi^rcibt tr i^m; .Ita^e @otge ffir ben abi 
trfinnigen ^ubn bet ®oti: Dtrlag itii^t pflit^tmibrig, bti tiS) 
goUloS Dctlaffen ^at! Sag bi(^'« nii^t anfte^ttn, bag i^r ^rgernie 
eibuKtt. !Caju finb Kit bcrufen, gttauft, oibintert, bag ettitr bed 
anbcrn Safl trage, Qlntt mug bed anbtin ©(^anbbedet fein, gltii^ 
toie ts audi iS^ri^ud fUc un8 nar, tft unb fein mitb in Sraig* 
tctt' S« Derritt ^o^c (i)riftltcf|e (Sinfit^t, mm n ^injufliet: 
.@ie^ bi4 dli'') Dor, bag bu ni<$t fo letn btfl, bag bu oon tXtf 
iHnem iit[t|t beiit^tt raciben ultlft, ober btt^ ft^on netgerft bae Uno 
nine ]u ertragtn, }u btbeden unb abjutvifdien. X)u bift auf etntn 
@^rcnt)Iat) gefteCt; aber tsad ^etgt bad anbere, al« bie ©i^tnai^ 
anberei tcagen. S)enn fo in Srtu} unb ®4ma(^, foQen tnit 
JRuEim ^aben." Sin onbtr Mai tabeit ti bie .unfeCige ®erec|tig' 
Itit befftn , ber ouf gtu^t unb ©ilfte benft" , H>ti( er bie , bie 
f(4letl|ter finb a(e er felbft, nidit tragen mill, anftatt buri$ ®e> 
bulb, ®tbtt unb ®eifpie( i^nen ju nU^tn. 'SHa.i ^eigt baS ^funb 
bte ^crrn Derbecgen unb ben a)2itfEtat)cn nicf)t gebtn, uai i^ntn 
jufommt. ,iBift bu eine Sitie unb tine Wofe S^ripi, fo miffe, 
big bein Sianbel untet ICDtncn fein mirb; aber fif^e nut }u, 
bag bn nid|t but^ Ungtbutb unb un6tbai$te« Uiteil unb [|timti(^en 
^Di^mut felbft jum 3!)orn raitj)." 

Unb melc^ inntre gefiigfeit ^atte er fti^ fiJton trioorben, im SBer* 
gtetif) ga ban $in< unb ^eifi^manten jtoifi^tn ^offen unb 3>»^ftl 
in ben frii^cien ^a^tenl St bettnnt, uoi^ tnimet gegen ben 
Srrhim bon ber 9Betfgerei^tigtttt Mmpfen ju milffen: „^ l^abe 
no(^ ni[^t auegefcintpft.* Sber ei; ueimag bot^ einem jmeiftlnbcn 
Vinbci jujurufen, S^nlic^ ate eS @tau)]ig einft i^m gegeniiber gtt^n 
^ttt: ,8trne, titbtr fflcuber, S^ctftum, unb jmar ben ©efrfUjigten ; 
leme i|ni fiugtn unb on bir felbft oerjarifelnb fagen: ,!Cu, ^err 
3efu, bift meine ©ert^tigteit, i^ obet bin beine SUnbe. S>u ^afl 
baS an bt(^ gtnotnmen, teai tnein tft, unb fiafl mix gegeben, nae 
bein ift. 3n biffem ®Iau6eu nitnm btnn bu au^ bit itrenben 
Siilber auf unb mai^t an« i^tn @finben btine, unb log, menn bu 
etnad ®ute8 E|aft, ti ta9 ^^re ftin.'" Sinen anbem 9ngefo(^tenen 



Disiti.cdDi. Google 



92 aR#r. 3ot Xattkr. 

ttdfttt ec: ,34 OKtg auS meittcr unb btlnrr (Srfa^tiina, jo, au« 
bee (Erfa^img ntlet, bit ufi jc lucu^ig fa^, bag aOetn bit fitug* 
^eit unfercS eigtntn SlnntS bit Surjtl aQer Untune ift ; — oom 
Itrnije iS^ciftt lommt ouf iebtn fein Xeil, ftog (8 a(fo nii^t oon 
bir, fonbtnt hgt ee aii tint ^odj^cilisc JKeUquie in tinen golbenm 
@4eeln, nStnlid), in tin Don fanfttnUtisci Sttbc buri^brungtneS ^erj !* 

^aS flnb D^nc ^xoti^tl eolbent Sotte, bit nut gtfproc^eo 
mtrbtn tonnttn ton tintm, bn tnnerli^ fcft Qtioarben uar. (S9 
Ktngt batin tin 9}cue« an, niaS Ubtr bit pautinifit augu^inifc^en 
Hnregungen ^nauSmeift nnb auf [tine StfcfiitftiaQng mtt mi)rttf(^en 
©c^rifttn iUTitdjufa^nn ift, bte jmat mtnigtr, de man gtmlt^nlii^ 
annimmt, auf Sut^trS S^tDlogit, a(0 Ditlmt^r auf bit Xtift ftiner 
icligtQftn (Smpfinbung unb bit ^uSbitbung ftined ®Iauiitneltbin« 
oon Sinflug gtmefcn finb. 

@iion frli^t moT t^ttl bit Sn^ftit btS ^tiligtn Sltrn^acb na^e* 
gtttcttn, au4 nidit gerabe ft^t gt^Itrti^e, ba^in gt^Stigt Kue- 
loftungtn ©tcfonS; je^t murbe er, atlem Snfc^tinc nacfi buri^ 
SJtrmittelung SangS, ntit btn fttbigttn btS Stragbuigti 3){qfttlti« 
3oI)ann Sauttr (f 1361) bttannt, bit ei angtlegcntlii^ frinen 
gttunbtn tmpfa^t, and) in feintn $iebigten i:itiertt unb Don btnt 
er itn 3a^rt 1518 trfC&rtt, ba§ ie bti bitfttn in ben Q^vlta 
unbttannttn SRonne me^c an ma^ttr unb fti^ettr 3:^totogie gc< 
funbtn ^abt, a(e bci alltn f(^D(aftif(^cn UntDeiftt&tdbottciren. 9Bi(^ 
tigtc narb fiii i^n nocf) cine ®(i)rift, bit. Die mir yclgt uiffen, 
auS btr >J9titte bee 14. ^a^r^unberte ftammt unb einen Srant> 
fuittr :Ceutf(i)Drben9^tiin jum 2}ecfaf{tr |at. (&i ^otte ^t o^nc 
Xitel unb Slotntn gtfunbtn, trai^tete i^ren ^n^alt abec fo uert* 
DoQ, bag tE fie, mtt einec SJorctbe Dtife^tu, jutift 1516 bin(f|> 
pUdueife — too^t meil er nii^t me^r baton lannte — unb 
1518 bae ®anje ^erauSgab. iSr gab i^r ben 2;ite[: .(S^n ge^^* 
(14 eblee JSlU^Ie^nn Don lei^tec onbetf^e^b Dnb Der^anb. ma« 
ber a(t enb nem mtnfi^e ftq. SiSae SIbame onb loae ®ottc« 
linb feq. Dnb uie Jlbam qnn snS ftetben Dnnb @[|riftufl trftetn 
faQ." 3n ber Suegabt Dom 3a^re 1518 ft^te er notij badiber: 
„(£qn btutfd) X^eologte", unter loediem Sitel bit ®d)ti\t bt> 
rU^tnt gtDorben ift. 



Disiti.cdDi. Google 



„3)tiit|4c X^eologie". 93 

(Si ^{t(t fie, uenn ni^t fclbft ftit tin iGSerl ^oulfte, fo boi^ 
ffir tine 3"foiKtntnfaffung fettitr ©ebanten. i£r glaubtt ba9 
©(^rifti^en nod) cntfc^ulbigtn ju mtintn, lotif ti in btutfditr 
€))iai$t gtff^ritben, ineinte jtbo^, mit tr bti tibtrfcnbung an 
Sjialatin ft^rtcb, bag tt UKbtc in Iattimf(^tc no4 in btutfi^tt 
Spmt^e tint ^ettfamtre unb bent (SDonQCliunt tntfpTCi^tnbcre Zffto* 
logie gtfunbtn ^bt, ^Si^mtctt atfo unb fie^t, isit freunbtii^ btr 
|)(rr ift, ivenn bu jutioc gcf^mecft ^aft, mic bitter boS ift, mat 
Bir finb." 

!Cit augfii^rungtn bieftr @(^Tift ge^Oren fi^on nti^t nit(|c btr 
Sliittjttt btr ntqftif(^en ©pttutatton an unb fte^tn ben (irc^Iit^en 
@tban(en bti rotittm na^cr, abet fie bemcgtn fii^ in btnfttben 
9uibtfi<!tn unb fie bt^nbtln bad aite $rob(tm, btn Suegfti^ 
bte Unttrfi^ebee jmifi^tn ®ott bem Untnbtic^tn, bem taia^r^aft 
feitnbtn unb banim SJoUtommtnin, unb btr ftctatur, btm iSnb< 
tt(f|cn, bit, Wtil fit iE|T @eln nur oon ®ott ^at, mi) nut in 
t^m na^^aft e^i^iecen (ann, unb banim pSf aUes fireatUrIt(^en 
tntanlern mug, urn }ur ©otttegemeinfi^aft ju fommen. 

Safl.Sut^ gonj btfonbtre baran onjog, jeigt fi^on bcc oon 
i^m geiDii^Ite 3:itfl. (&i max neben bee etnfat^tn, f(^(i($ttn 
^fmSjt, bit aQe ^Di^trabmbt @i^utniete^ett Derft^mii^tt, baB ent* 
ftllicbent iBetonen ttS fittiidien aSerberbenS btr Sncnfc^^tit tn i{)ttr 
@nuibfUnbt, btr ©elbftfui^t, auS ber fie nlmtner Don ftlbft |t($ 
^traudrttten lann, fonbetn in SetbftDtrteugnung unb aiufgcbung 
tee eigentn ^^i unb ©etafftn^eit bee $i(fe buri^ S^riftue geraar' 
tta Biut, bee, mie in i^m ®Dtt SDienft^ gtmorben, nun aui$ ben 
SRtnf^en oecgotten foQ, urn i^n buti^ j^tuj unb Stibtn immtr 
ne^t jum Sufgeben feiner felbft unb barum juni raa^rtn Seben 
in (8ott ju ffitiren. !Z)en tintn unb btn anbetn ©ebanten baiaufi 
^at tr f1i$ angeetgntt, fo befonberS ben oon ber notmenbigen 3[b> 
It^c von oOem Sigenen unb firtatUt(i(^en, unb in ftintr 3Btife 
fpater, befonberS in btr ■©thrift con ber grei^eit eine« S^ripen* 
menf^tn', vemerttt; an^ ^at tr inbetreff beS @ttaefein« 
nnb ^offenS, ber frtubigen (Srgebung in ©ottts ©nabenniUen, 
Diet Don ber an^fttl gtlernt, abtr ble im tngeren @inne m^llifi^en 
Sorptllungen , bie tro^ hti fit^tbaren StflrebenS, fi4 in firi^ticlit 



.,, Google 



94 iut^tr a[« Epicbigti. 

gorai ju tleibtn, au(4 ^Ur^att an ben '^ant^ciemufl nnftniftn, 
^btn auf i^n feinen Sinftug auegclibt. Stt^rtnb ftin St^rtr 
©taupi^, btr gttit^faHS ju lenti ^eit in bie Sn^fttt geritt iinb 
mt^rcte, aaH) Don Sut^ti ^oiEigtf^itgtt m^jllf^e Xrattate f4rie&, 
P4 unter i^rer Siniotitusg nac^ unb nat^ in etnt faft' unb 
trafttofe ©tfU^laftligtcit Dcttor, mac 8ut^ei etnt Die( gu piafttfi^ 
angelegte ^atut, ^alte er in ftinttn JRtngen nadt btr ®ttec^tigttit 
Hid JU fe^r bie Wiadft bee ©tinbe unb bie SESa^c^eit ber jittli^en 
ajeratitmortlic^feit erfa^ten, urn in jenen ©ebantentreifen fein @eniige 
ju finben. (£9 ift fraglid), ob k ifyctn Unttrfi^ieb Don bee {ir(^' 
{ti^tn ge^te crtannt ^at; — |t(^ei noi^loeifen fDnntn xolv nut, bag 
bie ©ottinnigteit m^ftif^er iRebemeife, bit Unrntttelboiftit t^m 
0rilinmigtcit aucE) bit ftinige in biefec Sttt^tung ftirberte unb ba| 
ec ft4 frtute, in Xaulct fowo^I nie in ber beutfi^tn 5£^eoIogtc 
3eugtn bafiir gtfunbtn ju ^aben, bag bee 3Rtnf(^ jur erfongung 
beS $ei(d aue eigtnen Sraften uRDenniigenb fti. 



3n btr Qtabtmift^en £^iitigteil unb btn ^Serpftii^tungtn, bit 
i^nt bit ©orge fllr bie SScUber, bit bed ©lubiumS ^atbtr ficli in 
SBittenberg auf^ietten, mtb fiir ben ganjen Oibendbifttift auferlegte, 
tarn nod) eine britte Sef^iiftigung , in bei feint Segabung junSi^ft 
jn i^ier rtic^fien Sntfaltuna lommen foQte. gs ift fi^on fiu^er 
eimii^nt uotbcn, bog tS ju feinen ObCitgcn^eiten ge^iirte, bie< 
uttlen im Slofttr ju picbigen; efl mat auc^ DDrgefommen, bog cr 
btn tr&n([i(tien ©tabtpfaicer @inton $einft auS &z&A, ben J8in< 
ber bee nai^mals ate flanjier btrU^ntt gtmorbtntn Dr. ©regociuS 
Sbifai, in btr ^^arxiiiitt ntttrot; barouf^in — e« mirb nodt 
int 8auft bee 3a^rte 15i5 gtmeftn — tr^ielt er, norouf ex 
' fplUtr gtogcn SSert geltgt ^at, »Dm 9Iate tintn ftJeiieOtn ^uftcag 
jur fte^tnbtn Settretung beS, tcic eS fdieint, gnr $rebigt giinili^ 
ungettgneten ^farreie. Sltit bem btnfbar grbgten (Stftr mibinttt 
er fi(^ bttftr neuen Slufgabe. Unb btr ^rtbigtr Sutler ^at molft 
onfangS tne^r gtmirh ate bee St^rtr. @o oft, fo rtii^Hi^ ^attt 
bit gutt @tabt Sittenbtrg mo^I noi^ niemate bae SGSort @otte« 
oerEUnbigen Btl)iirt. 3e tneniatr tr felitfl baton erfa^tn, urn fo 



Disiti.cdDi. Google 



@rint $Ttbiatta(tft. 96 

mt^T ft^etnt ti i^tt gebrilngt ju i)abta. nun ftinttfcite feint gatijc 
graft batauf ju Dcrmtniitti. <&t btgnligte fit^ xtlin tnit ber gt> 
isii^nUdicn ®onn> unb gfe>(ct(igd|n^tbigl, fonbecn ^at ni^t \tltm 
mc^rfai^ an eincm ^iToge bie Aai\}tt bejitiegen. 

3un(l4ft f(^(Dg tc fid) an bU ^etgcbrocfihn ^etitoptn an, (alb 
bitnten fie i^m ioHj nur ale tibtifcitnng ju bent, mad i^m fUrfl 
crfie Uil(l)tiget etfc^ten. 3)it aUertJnfat^fttn ^eilft- unb gtbtne- 
na^r^eiten notlte tr o^ne Bi'c'fcl ftintc ©emtinbt ttnpr&gen, mtnn 
cr baju Uberging, in audftt^Tli^tr, juFammen^dngenbti !Cat(egung 
Ubcr bie jeliti ®ebote unb, ate n am 3Rat^iattage, bin 24. gt> 
bruar 1517, bamtt fertig gtmorbtn, in ber gaftenjeit Uber bad 
SBaterunfer ju piebigtn. Sleben einigen anbeicn ^icbigten au9 
jenet ^tit befi^en mit bie Uber bie je^n ©ebote nur noi^ in bee (atti" 
nift^eu 31ieberf(l)rift, mie f" om^ int 3fl^te 1518 im Druct er» 
fiflienen, bie Uber ba« 9}aterunfer in btutfcfitr ©praise aber nur 
in ilbtrarbeitungen, Don benen bie cine im 3a^re 1616 eon einem 
ftiner ©c^UIei, bem unter bem 91amen 3!gricoIa belannl gemor* 
benen ^otiannes ©(^neiber, jum ^rud befScbert wurbe, miiEiren]) 
Sutlier felbft erft ba« 3a^r barauf fte in ueuet ©eftalt der* 
audgab. 

Segt man ben mobcrnen aRagftab an, ober au(^ nur ben felnei 
^p&tntn ^rebiglen, \d Umtt mm biSmeilen Dtrfui^t fetn, fie Uber* 
^aupt nit^t otd ^rebigten, fonbetn me^r ale Sb^nbtungen anju- 
fe^en. Sutler fte^t ni(^t an , nt(^l nur vor feinen £)rbeneb[ilbern, 
fonbetn aud) doe bee ©emeinbt ben Slriftotefee ober bie HuefptUi^t 
mitttfalterliE^ec Slutoritiiten ttil& bidigecb ttild abte^ncnb ^eran* 
jujit^cn; {a es lommt dot, bag et, nm bogmatif({ie gtagen, mie 
bie (ton bet iDreteinigfeit, ju erlJiutttHj fic^ in meitCiiufige p^ilofo* 
ti^if[^e Sriiiterungen eintiigt, benen [aum bie ^dtfte feiner 3U' 
^ttrer ju fofgen imftanbe gemefen fein bUrfte. Slud) barin fotgt 
tr ber @itte bet 3<it, bag et ed nii^t untcrtaffen fann, Sitote 
oufl ben !Dii^tetn bet !l(ten einjuflec^ten, uobei iibrigenS bie 
att, mie er fte einfti^rt, beutCit^ ertennen (ftgt, bat ^t fi<^ <^m 
ungefud|t ergcben, bag cr auS bem SSoUen ft^apft unb er fit^ nit 
ftinoi ge(e^tten ftenntniffen ebenfo gut fe^en (affen tonnte aii 
iigenbein anbtrei. !Cie iSt^nbluna^toeife feined ©toffee ift im 



Disiti.cdDi. Google 



96 ^nblettn. 

ganjcn no^ bit ^ergtbrat^tc : in ((^otartifi^er ^ttiiitbttxatQ , tibet' 
unb Unttiorbnung uitrb baft anSgUi^fte geltiftet. SSttttiU tnati, 
bag Sut^et bic mitn^if^e Xierb^tit fein gcbtn lang nii^t abgetegt 
I|at, fo mitb t9 ni(^t tounber nt^mttt, ba§ e9 in {encn Sa^ien 
an frSftigtn nnb ft^r traftigen 9[u«br(lden, bit n in btc latelni- 
f4en 9Iicbtrf(t|rift oft unUbtrfcgt Uf§, nii^t fc^Q, unb bit g^mfttn 
aSotglinge mtnrdilic^tn Sebcne mtt m8 ungfaublid) tifi^dntnbtr 
9[nf(^auli(|f(it bt\pxoii)ttt nerben. Unb itoi), fit^t man nil^tr ju, 
fo tcf^dnt bae aDt« faft roie ffleimert; (e mt^r unb me^r aber- 
fontmt btn &cftr baS ©tfU^I, bag btr ^rtbiger, i^nt felbft un> 
bmuft, bana^ringt, fi^ Don btn 0cf{ctn mitulaltftfii^tr ^itbigt' 
form ju btfrtien, unb bag ber giicenbe aHoft libtr luij ober long 
jiit olten ©(^riiui^e jcrftirtngtn ntib. 

3n (intm bee iiUtftcn ^"bigtfTagtncnte , {cbtnfalle bent erfttn 
In btntf(f|tr Spioi^t, n)a« mir Don Snt^et befi^cn, beftimmt n 
«te baS erftt 3it( ber '^tebtgt : ,€ine« firebtge , nitmlit^ bit 3][k^r> 
^eit bt« ATtuifSl S)ae ift, bag t6 mtt ben 3)tttif(^cn uii^ts tft, 
unb <r alfo [erne an fid^ fetbft Dcrjagen, In S^iiftum jn ^offen.' 
Unb in btr £^at, bitfic m^ftifi^'pauliiiEfc^e ©tbanfe ift ber^itt- 
unb Sngefpuntt odtE biefer '{Jrebigtcn, ju btm tr [tint ^n^iim 
«ft freiti^ auf grogtn Ummtgtn immtt nttbtr jurUdfti^rt. 3n 
bitfti Slbfi^t lommt te i^m oor alien S^ingen baiouf an, tin 
fiftfttgtd SUnbenbemugtfein bti ftincr Stmtinbt ju timeden. SDlit 
iener erftauntid)en ^^etaitfenntttie , mtt ]n nui bei J9tii^[ftul)( id 
-geben Dtrmag, merben bei btr iStfprediung ieiti einjelnen @ebott8 
aUt aniiglit^feiten bei Ubtrttetung aufgeja^lt, btr fUnbigt ©ebontt 
{i!3 in bit tntftgenften Stnfet beS ^erjtne oerfoigt, abei bti aQtr 
jtafuiftif, bit an bte Ublidjcn %)tt(t)tfptegel erinnert, bo^ >>ii»itr in 
3nfammtnt|ang mit ber atlgemtintn fitEtit^tn S3trbtrbt^tit bet nttnft^- 
(i4tn 97atur gtbrai^t. Unb tott tc bie @ttnbe in atlem auf bit 
falft^t, fttbritfi^e ®ttQung ju @ott gurlidfii^ct, fo Etgt tr Au^ 
tei ber Siage noc^ Stftn unb Siert ber fogenannten guten SStrfe 
ate aQeinigen 3Ragftab bit ©tfinnung an, aii9 btr fie entfprungm 
finb. f&i gitbt (tint SBtrfe, bte an ft^, um i^rcr felbft miQen, 
^ott no^Igtfaaen. %a^ bit in befDnbtrer SStift ate folc^e angf 
ftl^ utrbm, mit iQtten, gafttn, ^a^m, fo ^cigt ee in tinec 



Disiti.cdDi. Google 



$Rbiflttn Qbtr bit }t^ ffltfiott. 97 

^rebigt am Za^t be« SIpofteld 3o^aniife oom 3a^ie 1515, ISnmti 
@Unben ftin, fficnit [it nic^t tn bet 0UT(^t be« $trrn gfft^c^en, 
In itner Sfur^t, bit tint grucfit ift ber Sitbe, bit ®ott Ubec allcs 
(Ubt. Unb allc Sette, bie tn biefec gurdit geft^t^tn, gtfallen 
@ott wtiffi unb finb gut, gteic^Diet, mttdjet 31[rt fie au4 fiin 
tnOgcn, ,an4 baS SciI dnce ©c^ntibtrs, tlttti @(|ufilti8, eoicd 
QUrgeEmetfterfl, ja eintr iegticfien jtunft unb itgd^tn Smtcs". 

SBoQtonttnen ift nuc ber, unb btt atlein vetmag @ottti @e< 
dote ju trflillnt, fo ft^t et foghic^ bel bet SttlSrung bti tifttn 
€lc6otte auS einanbtr, bn an S^rtflum gtaubt unb Don bttn Hffttt 
ju alltm anbtrn tntblBgt ifl. Ser tnifftn nid, ob cr Don fl^ 
fogtn tann, bag cr ba8 trfte @ebot: „^u fDQ|l !ttnt anbtitn ©Stttr 
^btn ntbcn mlr", tifilQt, btr foQ barauf a^ttn, 06 tr bttSBelt 
to abgtftoibtn l[t, fo fi^tc in Q^rifto (tbt, bag i^n btc 9t{ld|tum 
niiflt flol) mat^t, %[rmut ui^t nitbtrbiUdt, ffi^re ni(|t bia^t, 
€(|ma(^ nti^t jtrtnliibt; bag et am Sebtn ni^t ^ngt, doc btm 
^obe nidit jittert, So^ltebtn if|n ni^t slUctli(^, Stiben i^n uli^t 
traurig ma^t, bag tr na^ betben @eiten ^in ganj unbemegt unb 
TU^ig ift, bag tS, roit cS au^ tmmci; fommtn mag, i^nt gntug 
ift, 3tfum S^riftum ju ^abcn. ^tt nocf) nid|t fo mtit ift, 
ba ift tfin mo^rtc SBere^rer ©ottee. greilii^, jur SBoUtDmmtn' 
l)eit in bcr Surdit ©otlce unb barunt jur DoQfotnmenen SrfiiDung 
ier ©ebote totnmt in bicfeni Sebcn nitntaitb, abet ei i^ bamtt 
ntt^t ent[[f|uO)igt, benn bie SJotltomnten^eit btfibt un9 atd 3''^ D<"^' 
.gefteift. Sber ber Unnofltomoiene ift bamit ni^t Dtrbammt, toemt 
<c nur mit @tufjen criennt unb belennt, bag cr ba« 3''( "<4t 
-(rrtiii)t ^at, unb \Hfy tagtlif) barum ntU^t unb btmUtig bttet: ,Vcr» 
-gicb une unfcre @<^ulb' unb: ,iSin reince $erj fi^afft in mtr, 
ISolt.' X)ann rc(^nct t^m ber ^err fcine @Unbc ni^t an urn 
ftincS ©laubcne an S^iiftum miQcn. Unb btcfen @(anbcn bt' 
^ittimt JJut^cc a(e cinen folc^cn, bcr attcS Scrtrauen auf cigene 
SBeiS^ett, ©ereditigfttt unb S^ugenb auf^ebt unb Ic^it, bag, ncnn 
S^iiflue nii^t fllr un0 geftorbtn ware unb une rettete, (dne 
jtrtatur una ^elfcn filnnte, unb bie ®eclc fo an oQem oerintifctt, 
unb <S^rlftn0 allein Ubrig bleibt, in nef^em fie auf aUts ^offt 
4inb t^n bcft^Ib UbcT afiti licbt. 

Itolbt, tntfR. 7 



Disiti.cdDi. Google 



So U(t 8ut^t£ jwar auf bee etatn ®eile in ber Xrt bnr 
fSl^ftOtt eintn grogtn Si<rt anf bM (MffiM Sei^alten bt« g^fttn, 
auf bit ScU^olDugerung, auf b(i4 S^ulben unb ^affcnftiti, aber 
betont boc^ anifi anbtifeits in cbrnfo cntfi^tebtKr XSeife baft 
ennslfi&t Srgreiftn bft in S^ti^D gebottncn $nabe, bie $f(i4t, 
bit @di(fcit )u ft^affen mit gurt^t nnb 3>tttrn, tub bae ©(ttt' 
benM^ burt^ Snfc i^ctftliilcr gicbt, bic aQtn fllelf^tnttgig ob> 
Utaen, ju bettititigen. 3!)it infonbet^lt ale nOUtc" trtjcittinEtm 
SBciIc Dtrnirft rr nii^t, tr tDtift fie ben Hnfttngern ju, autf) ber 
afltefe Ttbet er tttd) ba« Sffioct, fpiii^t i^i abec tebe SBtrbienfi' 
(ii^tctt ab unb uarnt nor ber ©efo^r b(« ^oE^mutS, bie bantit 
nut ju Eci^t Berbunben fei. 

Unb »ie bei feintn JQorlefungtn, fo iiftiStt tt auHf ^iec aQent* 
%aibm and feincr eigenften utntcftta Stfa^ung \)ttavA, brruft ^ 
moll SBC^ anebtUdtic^ banutf; aber Hoc aQen Slingen fuc^t tr 
bo(| frine @itte auS bet Sdrrift ju bcDS^ren. „bie man in gur^t 
unb titmat Ere^anbeln, tne^r ittlt ban Sifer fromtnen @cbcteS 
aU mit bcT @(^iirft bee !B(r^anbc< buri^bringen foQ'. ^u 
bteftr Quelle miQ er feint ®ttneinbe Ititen. ISr eiftdrt fit^ ^ier 
fi^oR gegeii bie alltgorifi^ Slueiegung unb niU nuc ben eigenl> 
lic^n ^nn gelten (affen, oblu^I in SIBtrQi^Teit bie ^ranjte[|ung 
ber einjtlnen S^riftftelltn nvd) tine fe^c millAtitidje ift. 

ttbtrrofctfenb ift bie fiU^n^t unb JOffcn^eit, mit ber er fi^on 
|ier gegtn bie a(d ®efa^r ertonnten ©i^iiben tm fiirt^entum unb 
ben ^rmen bee lelisiitfen geben« jafdbe jlt^t. KQfi^renb fiife 
in ben Sorlefungen jmar aut^ fction fi^e, abtc boi^ immer nar 
ge(egentli(^e nnb Dtreinjeltt ^gerungen bartiber finben, fo [i^ut 
fti^ Sutler nm, in ben und Dorliegtnben frebigten bie fraglii^n 
S)inge na^ ganj bcftimmten, ItbcigenS no(^ leineflmege eoonge- 
lifi^tn @ep[^tepuntteii fe^r au«fU|ilii$ ju btffirt^en unb bus 
gar unb Sibtr ju tritrtern. SS trltt babei eine eigentUmlii^ 
^tigung jur ftritif jutage, bie jtoar oft munberli^e Sfiiten 
^emocbringt, bectn €cnft abet botfi ttlennen liigt, raie grogt 3&i(^ 
tigfeit er bee Satftt btimigt. 

®4on bie erfliirnRg bee erften @ebolt6 gicbt i^m ©elegeii' 
^eit, fi(^ abtc bie {)eiligenDtce|rune au^julaffen. ^a eifert cr 



Disiti.cdDi. Google 



Ocgm ik ncntn ^tUigm. 19 

(Mr aQeni kagegnt, tog man tiirdt Don btn ^eiligtn, nidit rttmr 
von iljrtr SficFfKU^t $i^e trbitte, bag man btn tinm nur mtr 
bii0, bfn anbern nnr nm ftttes annft. JDTit SntrUftung nift tr 
an«: .CBtc {S^ftin [t^tnen un» nl^t, bic @cfd|£ifte mit jeit< 
lil^ Slittgtn fv anf bit jwUtgcn jti nrrteibn, aI9 tvftrtn fie itt)t 
}n StloDCR unb ^anblonecin gnporbn, fo bag bdn«|c jcne Diel" 
ftttrfigt @4^<ii'0' ^'4 Sbtiglaubtn9 a)tbtrgtlt|rt t^, bag iBir 
nKibautn jcntfl difant Mtt ttttxif^oi @9tttrn unb gewiffermageR 
bad ^ant^con urni ittuem aufgcrii^ttt ^abtn." Unb im^ei iviffr 
man benn, bag b» Utilise ®eba^an unb btc ^Btgc !Ro(I)n0 Don 
bti ^eft btfrticn, bcc ^tiUgt Q^poti^ni^ Bor fii^rai Xobe ftc 
M^R, bie ^ee BtipoIIania flegtn 3a^(^mtr}ctt gutt !Cfni^ 
Itiflc u. bBL m. JDft miffe ntAt tlnmal btc SegCRbe etnae bo* 
von, unb lU^n flenng glaubt Sut^r bb Soaitt^mglogie bafttr 
DaantBwrtli^ nuK^cn ju miiffm: ben ^(Rigtn dliM^uf §at man 
UD^ bte^Q) jum ^(fcc sfgnt ®otttS 3oni geftRnpttt, totii ftin 
iSanic an bae bentf^e XBort ,81a[f|e'' (gtroi^en) anUtngt. £r 
mfif^ beina^e boranf f^nOrtn, bag bcr ^itigt SSofentin nut ba* 
buTi$ boju gelommcn fci, gtgni bit 3aII[uif)t angmifen ju merbtn, 
ucit man fttitnt 9tamtn mit „gallm'' in Sitrbtntang gtbrai^t^at, 
unb btn ^tKigen Sincenj ^aben bic aberglSubifittR XBciblein nnt 
bM^Ib jum ^etfec btim Knfftnlxn otclonnti @aif)tn trforni, 
nptil fcln 3!amt on nginbtn" rcimtnt. 

@o befpHcfit cr tint gnnjt 9tti(|e xtm {)ri(lgtn, btcft oft ntt 
bttbtm @|)ott boS URgertitnte unb Sfigneiifi^ in btn ntn fobri- 
jiattn ^eiftgcnlegmbtn ouf unb BtKagt aufd titffle ba« 9(uflDm< 
mtn ncntr SStit^tnngtn mtb ntuer Stfte, utli^i bfc altbcmft^tn 
onb antocifitiltn Dttbrttngra — ,gttbt tS btdf State, mtl^c ba9 
Stft btc (EmtifttngmS aRatio ffit ba9 aQtrtifte ^olttn tsoOtn" — ; 
„i4 ^offe", ftft tr ironifi^ ^injn, »bag man auifi ne^ bttn 
aUra^am tin ^t ftitin ntcb'. !Cit ^cilige Slnna, btitn Stgtnbe 
i^m jt^r Dtcbdi^ttg i^, tft fdion fe^ in ftinet SSertfi^d^nng gt- 
ftraten. @erabe fit, bit bttna^e Ubet Me l^ctEigt 3ungfran tc^oben 
tnnbe, bicnt i^m aM Setfpiel, urn px jtigen, mit bit ^fui^ 
bit jEritbftbtc btr ncutn i&tre[)cungcu ftt. ®ic Octftiri^t fRtii^ 
turn, — ba mfiffen bie geftt atler anbtmt ^eUtgtn Derbunttlt 



Disiti.cdDi. Google 



100 Otam but Ztcibcn in bm Scnbcrfilafltii. 

iDcrben, btfonbnt bit bci HtJofttt, .Ditdtt^t brt^afb* ueU fte 
Smut gtlt^Tt ^abnt'. 

Siae ^Sngt bomit jufamntn, bag gnt^ec got ttl^t baran 
jttttfttt, tH)§ ®Dtt ba« Don btn ^eiligtn tibtttnt jcUlldie ®ilt 
mid) ulrtli^ gnoii^rt, benn gn&Me unb baim^jig, nnc cr ift, 
nirnntt ct fii^ bui^ btt @4ma4tn an, bit um bad Stfftrt unb 
QDigt ju bitten ni^lt Dcrftt^en. 3Ran fotl fit bt6f)tilb tragni, 
bit fit 6ttc(ct unb ju btfftitin aStr^anbnie getommen finb, melnt 
Sut^tr. S)ae ^inbtrt i^n abft nti^t, fo bfutlii^ ale miigti^ gtgnt 
atlt Strte^rt^eittn 3'ugnie abjutegnt unb tien SBeibtcitern tf 
bti^tettr $eiltgenaef^i(^lcn MS a^te Oebot {utgtgtnju^attcn. 'tSlm 
Sut^entifditS foil gtprebigt unb uoc alien X)ingen bae (Stiangtfiiuit 
getriebtn metben, bae ift wie in bem frB^r eimii^nten @etmon 
fttr ben $robft oon Sei^tau feine ^auptfotbeiung an etne Ii)nf> 
tigt attfoimation ber fliri^f. Xiabei neift tv bo^ ben SJormurf 
juriid, aid motle ti bit $ciUgenDcrt|runa ganj Dermttfen obet 
gar ben tier^agten fSQ^men bae %Bort teben: man \otL bie ^ci' 
tigen anruftn, n&tnli^ iuc giicbitte, unb foQ fit oeri^ren in ^aHf 
ofyma% i^red iBeifpiele unb i^rer (^nft(i(f)en STugenben. 

3n glet(|ec Sieife uie gegen bit SluSmUc^fe bee $tiligentu(tn« 
rifert er gegen bae gotttofe Strtibtn, metddtS fid) in bit JBTubtr> 
fc^aften etngefi^IicEien ^atte, gegen i^re ttppigen gefte, roie gegen 
bie Sallfa^rtefu^t; unb, mai fpdttc f^r i^n ^aratteri^ifc^ g(< 
IDorben ift, jene eigtntUmtii^e SBertnU^ifung (^riftli^er unb nin 
ttienf(^Ii($'pra(tifcf|er ©efii^tepunfte fi)c bie ^eurteilung ber Singe 
lagt fi(^ fdiQu ^iec ertennen. ®ein gan}ee Sicfen foil ber ®e' 
mtinbe bttntn, ber ®emeinbt in jebet Otjie^ung. @d flt^t ct 
btnn in bet Sluftic^tung neuer iBrubetfi^often unb neuec ^ftt, bie 
batb in btefem, balb in {enem Jttoftet gefeiett toUtbcn, nnc cinra 
Semeie ber $abfui^t unb ©eminnfui^t ber ^riefter, unb ben grdgten 
^ai^brud legt tt barauf, bag but(^ bie jteilna^me baran, nie 
buri$ bae SBatlen bie Saien jut 93erna^[iifjigung i^rer ®emeinbe> 
^ii^ten unb jur ^tringfc^agune beffen verfti^rt iDiicben, loae i^nen 
In i^rer $aroii|iaI(iT(^e geboten merbe. St fennt bae Slnftedenbe 
tinet S&allfa^Ttebemegung unb weig booon )u etjfi^Ien, bag an- 
gtblid) lQ}ei6ec unb 'Cienftleute p(6^Iti^ bom ®e{fte etgrtffen unb 



Disiti.cdDi. Google 



aoSfa^ra. einbnid fthin ^btot. 101 

taDonselauftn feln, aber tr vnitSlt fill) \Upti\d) hamta. t>tr 
^rttige @lttft, tnrint ir, ift rt ft(f|cr nit^t sdrefcn; ber ifl cin 
@eiiit btr Orbnung unb toinn er bent Stibe gebotcn ^at, btm 
aRannt imtctt^an ju frin, fo niberruft cc baB ®ebot nt(^t. Scnn 
jtmonbte 9}tl6 ober ftnn^i be^antite, Don foli^ein ®elfte crgriffra 
jn fttti, „fo ^ilre mdntn !Rat, niimn etnot Artujflod Don (St<$en< 
^dIj unb ^eUigc l^ttn Slttdtn lopftr mit tinigcn ©i^tflflni, unb bn 
uirft ftEirn, mie bnid) blefnt ginflcc ®oltc« ftnei iDftmon auefle< 
tritbnt isctbtn virb." Qn btr Srtnntrung an bic ots st^etliQt eel* 
tcnbm S!o(lfa^itSftttttni Don @t. ^ttcr, @an SagD, Sfiufalcm unb 
Srict gr^t tr aui^ in bitftm ^mttt nii^t fo mett, cin oQgtmcinee 
Sfrntifungenittil }u ftlQtn: SRan mog moQen, wcnn man miQ; 
jibti man foQ mlffcn, bag man ®ott mt^t bitncn mUrbc, Wtnn 
man ba^tim fcine @cttgleit {(^afftc unb feincm ^eiuft Icbte. 

itlitifti^t man bae ®anjc, fo ift ttin 3ii"'f(t: ^^^^ ""'^ ft^f" 
Don anbtrtn, nie j. SB. Don bem Ei(rii|mtni @tra|burgti ijJrebiger 
@ctlet Don jtaif (iflbtrg , mani^ti in &^n(i(^ei fSStiff gffleigcit 
isorben, — fotvit tfitt unttr fltUt ^tjugno^me Quf bit Stage nad) 
bnn ®Iaub{n unb - bas fitUii^t UnDttmbgtn mtnfdiii^tn StftnS 
ttattn bitft :Cinge Dor bti ®emtinbt noi^ nit^t tibrtert morbnt. 
<66 uar m(^t cbtn ft^mer, manc^t ^tinftt borin ju ftnbcn: fii^tt 
log barin tin Sngriff nnf bit ganjt DottetUmlidic ®tfta[lutig btS 
bamaligtn ScbenB, ale cfi fid) bo^ unter btn 8ugtn btr firi^Ii^tn 
Cbtrtn, jnm XtiE fogor nnter biitfter SiQlgung berfelbcn t|erauB' 
gebilbtt I)att(. Sin ttncm anbern Ortt, mo f|trDorragtnbcre ^idgctt' 
manner Don turialiftifi^tr gfirbung, obtr aut^ nnr Cominilaner 
i^m gtgtnilbergiftanben , icttrt tB ico^t jet}! ft^on ju ffSmfiftn 
gftommtn. |iitr in Sittinbtrg tsar nitmonb, ber fx<i) tint (Senfur 
fibtr il|n anmagtt. grtiEit^ tamtn i^tn and) migbiQigenbe tugt> 
tnngtn ju £)f|rtn. SHan biar ftint ^artt jRebe, bit teinen @tanb 
fd)tult, nliJit gtmo^nt. SRan ffiottttt, tr Eiabe tintn gu gelbtn 
€d)nabe[, um al)t @it&ne fromm gu mac^tn. 33it ©tubtnttn 
na^mtn ce i^m lUt[, ba§ tr l^ien anfl&gigen 3}trfe^r tnit bm 
SUrgtttO^ttrn rUgtt. Slbtr, Die mtc ft^on ^brttn, mugtt tr fi^ 
au4 bagcgtn Derttibigtn, bog tr mit btn Socmen f^mtjatfiifitrc, 
bag ft gntt SStrtt unb ^tiDgtnDtrtEirnng ganj abt^un moat ttnb 



Disiti.cdDi. Google 



baf tt ben @4ttHi4ai Jtrgnnit stbc. Unb locnn cr a anil) m> 
nuiben noDtc, bafl Ic^tert uwr bw^ nh^ gonj unri<^ti(|. ffiU 
Me Sct^Ibitfft logcn, aragte fii^ bcr Scmctabe tint gnDiffc Ua> 
ni^c bcna^lisai- flSogtgtn er anliiiti|)ftc: bas Sntcautn auf 
(tgtwe Scrtienfl, flcgen S&BBtbrci tan ^cOigndiiltii*, unb aOet 
mat bamU ittfanunen^nii, UHir bo^ gcnbc bai, morin bie faif 
rufjt ^mntigttit i^r ^iitftti ju fe^ |^ yna^nt ^otte. (Si 
nrat natHrU^, bag nan mtfn barauf ai^ttte, mae cr Dtimatf, ott 
n»a0 ct fjte^tt Iie|. 9Zti$t aUc otrftanbm btt fcuttn Unttrfi^ubt 
iinl) cmtjfanbtn nuc, ba§ bo4, uat i^nen ^tUig unb nxrtDoQ, tf 
jtgt ni4|t mtlit fttit foQtt, — ba» aUa, mt^renb er ftlbft nur 
bU rigenfitc SRtkung btr Sirifit gu Dtrtnten glaubtt, unb fii^ ou^ 
gtffito^entnnagcn bit grbfte SStt^e gab, bit @4wi>4tK lu fi^ontiu 
!Cenn ItintSDtgt tjOttt ei ettoa bit Sbfit^t, butc^ ftine ^nbigtei 
fcQtfl nforiniercnb aufiutrettn; er ^attt Itintn anbeca 3»td, att 
ftine iBemtinbt )u nbauen unb }u Si|tirti ju fOfirtn. Htta bitftm 
89e^rtben tr»nd)S ant^ feine crfit feCbflfinbigt ©thrift, bie im ^ft> 
ifilfc I5I7 trfi^itn: ,8u4legnng btr ficbtn Sutfifalmen'', 
gugteii^ btr trfitt flnfang feintr SibttUberfetung. 3n no$ )icinfi4 
ungeltulir ®ptai^t, aba in tinfaifi [(^lii^ttn fflorttn giebl ti 
cine ))ialttff^ SrtlEtiuitg Itntr ¥falnttn, bie iiberatl bacouf anC* 
gt^t, bie fclenntnifl btr @iinbe unb bcr @nabc <8ottti ju ffirbent, 
fo bag tr am @(^[ug bemtitt, bag ietnonb fragtn tbmtt, tDontm 
cr bcnn immtr nur baoon rcbc; ob tr btnn nii^t nte^r, ate onf 
ciner @eitt Ititrn tiinnte. gUr bie (Stentcinbe fi^itn l^m bae gf 
n% unb nnc fi)r fit, fttr „feinc ro^en ©ot^ftn', ni^t fiic bit 
@e(t^rten, molltt tr bas ©i^rift^tn gtf^ritbtn ^en, an btm et 
ftlbp ftine 3"ube ^atte. 

SoUte tc fa immtr btr rtUgibftn gliiberung ber ©tmeinbt 
bitntn, o^ne IBeuugtfein banonr uit ftlir tr fi4 oon btr ^(tr> 
f^tnbtn fRii^tung entferntt imb burd) fttnt {tblglii^ Don fttlforgp 
rift^ent 3nttrtfft ^troorgtrufene JBtlKmtifung Don SOIigbrtiu^itn bit 
@tU%cn bta iBoIfSgtQuben« lodtrtt, fo DtrfoCgtt cr auf bem <St' 
bttte bee X^tologit unb btl t^tologiff^en ©tubiume mit bctougter 
abfii^tliifiteit tinen DoQftitnbigtn Scu^ mtt aacn bie^ttigtn Uber> 
tirftrungtn. ^ier gait ti nii^t, bfe ®4ua4tn jn f^oncn, fonbcnt 



Disiti.cdDi. Google 



Kngiifft auf bit e^alapf. 118 

rUdfit^tStee ^uftBnbtn ttn Sntie ju ma^tn, bit cr ali tin Strbrrben 
ttii flir(^t unb Stcmefnbt ntannt ^ntte, bcnn au^ bttfc Seftre* 
iangn foUttn fifttieflii:^ btr ®tmtiBbt jugnte fomtnctt. 

*$a f^ ^tte ei an pd) fetbft crfo^rtn, Die ein mil ber tSc 
ru^ttfltcU ihiscnbee (SonBt bor4 bit f^oUftifi^t Z^ologit nmntr 
ticftr in 3tDcif(I unb {^offnongStoflghil gefii^it toerben tomtt, o(« ba| 
<t fXH tto4l iiginbntli^tn 9Dnt bttjnmtffni Dtnnot^tt. 9^t ifiixtta, 
nlc tc foglei^ bet SSeginn fdner ofabcmtfi^-t^cotogif^CR Xptig* 
Icit tincn nnbcrti SStg tinfifilag unb nuc Uber biUtfdrt SS&itftx ta«: 
it Bif^r cr ftlbft ft(^ barein ocrtiefte, urn fo tnt^r trftoifte in i^m 
Jilt Qbcrjtugung, bag aUe nw^r^oft t^eologlf(t|t Srltiintnfd , bie 
if)ni jugteid) bit rtligittft ifl, nut aafl bem ©tubinin bet E|c[[igttt 
Si^dft enoai^ftn tOnnt, mcll biefc aQtin ju (S^Tifto, btm @ititba' 
^titanb Uite, DS^rtnb aUtt ^ijiU\opi)imn Uber t^tctfogifc^t iCinge 
immtr Don i^m oblentc. 3n bci ^trfon bt8 aitftotelte vtrfSrffttt 
fi(^ i^m biefc faU4t S^totoglc. Sr ift (9, gtgtn ben tr ftinnt 
<rfttn fiampf fii^rt, unb jmar mil riner Srbitternng, bit !iieniti(en 
fdtfam a6fli(6t oon bcc gCaubenegttDi^tn , {tibtntfro^tn hotter* 
^n^it, Ut feint Sritft glei^ftitifl atmen. ®lt ift btgai^, 
wvm man tttvOgt, bag fetn Aompf gegen hit @i^[iiftll eben ni(^t 
nut ttn flampf gtgen etnt abgelcbit, otrtnUificTtt 3Ret^obe, fonbent, 
ffit^i obtr minbrr bttougt, tin rttigiDfet gtgtn etne buri$ biefc 
ilRetEiobt gefl&Stt unb gtnli^tt 9Qctt' unb (Sottttfanf^auung ift, 
}n ber ftin mU^fatn erntngents ^roubenebtnugtftin fit^ im fi^dtffttn 
iBegenfo^ btfanb. !Carum rcill et bent Sri^otelee fo Dit( gttnbe 
als ntilgliifi emcden; eliit ^tit lang btnft tr au4 bacan, i^m 
burd) eintn Sfpmmentar ju fttnn ¥^9fil bit ,grit(^ifd|e ^attit" 
objuieigcn , mit bti er bie Stit^t bttiogtn. St eiKSrt H ffir 
clnen Xcil bt« i^ anfeitegten ftrcuitS, ntit anfttitn ju tnftfftn, 
bag bte beptn Snp\t untei feintn Orbensgenofftn an bitfnn ,Un- 
fbit' i^tjtroft beigtubtn, unb tmp^nbtt t9 btfonbtrs fcfimtrjfi^, 
bag fdnt btiben alien gt^ier XtatDttltr tub Ufingra bouin nii^t 
(affoi iDOQen. !Iuf lebt mbgd^t SBcifc Vimp\t tr gtgtn btefe 
flMrdirenen ©lubitn' bed KriftoltttS, bed fofli^qriufi unb bet 
0niten}en btfi Sombarbtn, unb nii^t am nenigflen bur^ J^eftn, 
libtr bie tt ftine ©i^ttlci nat^ afabemifi^tr €iUe biBfiutifreii Ueg. 



Disiti.cdDi. Google 



lot X^cfm gtgm Hct^ttlM. 

aRt^rcrc fo[4ei Z^rtnrei^ finb un« not^ tr^ftn- &t jnigm 
in ttbcnt @a^t oon btr iit0tnti[t4<frifd|en ftam)>fc€(uft bte SJtrr 
faffcrt. Snan IDnntt ben Stgenfafi gegen bit bte^igt 89e^anb> 
lung t^olDoif^tr gragtn tii^t fi^cftr faffni, uttb bra 3>if<>ntintn' 
^ang Einer fairi^en SRet^obe mtt foff^tn Kefultattn nii^t rUdfii^tB' 
lofer a\a\pztS)ta, al« bite E|itt gtfiftte^t. @o litg tt u. a. ant 
4. @tfitantitt 1517 tincn fciiter @if)l)Ier luitti ttncr gafit turn 
patobofta &li%m auij) fofi^e Dtrltibigtn : ,<EB ift tin Orrtum, ja 
fagen, o^nt flri^otdtB mirb man ttin Z^tologt; oielmt^T toirb- 
niemanb tin Z^Ioge, ber t9 nit^t oI|nt Slriftoteletf nirb: btr 
ganat Sriflotttee oniiaft fii$ jur S'^tologit mit ginfltrnis lunt 
6i(^t. ®ttnt (St^il ift bit fdjlimmfte ^cinbtn btr @nabt.' Unb' 
ju iDtlcfiin t^coIogif(I|tn Sltfultattn man o^nt SIriftottltB, gtftttfet 
auf Stugufitin unb ^auluS, totnmt, jtigtn bit tipfttivtn @&t}t, tn 
btnen u. a. baS gUnjIidfc UnDtrmbgtn M SRcnf^tn, on feintr 
0((t^nng tnitjuuitltn , gtlt^it unb baburcf) bit gtfamte mtttri- 
afttiH^t ©nabtnlt^re Dcrniorftn ralrb. aitan mug [li; oergtgtn- 
uitttigtn, mcl^t Sebtutung bit fd)o[afttf4ai autoriiditn, bit ^itr 
miter 9}ennung l^rtr Stamen jurttdgtioitftn mucbtn, btrmalen no^ 
auf alien UntDei{itattn btfagtn, urn Sut^etS ffiU^n^tit )u tofirbifltit. 
Sr mar ti4 btfftn buri^auS btuugt, bag fit Dttltn Slnrtog ttrtgttt 
mUtbtn, unb tnar gtfpannt barouf, wa9 man ouSmtirtt baju fagen 
iptrbe, unb ti ^attt @oigc bafiir gtttagtn, ba| ftint @5^t bttannt 
DUibtn, bertit, ftt aut^ anbtrtuSrts, i. Sb. tn Sifurt, fiffinllidt ju. 
Dtrttibisotf bamit man nti^t gtaube, bog cr fol^t Sdlnge nnr im. 
SQJinM Don SRJitttnbtcg ju flttfttrn m^t. 

S0 mat btgiti^t^, bag bie tin^timi[[f|tn StoUtqta, tin Stall* 
^Qbt unb ^ttrue SupinuB, bit fid) auf i^ce SRtifttrfE^afl in ber 
®(^oIa^it ni^t tDtnig iugute l^ten, oon bti ntutn St^rmetfe nid)t 
tbcii ft^i erbaut, fonbttn anfangB l^rt i|tftigften Sibttfai^tr martn. 
JBtfonbtRn Knftog natimtn fit baran, bag 9ut^n; — ee toar im 
dai)Tt lfil6 — oon ttnei btm attguftin iugtf4riebentn ®il)iift 
,Don mftttx unb falfi^tr Snge", auf bit pt fl^ i^m gegenUbtr 
btruftn mof^ltn, bt^aufitttt, unb jnai nit !Rtd|t, bag fit i^m 
unltrgtf^obtn fei. Qnbcfftn gttang ti i^m, inbtm tr fit auf btn 
tc^ttn flnguftin otrtuite, btfftn 8t^it ei aQtin gu vtrirtttn Dti> 



Disiti.cdDi. Google 



Suflimmune btr Jtotttgtn. @fialatiit. gricbrii^ bn aSdft. lOS* 

mcintt, fit Don bei fRet^tgldubigltit fcincr ilufftellungen ju Ubei* 
jtugtti. SDttn SmSborf F^llidtc tr ftneti auf tigenc j^often gcfaufCtn 
Kuguftin ine ^au«. iSr mar na(4 tur}ci: 3''^ f"" eiftigfter 
Sn^iingtr unb tm))fanb bit ntut auguftimf(^'pau(inifd)f X^tologie 
ate tine Stfitiung. Unb aui^ flat(ftabt, btr tjfcigc X^omift, 
mac balb gcnonntn unb FtUrjtt fi4 niit {>aft in bit bie^ 
fa^ gtlnjlic^ Detna4ilit[ftsttti btblift^tn ©tubicn. ^a\<if, Dorbrin* 
gtnb roie tt mar, babtt nict)t unbeiitiflugt usn bee Studficfit anf^ 
ben Srfotg, mar ti balb btreit, ben i^ngertn RoQtgtn in til^ntn 
@iigtn ju iibtibitttn. 3n biefem @innt (itg ir im gcU^jalfr 
1517 einc ditilit %^t\tn au6g(^n, bit father a(6 gnt ;iaulinif4 
unb auguftimfd) rU^mte, unb utnigt Soc^tn fpStei, am 18. fDtai 
1517, mttbct Sutler an Sang tn Srfurt: „Unfert 5l^to(oait unb- 
€t. Sluguftin f^ictten gtildti^ Doctviirte utib ^ttrf^tn tnit @Dtttfr 
{)t(ft auf unfcTtT Unioerfitiit. SIiiftotc(e« fteigt aantllfili^ (fttab^ 
unb ntigt fi(^ btina^ jum galle, btr tin tmtgcr ftin mirb. 
^Sunbtrbar UEptcbrUffig ift man btr SJorttfungen iibtt bit ©tn* 
ttnjcn. fttinet tann auf 3»l)i)>^>^ ^offtn, ntnn cr nti^t bitf^ 
X^totogit, b. ^. bit Oibtl obti ®t. Suguftin, Dbtr tinen anbcrtl 
Stater firi$[t(^tt 9Iutoiitat DOttcagtn toiU." 

<SS lonnte nit^t ft^ttu, bag man audi augtr^olb SSiittnbergS- 
aufmertfam uutbe. Sim turfUrfllit^tn $oft aar te btfonbtift 
@toTg ©palatin, ftit 1513 ^oftapfan unb tuifliifttic^tr ®t^tim- 
fi^rtibtr, btr Don Sut^tt btridittlt. SlQilfirenb feint« Sittenbtrgtr 
Muftnl^alU, no n oon 1511 an aU Sntntor btr jungen ^erjbgt 
Don 49taunfd)n)tig bertn ®tubicn lettett, mac bitfer (ttbcnSmUTbigt, 
ttbecauS btf(f|tibtne, fUr aUcfi tmpfiingtii^t ®e{<I|itc, btr in tngfttr 
SMibinbung mit btm Qrfuctci ffrttfc ftanb, mit Sut^tc na^er be* 
tonnt gcnroibtn. ^atb Decbanb fit bit innigfte t$rtunbfc^aft, Don 
btr Sut^(r0 ja^trtit^t Siicft tin bcicbttd 3tU0"iS abCegen. ®i^on 
itjt mortn ti ftint titftnnerfttn ©ebanltn, bit Sut^tt btm 0«unbe 
mitttide, bti in il)m balb btn untri)g(id|tn ©emiffenerat Dtrt^rtt. 
$in unb rnitbtr na^m Sutler au^ f(i)on ©ttfgtn^eit, bad abtr> 
gliiufiif i^t Xrtiben. am ^ofc in ft inen JSritftn ju rilgtn , unb 
iDUnf^U foI(l|t ^ugtcungen aui^ Dor ben glirfttn gebiaifit }» fff)tn. 
3anitii)ft trfu|r gritbrii^ btr SBitife too^l nur Don btm mai^* 



Disiti.cdDi. Google 



IM Undlt bn Snnnbt. 

ftnbtn 9tu^v Iter {lOf^F^utt will i^tA ^Dsrragttibcn ?t^m0, 
btn tt ftin< ®unft tolffcn (itt> Ut n bnr4 Hdre aSerc^runfltn 
bqtugtt. 

:Oag Sut^rt iSrfnitcr Se^rtr an ftincm Kufttcltn Kaftog 
tu^tntn, ift fd)on ernia^nt. Um fo fmitiigtie ^n^'tnoiung lam 
au« btm Sllbcn, jumal mi Sliimbng, too man bur4 ben Eittufigni 
aufcntf)all Ui etauptl t9 iSngft mugte, bag gutter bit Silcft 
brt ,3nannt« oon XatfuB" mit munbtrbQicm Xalcnt fomtncntitit, 
imb ISO btr frtt^ Sitttnbttgfr $Toft{Toi S^iiftop^ S^enil {!($ 
bniftc, bte ®orjUgt btr XBillenbtrgec 2:^tciIoetn fttnctn mttltn 
^tunbtetreift inS rn^te Si^t ju ftcQcn. tRa^ feintn Sitit^tn jit 
urttikn, martn bit ?tamtn 6ut^tT«, ftarlftabM unb Stmdborfd in 
aUti 3)lunbt. ,3(^ bin ^rjtugt", f^rtibt k nai^ l£in))fQng tencc 
obm erioafinttn ®Iigc Sut^tre, ,baft tint groge Snbtiuns btr 
^tologtftffen @tubicn dnticttti nirb, fo bag intianb tin i^xiftiU)ix 
S^tologt oE|ne tlriftotttte unb $(alo lottben lann.' {littnai^ fa^ 
tr in btr ganjtn Ungtftgtn^it nut tint t^agt naii btr SAet^bt, 
utnn tr au(^ tinmal unb nit ii^ gCaubt juerft Sut^erft unb 
mffi au4 bee Staupt^i Ocftrtbungtn ale tint SBicbtr^crfttQung 
,btr 3::^to[ogit S^rifti'' bcjtii^ntt. tibcigtne mar ee bie[tm ra\^ 
auflobtrnbtn, (tit^l ircegbartn, ttintSDcge titfen SRannt, btr fi4 
ffti bte ®tau;iig fiauttnifi^'tn^ftifdit X^toiogit trmtlrmt ^attt, bo4 
f(^on fragUi^, Db ee XBtUfi aa^ trlaubt fein lo&rbt, oEint Kriftotcltl 
I^ologe JU fein. 

Sut^tr fdbft fyt-Ot , obn)OI|[ tr auf litteroiifi^t gttibtn gcfagt 
mar unb fit nii^t ungtnt gtft^tn ^ttt, fic^ bitft grage mo^t no4 
ni^t oorgeltgt. 81ber in ber X^at, ^itrauf lam ee an. CBiirbe 
tt wiigiid) fein, bit ntntn ®tbantin Sut^nd — unb te ^anbtfte r<4 
bo($ mirlltdi fdion um mt^r oU um tint blogt 3Rtt^obe — nur 
auf bim SStge bes Unterrii^H unb bt9 gtlt^rtcn ®tbanttnaul' 
tauf(6f« }u onbrtittn, obec gar jur aQgtmeintn ®t(tung ju bringtn ? 

S}tr miffcn, utit oitf banon fi^on b\S jur @ettittnbe gtbrungtn 
mar. S)ie SNcngt, bit ba« tint obcr bae anbtrt HSort aufgrtift, 
pfltgt bit golgtrungen rafter )u jit^tn ai9 bir Dor^i^tlg Ubei* 
(egenbc ©ttt^ite. Unb roaS liegtn fi^ ft^on fiir ^olgtrungtn 
tnat^tn! 3" '^^" anbem 3'i' ^^*^' nitUti^t bicftlbe 3Inf(^auung 



Disiti.cdDi. Google 



Unctte bn %tmAt. 107 

nut jtt tlnnr SBtrtUfung iti reltgiBftn Ontertffrt in bem Heinen 
Acetfe gtfUi)tt, flic bnt fie juntttfip beftitnmt. 3tQt untrc ben oB< 
tnalttnbtn Serli&Ctntffnt, bei btr ©cfotntftlnununQ btr 9!ation, bem 
rtgtn littttarifi^tn Scch^, ben ©egenfii^en, toel^e ble It^tnt 
da^tit^nte gtjcitigt fatten, mat: tint Setnidctuns frti^ei obtr 
fpSter gu eroartnt. 

SDton mug {14 biefc Sct^ltltniffe otrgegennfirtigen. 



Disiti.cdDi. Google 



Disiti.cdDi. Google 



3tt>eite$ IBn<^: 

S)er Segimt ixS tefotittotorifd^en Sott^jfcS 6i8 
jur 6nff(i^cibimg in SBonnS. 



Dis.ti.cdDi Google 



Disiti.cdDi. Google 



I. KaptteC 

3n|tiiik in Aitd^t nni fitrcMfiliirfl nn 1517. Dm £iiteraii- 
koi^U. Stc ^nnunismns. 



niffc in beutfi^tR Sanben fnt Scginn bt« Sa^t^unbccH menifl 
gfiinbtrt. Stllcibtnge jlaifn SRojimitian tear itntnei (lopuliirtt 
atmorben. SB \itim au4 iujciten, als ob fclnc ®tbanfcn ju 
Xfiaten tDcrben t^nten. 9la4 bttn ba^cdf^en SibfotgctcUg (1503), 
btr i^tn Don ntuim ben !Hu^m ticrfilnlic^er Zap^tiUit ttnettragtn, 
ftanb tr mS^tisn unb angeftl^tin' ba a(e fe. SRc^c aCd ttnmal 
eriDacfttta feitbem bit frU^crnt ^ilne ouf ^urUdlli^runa bcc altcn 
beulfi^en SRai^t unb {)trill(^(tit , mit btncn btr gtmcint SRami 
fogtetd) bit ^offnung auf tint btfftce S^^^^ft tKibanb; tne^t al9 
einmal tvac nitbti bit Stcbe Don etftttbungtn, tint tin^itltitrc 
ajtrfaffuna bee fRel^ti, dn gcDtbnttte iRt(^t6< unb ©tcutrmtftn 
tinguf^bi^ett. 3" "^" ttirtiidicn Sl^at tarn ti nitmaM. Ubtnfii 
fi^ncQ toit fit auFlaiu^len, ntrfttiioanbtn bit ntuen (SntoUtfe: ju 
verfi^ifbniartig uarcn unb blieiitn bit 3ntertfTtn bee Saiftrd unb 
btc fi4 immeimt^t Mtfttbftiiabigtnbtn ©tiinbt, aii bag tin Tiid' 
t|aU(oft8 3uriimintntt)tTten tnbglii^ gtueftn mScc. 

Set bai^tt nod) bcttan, flir bie gEmtlnt Sai^t Ofiffi ju 
btingcal Unb menn man fii^ tinmal anfrafftt, nit ouf bent 
Sage JU Statu 1512, urn bttn fiaifer in f tints 9Ibttn, bit et fo 
tctfflit^ aU bit be« 8tti[H ^injuftilltn Dtifitanb, mit tiner ©ttutr* 
beniQigiufl ju^iife ju lommtn, forgte iebtr ®tanb ooi allem 
bafUr, bie Saft auf btii anbtm, f^lttgtii^ auf bin gemtinen SRonn 



Disiti.cdDi. Google 



112 SDiintc 3u{15nbc in Xxutf^tanb. 

ju toMitn. Unb toic jn)if(^nt ftaiF» unt> Std^eftlintitn, (agcn bit 
Str^iittnifye }iDift^en ben SUrften unb i^icn Qanb^tiinbcn , in tun 
©Idbttn jraifditn ben ctgierenben ®efcf)[ed|t(Tn unb ben 3Unflcn. 
®crabt im gmeiten 3a|rjt^nt tarn ee ju bdttigen jfampfen in Dec 
f4lifbtnen @emcintDeftn. UberaQ tin jtampf atltr gegen aUf, 
^ilrgenbe fin frtebli^t*. ru^igeS ©tbei^tn. 

SJtrffQnben te au(^ bie RaufCeute, banf ifjiti 3ufaiiinicii^a(i> 
ttnS unb ifirer anono^jotroirtft^af t , Sleii^tUitict auf 9}ti(^liimei jn 
^Sufin unb ben fie beunru^igenben Staubabcl oft mit blutigcn 
-ftapfen ^timjufdiiften, fo mat boi^ ber allsont'iic So^I|^anb auS 
ben frli^er angegtbenen Utfac^en, infotge bei tmmer antoat^fenben 
Stnforberungtn ber gro&en unb fleintn $«ren, ttie bun^ ben 
Su^ue, bcr con ben groien {lanbeleftdbten au8 fii^ aQent^olben 
-oerbreitcte, in ftortem 91tidgang begiiffen. tibtraU tCagtc man 
■Ubtc bie brUdtnbe @teuer(aft, fetbft unlet bet SHegierung etne« 
Sriebrii^ U9 %Sti\tn in SSittenEitTS , wo Sutler cinmaf fi)(4< 
iltagen in bee ^rebigt erroatint unb babei auf ben ^errfi^tnboi 
-8upid ^inmeift. SEuf btm einen obtr anberen dteii^etag er^oben 
'fi(4 roo^l aui^ Stimmen, bie cine @r[eic()terung ber Sage beS 
.OTinen Snanncd" aiinfc^tcn: man ttgtt i^re Sorfi^Cage ju btn 
'ilbrigeu. (Se begretft fit^, bag ber ^offnungelofe ftampf imt 
'^afein ben Sirmen unb 9totIetbenben Don 3tit 3U 3eit bie SBaffflt 
in bit $anb briidte. ^]iU^t mar t6 im ^a^rc 1514 unter btm 
^amtn bt0 „armen Jtunjtn" in S&ttrttemberg ju einem blutigen 
'Sufftanb getommen. <$« roar nit^t fi^nier gircefen, i^n ju unter* 
-btUdtn ; ober bie f ojiattn ^uftii^be, bit i^n ^eroprgerufen, tiauerttn 
foit, ebtn[o bit oft mie frli^tr mit rtfigi&fcn STrtlumtreien Der« 
"qniilten 5>'*ff''""9"' *" 8lrmen auf ein ba(b ^ereinbret^tnbta ^AU 
alter ber grti^tit, ba8 eint boUftiinbigt Untte^r aQer 33ti^il{tnifft 
^erbeifll^rtn mUtbe, 

Unterbeffen feitrte bie ffiii^e ober rlc^tigtr bad ^apfttum feine 
^rBgten Sriump^e. 1)16 uieltn Stntlagtn unb JStfi^merbtn, bit 
-im Sauft btr Icgten ^a^rje^ntt gegen baeftlbt laut gemorben 
toartn, bit iRuditofigfeiten unb ©waltaftc ber le^ten ^ip^t fatten 
-t^m bit ^trjen ber ©tiiubigtn nii^t ju entfrembtn Dermoi^t. 9uf 
•im tritgerif4itn 3u[tud II., au0 bcm $aufe ber SIoDcre, uuc 



Disiti.cdDi. Google 



eco X. Jtontil )n ¥ifa. IIS 

im 3ai)rc 1513 9fo X. au0 btm $auft Sneblci gefolgt. & 
mib S&crtfutnbune feln, nenn man i^m na^fagt, bag tx gc 
(egcntlii^ Don btc „^aM von S^rffto* gefpcoc^en; bo4 fi^tint 
t8 fidicr, bog <r tint inntrt Stjie^unQ jum lSI)rtftcntum auftr 
btt, bag bit S^rtften^eit in it|m bin obtrCttn ^liefttt bet ^ci^e 
Dtn^rte, nieniatd ge^abt ^at. @t mar but4 unb buri$ Spitutiier, 
obiDoE|I in ^S^trcm @inne oCe bic8 bti ftinen JSorgfingtrn btc 
gall gtraeftR. 9Iu^ feint iQtfOrbetung bet Jtunjl, um btcttt 
Inillen i{)n bit fiUnfUtt unb ^oettn priefen, tntfjirang bit (Stnogi- 
fui^t, bit nti^t felten unttr btm @d)eint btS Sunftfinnte, ntit btm 
<t \idt umsab, grtQ gtnug titrDOiteucfitete. 8Iuf ^agbtn unb btl 
[jitmenbtn i^tftlic^Itittn, Don bmcn fein ^alaft roitbtiEialltc , mtt 
Oe^gtn btm t&Hj unb ben fi^ianiloftn ^offen ftintr Umgebung 
(auf(^tnb, nugtt bitfec Sladifolgtr ^ttrt fein Seben }u genitgen, 
fomeit tS fbrptrlif^te Seibtn if)m geftaltttt. ©tint SBttfc^uenbung 
lanntt feine ©renjen, unb bae jh&mtcblut bee 3)lebiciitc offen' 
Iiarte fi^ in ber ®emanbt^tit, immet ntut ^ilfequtUen ju er* 
fi^litgen unb ber bevoten S^rifttn^eit um l^rec @e[igltit miUtn 
neue ©leutrn abjuprtfftn. 

£)Ee[er $apft t|atte fi(^ Dtrpflit^tet , tine fRtformation btc 
Ait^e an $au)]t unb Slitbein voijunt^men. ^aju foUtc au(^ 
baS jtonjtl biencn, mtf^te noi^ 3u(iue II. im da^te 1&12 im 
Saleran jufammenbeiufen ^tte. i^ii^t am eigenec 3nitialitit ^atte 
<r fi4 ba}u entf^toffen, fonbtcn im @tgtnfag j^ btr uom ftaifer 
tta^ ¥^[(1 bcruftntn @qnobe, bit mit geiftlit^tn Saffen bit fiofi- 
tifc^t @cgneTf[^aft bee ^apftcS trtfftn foITte, ]u mel^em (Snbt 
nan mitbtc einmal bit liSefdiraetbeR btc beutft^tn Stotlon ^tiooc 
^efm^t unb tin 0}eformationepcogcamm junit^lfl jum ®d|u^ gtgtn 
tiie finanptlliR Ubtrgriffe SRome aufgefttKt §attt. Tin Strfu^, 
<tuf bitfcm ^t^t btm ^apfttum btijufommen, nor ((ag(i(^ gtnug 
uertaufen. ilQie genO^nlt^ ftanben bit ^ot^flitgenbeu, nli^t fellen 
t)[|antaftif(f|(n ^Ciine 3(Ro;imt[iane, ber biemeilen baran ba^te, fi(^ 
felbft bie brtifat^e ^rone aufjufegeu, in tetnem SBcr^aitnifl ju btn 
URttleln, liber bie ec oerfUgtt. Sli^t einmal bie beutf^tn Sanbt 
panbtn auf fiiner Seilt. S>it ©Qnobt mar taum erOffnet, aU 
i^n Qud) f4on bad Qntenffe baran verlleg, unb te loftete bem 

ftsitt, tWfR. 6 



Disiti.cdDi. Google 



114 2)a« Satcmntoiittl. 

^pfte nid)t aUtfX viti, baS (Sonci{iftbulom auetitianbetjntnibtn, 
bta bro^mbe ®(^i«ma jtt befritlffen. Zt\\i mit Sa^engenattr 
ttln tnit ttn aRittcln ftinet gtiDunbcittn ^olitil grtang el i^m 
out^, fttHt ttbrigm ®egRer, einnt na^ bcm atibim, ju bflistn 
obtr fttr fl(6 ju gtminnm. £itr Se^$ bM fth-^ttiftaattS mart 
fltfii^m, feint ©rcnjen fcti^QUn bie etfl^tisen bn piipftEic^n 
SRcpMm; bit Stabt ^atte St'^bcn, man tonnte Seo btn @[itdliii»tn 
ntnnen. Unb lok b« eroge 3n«ocenj, ftlttrt 5Ramnifl btc III., 
bcr bni^unbtrt 9a^rf frll^ei bic [tgte Sateronf^nobe jufammcn* 
ierufen ^ttt, na^m aut^ » bas i^ec^t filr fii$ in 31nfpni4t 
dln^it unb eiitibtr ju Dergiben, auc^ foli^t, bU no(^ jjenfcits bet 
OitanS tnteedt ivtrben tiinnten. 

'Cad Aongil, neldits fUtif 3a^te lang, von 1&12 — 1517, 
togtc unb fdft nuT Don itafitnif^cn ^cfitntot befui^t teat, f^iM 
nur ben ^mi }u %abm, bnt @(anj unb bae Snfrtitn bee '^upp 
tudifl }u eri^S^en. ^wac ^dtte fogleli^ bei bcr SrOffnung btt 
fttttnftrnrge KugiiTtineugcnerat ^gtbiud oon SBittrbo in einci ge' 
nattigen ISugpiebigt baS atfgcDieinc EBecbecbtn bei Sirc^e gegeigtft 
nnb elne burc^greifenbe ^Reformation gefoibert; abet ate man an> 
flng, fi^ bamit ecnftUi^ ju befc^flftigen , fanb fii^, bag oon btn 
rinstlntn ffiiitlJerEi^afHn, ffocbiniKen, ©tf(f)»fen, SDlBiii^n, jmc lebt 
Me onbtie ju refoimitren trnrtlic^ gciDiQt mat, obei Don btr 
eigraen jRtfocmotion xotnlq ^6ren tsollte. ®i^Ufg[i<^ fam c6 bo4 
)u titiigen adgemeincn ^Citrettn, mett^t grbgtenteite dEtm jJireben* 
geft^e enteutrten, nur tDirfd^ vi^tliittt, gebiCbete unb fromme 
Scanner ju geiftlii^tn tmtetn gu ntt^ttn gtboten, ^duflge !CiB* 
cefanf^noben abge^oUen unb cine grBScre Orbnung in btv tiri^' 
lif^en Ouriebiflion elngtfii^it mtffen raoltttn. 9Iu4 fonft murben 
aitl)xtTt iBeff^l^ffe g(fQ§t, bie, ^uffg auSfiefptoi^entn ©linfc^en 
entfprtdienb, gttignet geiDtfen naren, inan(^ttn iiugeren ®(^aben 
be« fHr^tnnefene abju^elftn, ^tte man ben feften SiUen bajtt 
unb bie nUtlge @etbftD(i(eugnung ge^abt. 

S^ae SBerbtrben im $a|)fttum felbft blieb babci unbtrfi^rt. 
230^1 nitmale ^otte tin flonjil ben $apft \o ^0(| er^obtn, ate 
biefee: Wan tonnte ee ate eine Stntnort auf bit ani^ ben pti()fl<> 
lii^tn ®tu^I treffenbe 9Iebe jente tgibtue anfe^en, toenn ber 3!)o> 



Disiti.cdDi. Google 



3M ftitcnuibaiil. 116 

mitiifontr X^ianM SQio Don ®atla, ber unttt btm 9hitn«i <Saiftm 
6tfannte fpiittrt ftaitiiniil, ciner bet gtt^tefttn H^eidogra feidcr 
^tt, fogletd) In btr jtutittn ©igiing untcr ber ^uftimmung bei 
JBcrfORinliutg bte 1SrI|afitn^tit be« $a))fte« Sbct bad jfonjtl itnb 
feint Unfefilturlcit entividefte, [a, bte ^iri^e aii bit gtborent Whglt 
bt« ^pfltumB bejfic^nete. SDa mar tt nur frigtri^tig, ucnn da 
anbcm $rJiIot fi4 nic^t entblBbete, bm $ap^ ben jmelten @Dtt 
uif (Srbtn gn nennen, unb b!e ®qnob( jttc Sefi^igung ber (tt(I(> 
luQen emiflfeit bie berU(^tigle SJuOe eonifa^' THL (Doam 
«aDCtam), nonai^ man, nm ftUg ju merboi, ban ^apft nntti< 
uorfen fein mu^, auf£ feieiQ^ftt etntuertt. 

^aS mar iebo4 noi^ nit^t bte gTbgte Unge^tuctti^Ieit, mit 
ber btefeB (elfte mUttCuUtrltdie Sonjil, iDe(d|E« man, toenn au4 
nii^t o^ne iESiberfprud), junt allgetntintn gtfttmpeU ^at, bit S^rirterc 
^eit btfi^cntte. 9!a(f|bcni bit flirctit in me^r al» tauftubta^rigetn 
Santpfe i^ien (S^ctrtmglauben bogmat!f(f| fi;im j^tte, ^ielt mnt 
ee ic^t, iDO^l btm ^eibtntum ber itallenifi^en ^umaniften gtgen> 
ilbtr, fUr geboten — bit Unfttibtidittit ber ®te(t aK ©loubenefa^ 
jH froKotniertn. 

tAt^t $ifenntni« mar a(fo ba« ©dilugrefnttat btr tiri^tidim 
Sntraidtlmig tion 1500 3[a^en. 

fSlaa ntiig ft4 uunbtrn, bag bai ©ebaitn bieftS fionjUS unb 
btr ffutie m[^t tneEir a£iberfpTU(^ ^erDorrief. ^Dmr pioteftiertt 
bie ^oiiftt UniDerfitdt gtgrn bit SEuf^ebung ber fogen. pragma* 
tlfi^tn ©antlion oon Soiirgee, bnxdf mtl^e bit Srti^ittn ber 
franjilflf(^tn ftirdien jugunften bte fiSnigii^tn Slbrotutiimue unb 
ber rbmif^en SUgemalt Derntdittt murbtn; aber in bte jeilgeni)ffif(l)t« 
eiUtratur uub in ben :!Sriefen finbtt bad flonji( mtrftriirbig totnig 
I9ta(^tnng. SQem anf^eine na^ ifl nur eln Sefdilug, oQerbingS 
ber, an befftn Sur^fit^ruug ber Jhirit D^ne 3Q)tife( am mtifteit 
fag, bamols in mttteren JSreiftn bdannt gtaorbtn, ba9 Sluflf^rtibtn 
eintfi neuen ^t^nttn gu ftnttn Zilrftnttlegt. £)a6 ^ierju (eine 
groge ©eneigt^eit bo ftin mitrbe, mar nad) frii^tien aJiirgQngtn Dor* 
ouBjufe^en. SDae btbcntete bo4 nidite mtniger, old ttnen ^rotep 
gtgtn bit ltr<^[t(^t ^errfdjoft. SOlan ^at itnmtr Ubtr bie ©^a^ungtn 
diomi gigroUt unb fit fmtt $rie^tr tiidutiltn entgtften Uffen; um 



Disiti.cdDi. Google 



119 CBanblnnBtn inr ^ununitmut. 

fo niBigtc na^m man feint @(gnutigCR an. (S« i^ tniSsiidi, bog 
^tr unb ba auf gc^timtn VStqtR ntrelnjiltt Senblingt bn {)ufUcit 
ob(i aSalbmftr anlifirctilti^t @cbanltn Dtrbrtitcten; lotnn t9 tor 
gaU mar, fo finb \f)xt Srfolge erft fpttter ^erDorgttrtten. @i4ci 
burfte 'Ceutfi^Ianb fiit bie trmeflc ^oi^tti ffiomS itUtti, fetn $0(1 
ffic einS bet friinmifttn auf (SrbEit. aOt bie 3Jtr^aitniffe, mtt fit 
frU^rr gef^llbtrt, bauerttn noi^ fort. 3t grBitr baS Unbt^ngoi 
ttbtr bit Ufftntlii^tR ^ufi^nbt, iini fo tnt^t (lamtneite man |i4 
an bie Sir^e; no<^ imnttt brSngte man fl^ ju brn SttUreR, nmi 
bas ItT(^(t(^t 3nttrefft in ftetem Sa<^fm ficgriffen; no(^ tmmtr 
ci^oben fii^ neue Stbftci, mnrbcn neuc Srubtrfc^aften gegtiinbtt, 
rang man mtt guidit unb ^ittnti nad) bei Stligleit, ^ajlttt tnon 
Don einer 9nbac^t jut anbern, otn immtr ntnc ®arantteen btS 
^tili JU er(angen: ba mar nlt^ts, maS auf tinnt Umf^nung 
beutete, augti ber inntien Dtrjtlirtnben Untune, bit aU bitfem 
Sttiben jugninbe lag. 



aderbingS audi an ©pattern fe^Ite ti nii^t, unb feit Stginn 
bte 3a^r^unberte ba^nte fi<^ in ber gele^rttn ^iltetatur, bie beirn 
®efd)made btr ^tH je me^r unb mt^t jur 3^agee(ittetatur mucbc, 
tin Umfi^lDung an, btr nad) unb nad) bit SRenge bee (Sebitbttea 
unb bertr, bie ee fein DoQten, ju etgreifen bro^te. 3n bim 
SIRage, ale ber fogen. ^umaniemuS fi4 nerbreitete, bit Sefc^Sf' 
tigung mit btr 8itttratur btr SUttn jur SRobtfa^t wurbe, mar 
btrfttbe ein anbtrer gemorbtn. IJit Sn^ngtr bcSftnitn in SDeutfi^' 
lanb, ein !Igrico(a, tin Sangtn, !&albtrg, 9Btmpfe[ing unb i^n 
tr^tn ©diitltr, bie btn ERuf btr gelt^rttn ©(^u(en am JR^ein unb 
im fltb[id)cn !iDeutfd)Ianb begrUnbet, fatten im beftcn SinDerne^men 
mit ben 33(rtretern ber ©c^olaftif gelebt, nie fie bie treu^cn 
®l)E|nt btr Airi^t marni. 3^r ju bienen, au(4 mit i^rer ntn 
ermorbencn ©prai^funbe, nar i^r cifrtgfteS SSeftreben. 9ud| bit 
}fingtrtn $)umaniften, Sonrab Stited, iBebet, (Eobanue {ttffe, uaren, 
loie fi^on frii^tr bemertt, anfangS tir^tii^ genug, fogar bie ntuen 
$etltgen ju feiern, aber in btn ttfittn fUnfje^n 3a^rtn oor bent 
Suftrtttn gutters btginnen bteftlbtR Stnbenjtn airlfam ju toerbtn, 



Disiti.cdDi. Google 



Qin^ug tti 3ta!itntT. erafmut. 117 

bit bctn italienifi^cii ^umaniamiiS fi^on mi^rere SRtnf^cnaltcr 
fiU^cr ein faft ^tibnift^te ©eprilgt gaben. 

T>n immti rcgcr nerbenbt 9}ert(^r mtt Otalitn, moDon man 
mdft nur bit a(ttn ftCaffiter, fonbetn au^ bie flnfc^auungni btr 
3taitcner mtt ^erUbtrbrai^tc, gab ben ecfttn Hntag ba^ii. ^amal 
in bent @Tfuclec Artifc, bci in bem gefttcrttn SOtutian Don @ot^a 
ben ivetftften aQti XBeiftn fa(|, bcflanii ba« Sntirtffe an bem 
^n^It ber alien gitteialuc balb baS an ber fd)iinen gorm ju 
Uberragen. SUmilEitii^ niucbe aud) ^ier, o^ne bag man fi(^ beffen 
re^t bemugt murbe, bit Sebtn^iotie^eit bci SIfttn bit ©runbtage 
ttntr fii^ immer mc^r Don btm (S^tiftentum (Oftnben SESelt' 
anfi^auung. <&9 ma^tc r^if) faft eon fclbft, bag an bit ©tcde 
ber ^eitigtn bit @i)tter ©liei^tnlanbe traten, t^rt U^ttn nnb ge< 
nugfrtubigen ®efta(ten ju £Boibt[btin etner StbtnSfli^tung uurben, 
ivie fie ber 9Ieigung bee jungcn Ubermlitigen ^oetengef^Ietltt^ ent< 
fprat^, ba8 fit^ baitn geficl, fit^ jeitraetlig Ubec bit mo^Ct^tbatt 
fttlfieinene SUrgertugcnb I|inmegjufet}tn. 3Ran betvegt fi^ t\oi^ 
in tiri^Iit^en gormen nnb bentt nid|t baian, bagtgen JOppofition 
JU ma^cn, ntnn man fie flut^ im ocrtranten Artife belddiclt, ^in 
unb micbcr Ko'ijl au4 vtrfpottet; abti man ffil)tt fi(^ toit bit Seiftn 
unb bie {Qiffcnben gcgcnliber tintr befongenen SOtengt, unb mit 
bet 8uft an ben tigtnm Scrfen, in btnen man fid) gtgenftitig 
Dti^errli^t, mit^ft bte Slbneigung gegen bie f4i>(aflif<I|e gorm ber 
Siffenf^aft, obno^I bt« in« jneite 3aE|tje^nt nod| ein fttbli4t« 
SinDerne^men btfitEit, unb bie ©djoIaftilcT, mie f^on eilDfi^nt, tS 
nii^t Dcrf^mil^en, i^ie Serfe bur^ bit a?eift ber neutn gotten 
btn fieftrn atipreiftn ju laffen. 

ffirft cine ncutre Stiilmung, mie fit but(^ graflmuS ^etDor* 
gerufen nmbe, unb bet ©treit urn bit Cbre 9{tu4llin9 offtnbarte 
ben ganjtn innetcn @tgenfab )u bem alten @^fttm. 

Sangft gait SraSmud Don iRotterbam al9 t^U^rcr unb ^aupt 
btr ^umaniften, aui^ bet btnen, btren S^lditen unb Straciiten tine 
ganj anbeie iRii^tung einft^tug. 3n i^m fdittn fid) aiiti ju> 
fammenjufaffen, mad baB ^eitalter an miffcnf(^aftnd|tm ^nttieffe 
unb in fritifi^tr Sejit^ung bttoegte. 

@eine Sigenait beiufit nit^t jum iDtnigfttn anf btn SinbrUdtn 



Disiti.cdDi. Google 



118 entaidtlung bcl Sialrnu*. 

frinti Ougenbicit. ®te mat tcint gtitdtii^e getvtfen. 3^ti un> 
e^cli(^c @o^n elnte 'Watmti, beu fllrS AIofileT btftimmt mac, mat 
ec felfi^ im £(o^cr aufgemo^fEn, unb no(^ e^c ec iDttgtt, ira8 tt 
t^t, ^attt cr fid) baju bemegcn laffcn, bie @eltibt>t abjitUstn. 
®le naren i^in tine brttdenbc &a^ utib ^oBen t^ fetne ^ugmb, 
ja ftin ganjefl Seben Dtrtiltntnert. 'Sloi^ [pater, ale |tnt SStr^tt' 
t^\t tOngft ^inttc t^m lagcn, it'vSjt ber ©rail barliber getegnit(ii| 
^cbor. Idtmaile trgriff if|n bie Sicbe jur Unob^angtgfeit, bti 
^ot gegen alien ^tDmi, bie SSera^tutig gtQen&bec bem ®i^g, 
bei {labfnc^ utib ber buttnnbreirten aufgebEafen^ett ber iSliiiu^ 
unb iEiretn geifttofm Oormcdcam. 3)i(fer aarten, feinen, dugcr^ 
empflttblidien , leii^t oerteglic^en ®t[el)rtennatur tDar m(^K Diei|i 
jutDiber a[$ allcS 91o^, ®emtine. ^of oQent^alben ift frin ©egen' 
fa)} gegen baS {tergcbta^te obet gegen ^erfonen ouf etn &ft^ 
tifi^ee Ungen^gen unb Sintipal^teen juriid]ufiit)ren. 

<S9 gctong i^m, fi(^ mtt ^itfe mo^ImoUenbtr ©firnitr Don bra 
i^n beengenben geffefn frci ju ma^en. goitan lebte er nut bet 
^(^ttftignng mtt bet {Qiffenf(^ft, gab bte alten aiuloten ^ciaue, 
tommentierte ftr unb entgUdte aUt ^tit burcfi bit 3iei(i4feit 
fetnee ®til9 unb bit gein^it ftintr gotmen. SEBeftntlii^ i^m mnt 
ti jugefc^tiebtn merben, menn man {e me[|t unb me^t anflng, in 
gebtlbtttn Sreifen auf bie lebenben ®pxadjta mit 93era4tnng ^eiab' 
}Qfe^tn unb nut noi$ bie lateinifc^e gtlttti ju (offen. 

Snan lann feine @(f|riften ni(^t (efen, o^ne immet Von neuent 
biefeS feltene ^latent p bemunbem unb iibtt bit f^UUe feint« nut* 
fangrtit^en !S)iffene ju ftaunen, not)) me^t tiber bae ©efi^id, baS' 
fetbe in immer neuen S^enbungen on ben S^onn gu bringen; ti 
ifit felttn ortgineU, abet ttnmet geiftooQ, glilnjenb, unb oerfte^ eS, 
ben Scfer gfaiiben ju raat^cn, bag et nnr ben fleinften !£eiC befftn 
erfS^rt, norUbei ber ©t^riflfttllti )u Diifiigen ^at. 

Sae t^n jundi^l't auejettlintte Dot ber iSIenge bet ^otttn unb 
i^m in bet ®e[(|it^tt ber Siffenf(4aft eine epoi^tRaifienbe ©tetr 
Eung einger&nint ^ot, mor bet Umftanb, bag et ivo^I bet erftt 
vat, jtbenfalia ber er^e, btt mit Srfotg aud ber Sefdi&ftigung 
tnit ben llten allgemeine ®iunbftl4t abteittte, bie auf nid|t« ®C' 
tingeree aid eine boUft&nbige ^nbtrung ber ^errft^enben !IRet||obe 



itimlDiGoOCjIc 



SSifl(itf4aft(li^( Smtitiijcn ttl\tlbtn. |tt 

auf aiitn ®t6tettn bn Sijfcnfi^aft abjtrfun. ©t^on hit ttflt Sti 
gegnung tnit bcr S4o(aftit ^attc in i^m {BitxTividtn nregt. <St 
mar nit^t \i> feE|c i^r 3a^aU ale i^ce Sottn, iiflt Spiai^t, bit 
Unftu(^lbartttC unb bit ffitl^modfofieffit iffiti SSerfaltcne. ®aju 
fam, ba§ ei nli^l bit Uifeftc Slftgung fUi irgenbrnri^t ®l;ftcinatit 
^tlc, in abnotationtn, ©i^otien, 3Iptr(;uS toUrbtn mil ^cutc fagtn, 
itt bcntn n ftinen iESig fprU^en (itg unb tnit ©artaSmtn um fi^ 
tiHiTf, gab er am Utbftcn feint Sclc^tung. gUr bit tieiftnc ^< 
utisftt^rung ber Scfiolaftit, flii i^E tiiEjntS Stginnin, btn ®C' 
banttn die in ftint tt^ttn ftonltqum^eii ju Otrfotgtn, E|attt cr nut 
®pEitt unb @tnngf(^il4iing. "Silt <Sntfd)ieben^eiC forbcrtf er ba4 
gan}iii^e SStilaffcn bitftr JBa^ntn unb baS 3ii<i'fflt^tn auf bit 
BKttn. 

»u(f) filr bit S^tMogle. ^n bitftr {)inf{(^t morcn feint ®f 
jie^ungtn jit tngltfc^tn ®t(e^rttn, iDte Sottl, Don gritglet 3(btu> 
btutung gtmtftn: nii^t nui, bog baburit bae ^tubium btfi ®tif 
^lifc^tn in btn SSorbergtunb trat, fonbern aui^ bed ?teueR XeftO' 
mtnte, morUbtr (gotet fi^on ftit U95, nii^t o^ne ^etiimpfung 
bet ^trrfi^enben Se^tmeift, an ber UniDttfitiit Off orb trllJirtnbt 
ajocCrdgr ^ielt. @eitbetn mar au4 fUr @ra«mu9 bit JSibtl unb 
bit atttn aSiltti; baS $)il^tre gegtnlibtr ben mobtrntn 9utoiildten, 
nnb im 3a^rt 1505 \ifitadt tr iti btr SJorrtbt jn tintm ilfitrit 
bee itatienifi^en ^utnaotfttn SaurentiuS 93q(la btn fotgenfc^tDeren 
®a^ au8, bag bit S^eoCogic auf btn ©runbteft btr @4tift jurUtf* 
gc^tn miiffe unb bitfe alltin naf^ btn 9itgt(n btr ©rommatit mf* 
gcfegt mtrbcn bllrfe. 

SIber fdion brti ^a^rt fill^tr mar tr felbft rtformatorifi^ auf< 
gctrtttn. 3)amal«, im ^a^rt 1502, trf^itn junt trftcnmal feia 
.{lanbbuili cinte (^rift(id)tn @treitcie', morin tr in tiegauttfttr 
@pra<^t btr gtbtlbtten Selt tin Knbai^tebui^ litferle, bae Don 
oiitm abmid), mai man bie^cr in bitftr Stgie^ung tanntt. (SS 
foQtc, bite mar be« S3trfafferd auegcfprod)tne Slbfif^t, „bem 3irtum 
btrcr entgegtnmirten , melc^e bie griimmigteit in 3ti^(inottic"t unb 
in bit Scobac^tung iiugertiifitr ^Dinge fe^en nnb ba^er i^r ma^rtS 
Uitftn Dtma^Iilffigen''. Z^atfilc^li^ mar ti tine an feintn 8t' 
ebat^tungtn retire, jicmtid) rationatiflertnbt Xugtnbft^rt, bie i^ 



Disiti.cdDi. Google 



120 Crin (^ripiHn Stntttt. ?o6 hr ffiottftrit. 

1D0^( biblirif) Derbriitnt, bod| ebtnfo Dttt au8 ^tato unb €ofrotc9 
ol8 auS ber fidligen €(^rift etf^Opft ift nnb mit btn toic^tigftn 
Septra bet Jtir^t nut fc^r ocrfngt gii^lutiQ ^at. 3}teQtt(^t toot 
M gerabe bae 9Ieuf, bcr aStTfu^ cinet ^rfb^nutig bci Diobtrncn 
^utnaniflif^en Stnft^autmg mil bcm S^riftcntum, aut^ boe Slttdittni' 
Seiftanblgt Btgtnttbtc bm tibfrrdfiotnglfditeiten franjiefaniri^n; 9[n< 
bac^t8Ubung, bit t^m iSingong, ta grogtn StttfaQ vcrft^affte. "Sliitt 
tDfnige mocfitfti Uber bcr cnifttn Slugtnbfotbttung unb brm mannni 
£on, in btnt bai ibadf ge^alttn mm, bit auffldrcrifi^tn Sttigungtn 
unb bie fi^on jutagt ticttnbt Artttt tii(f)tt4'<^ Qinri^tungtn no$ 
Ubrtft^tn. 

©(f)on ftfiilec tratcn fie ^troor in cincm fcinti bcrU^mtc^tn 
SQtrtc, bttn „8ob bcr dltur^cit", buri^ atlditi ti bcr gelfftnftc unk 
gcpricftnftt Sutor ber gebitbetm SBelt murbe. SSit nenige oec 
ftanb er ftin ^ublitum, tpufte cr, mas cS beburfte unb [ieblc 
^iefe pridelnbe 3)arftt(lung, biefe gefdiitftc Snifi^ung ddr {tumor, 
f^neibenbent SitF, fitttt^tm <Srn^ unb gcttgcntiidier ^rinofitat, 
entfpro^ bem in bet Sitbung btgrifftnen neuen ®ffi^inact. :Cic 
barin niebtrgttegten @(ban(en ttaten nit^t neu, mo^f abcr t^rc 
3nfaininenfaf|ung, i^ic ©ruppicrung, unb taunt irgenbciuer ^attc 
mit folt^tr IEntf(^iebcn^eit, ©^licfe unb SRUcf^altloflgleit bie ®d|liben 
btr 3ett auf aden (Sebieten hti Sebend unb bcr Sirt^e ju gtigefn 
gemagt, ali QraSmufl. 3n gleitfier Seife traf fein ©pott bit 
f^mu^ige fiutte bti SDtBnc^te, trie bit gtlinjtnbe flrone bee ^apfleS. 
Stber tS war bo(^ uti^t €pott allcin. 3:)it M^iiit, poptin ju 
mliten, cine Scfferung bcr ^uftitnbe, juma( in fittUc^cr unb liri^' 
lic^tr Sejit^nng, ^ervorjuruftn, toar nid)t ju oertennen. ©o fanb 
}tbtr etiiia« in ftinen ©t^iiften, bie ©elt^tten, bit rfottluftigt 
Ougenb mie bit grommen, bie fitfi no^ tiner 9Icfortnation bet 
jtirt^e fc^nttn. 'Za9 tear urn fo t^tr tni>gli(^, ali er, Dorfi^tig 
ttie er nar, bie Si^ilrfe einer tugtrung foglei<^ buri^ eine anbcrt 
abf(^iDii(^tt, tin JQctfa^rtn, bae bie mafirt 9lnfiif|t bte ®4i^'ft' 
fttQtrS nur bit ItDSiffenbtn ertennen ttcg. @o ^at tr eS ittimer 
gt^alttn. 

(£r mar ee aui^, bet na(^ bttn SSorgange bee f(|on genanntcn 
SJalla bcm grttd|i[[^(n a:c(tt bee 9icutn 3:cflamtnte tin erntutte 



Disiti.cdDi. Google 



3nteteff( }umanbte. lEc ^at ben unDCtgitnglidi'" Stu^tn, tiic crfte 
%\i9qabt bcefelbcn btforgt ju ^abcn. ^m gebruat 1516 erf^itn 
^t JU ^aftl titi Stobin, btm gett^rttn Vui^bruder, au8 bcfftn 
Offijin au(I| bit mtifttn \t\att flirii§enDdtcr>iSbittonni ^tiDorgmgcn. 
tibcrlegt man, bag man 6i8^ei auf bit latetntfi^t ilbtife^ung an> 
gtmiefcn mat, fo begrcift fi4, bag bite tin Qttignie Don funbo* 
mtntalfter iBtbtutung n>ar. ©oglct^ jur irflen Suflage ^attt n 
ringtine Slnmeifuttgeit gelitfcrt, umfangreii^ere Utg er folgen. Tia 
tft ttin ^toti^tt, bur^ SraflmuS nurben bn X^to(og[t ncue Sa^neit 
nf(i)(of[en. 

Der <SrfoIg ftiner @cf|nft{ltatrtt toai tin ganj augerorbcnt* 
li^ex. SDae flcint fi^milc^Uc^e 3Riinni$cn, btr t{^te 3:Qpu9 elnee 
@tubcngc[ef|Ttcn, bet In ftcter @argc um fcine ©tfunb^cit mac, 
fing on bie ©eiflec gu be^crrf^en. Son aUen ©eittn c^itt man 
i^n. mtt^t tDtntgcn Qa(t ec aid bee $rco[b tincc ntuen 3eit. 
©tine Knttagcn gegcn baS Stcbtrbtn in btr fliri^e, gegtn ben 9Ibero 
glauben, bit iDliint^t unb i^rt 0abttn fanbcn bic fcb^afttfte 3u' 
Pimmung unb brangtn in immtc mtitcte fiRife. Unb cbtn bieS, 
feint 9{eformation«fotberungen martn ti, bit bet aUt^cja^l feinec 
8(feT baft SEBtfent(i(^e bei t^m ff^ien, unb mie a ttinen ®tanb 
ft^onte, [o fotbttte ec aui^ in bee Xfjat Hbctaii Umle^c; bae meifte, 
nme 8ut^(t ^ifHttr on ilugcctm Serbeibtn unb SOligbcdu^en 
in ber fticdie ju cQgtn fiattc, ^tte au(^ <StaSmn9 fdjon geciigt. 
Hui) auf bie ©i^cift bericf ec fi^i, obec botf) teinedmegd fo, bag 
fit nun ben SRagftab (trtfiEi^ec Sinci^ltungcn unb tic(^[i($tc Stl^cen 
abgebtn foQte; abec ti geraa^cte i^m ein gemiffed JBe^agen, ^in unb 
toleber ben 23ibecft)iud| tic^lit^cii {lanbelnfl mit ben SQocfdiriftcn 
bee @tf)cift aufjubecfen. Sion bee fici^Ui^en Sc^re ^ielt ec nti^t 
Diet, fcfte Socmen loacen t^m aUent^albtn jumtbec. <Se ift nit^t 
ft^atc tine Unja^t Don ©ttllen na^jumeifen , in bnien ec Dom 
Iic(^(i(tien Cogma abbit^, abec ec na^m ti libel, mtnn iemanb 
bieS btmtclte. ©tin Stben fang ^ot ec feine Unttcnlicfigteit nntec 
bit ftici^e bttont, fomit biteb ec ein gntec ftat^otif. Son i^c 
aUein ecioactete ec tine 9fefocmatton, obec ec meinte, bag fie mit 
bee $flege bee SJllfenf^afttn Don felbft entftt^tn ivllcbe, nitnitit!^ 
cine Stdnigung bte Steele uom ^bccglaiiben , audmecjung aUte 



Disiti.cdDi. Google 



122 Sitfonnationsibnlt luib 8BlbrtIf)tuit. 

SnftlJgigen, tint ^urUdfli^rung auf ttnfat^cre j$oimtn unb auf ttne 
tnoTOtift^ ^ugenbfe^re, citie jFiri^c unb tine Sttt, in btr bie 
ft^Unc (tumanittit unb blirgirlicfte SSo^te^tbartctt , D^nt atLti t^s* 
(ogifi^t ®tjJiR(e, te bem 3B(ifen nnb ©tlt^ctcn ecmSglidrt, in gc* 
aditttcr ©ttSung unb cntfprec^tnber JScfo^nung fcincn SJeignngm 
ju ftbtn. 

SRan tann nicf)t fagcn, bag bitS baS SHtfoimalioRMbeal btr 
grogfn aneiige gtnxfen nart ; bafUr ttat ti abet and) bei <&taSma» 
fdten f(aT {utogc. ©eine ft^iQcrnbe iludbrudeiDtife litg immet 
aQer^anb iCeutungcn ju. Slbtt maS iebertnann barauS ju Icfcn 
utimocfftt, uor, ba^ ei mie fdn anbtrer, bie SSigftflnbt aufbedtc 
unb bnn unfttt(ld|cn £ceibcn btr ^\aflm unb 'HHanHit jultibt 
glng, unb ba8 geficl. Unb fo gait bei geiftteti^c ^ublijift, btr 
gtlt^rte ^utnant^, bee gtgtn bit f^otaftifdden ^UnttTtitn ba9 tin- 
fai^t ©ort btr ©tfirifi au«fpittK — fo fagte man bit ©o4k 
auf — , atebalb ala bos (anpt aUer bertt, bit tint JHtformatlon 
btr &\T(^t erft^nttn. 

@e ft^Ite nafitrlii^ nit^t on Stbtrfpnii^. 3)it Slnllagen gigin 
bit ©^olaftit unb t^rc $au49lDtrtrel(t , bit 3Rbn(^e, roann ju 
f^ntibig, um nic^t trroibtrt gu mtrbtn. ©i^on fril^ ^attc pi^ 
ffiraetnue gcgtn btn SBormutf ju Dtrteibigtn, bag er bit fit^rtn 
btr ftirt^e DeT(t|t, — @ninb gtnug fUr bit tleintn ®tifiitr, bit 
fl(^ i^m onfi^Iofftn, bit ft4 in fttnetn Siu^mt fonnttn unb um 
tint 3^>'' "O" i^"' %f^i^r in ben @tgnern nur S)unime unb 
UngebKbttt ju oerrpott'"' "'it '^t^c" 9)l(tfter jum ^immtl ju tv 
fjtbtn. Unb immtr tugec [i^Iog man fi^ antinanber, it mt^r bie 
Stgtnfa^i jutoge trattn. £ier (ftnflug btr SDIitnt^t mar immtr 
nod) grog gtnug. QaSob SQimp^eling ^attc ft^ (aum Dor i^rtm 
3orn fdiU^tn (ilnntn, ale tr 1508 ju beftreitcn gmogt ^atte, bog 
91uguftin W^aHf gemtfen. 

3n btt ©ai^t bee So^ann !Rtu(t|(in jtigtt fu^, loit grog bit 
fifuft fi^on gtworbtn inai. 

Unttr btn tlittren 3$trtrctern btt $umanl8mu« tsar nitmanb, 
DOR btm man mtt griSgertr iS^rfurt^t \ptait, ali btr fi^nilibifdit 
®t[e^rlt 9Itu41tn. 3" '■W ^'i<^< '■"4 iSraemu« ^tnauf. ^atte 
tr bo4 in raftloftm glt'tr btr fid) nltmals gtnug t^un lonntt, 



Disiti.cdDi. Google 



tii(^ nnr bae ®tut)ium btr tatfinifdien unb griediif^en ^pratift 
gtfiirbeit, fonbern fogar bit ^fltge bed ^ebciilf^en in ben ArciS 
btr ^iffenfi^aften ^intingejosen. 3)ainit ^otte ti fi(^ unfterbRdien 
JRn^m eriDorbtn. l^uii^ felne ^rbeittn mar bitf ©tubium bcc 
titbiaifi^en @))rad|e in ^eutf(^Ianb crft mOBl{(^ gtmorben. Witt 
gcrabe bieS braifte ben Uberaufl frfebtiebtnben SRann in ejne StE|be, 
nA^e bie ganje gcbilbete SSelt in 3Ritleibenf(f|aft DCirfe^te. 

Sin frS^ercr 3nb< go^ann ^feffertom ^attc ^^, im Sifec 
eipee 'UlttibtUijtttxi , buri^ aHerlei Onttiguen tin ISbilt ber fiaifeta 
JQ Dtrfi^affen genugt, mtli^efi bie JSili^tr bet 3uben, bie angtbti^ 
mit ben gtilnfii^ften @$mil^ungen gegen lS^iiftu0 unb ftine ftiri^e 
trf&Qt feien, einjuiii^en unb ju tjernii^ten befa^t. (£f|t eS jur 
%itefUf|rung lontmen fonnte, ^iett man bot^ filu latfam, no(^ tinige 
@iita4tcn einjn^oftn. XiieUniDeifUilten, bit M batttbei Sugttttn, 
trllJirttn fit^ bafUr. !Da isai ce JReut^tin, ber, ebenfalle um feint 
Sneinung angegangcn, bur(^ {ein entgtgenfle^enbe« UrUtl bte Sitibe 
btt beutf^en SSiiffenfi^aft ma^rte unb ben Unteigang ber ^ebriiif^en 
Stlteratur Dec^inbecle. 33ie8 mar flntag genug fUr ben in feinem 
@ifcr gt^mmten ^ftffeitorn, in tentm feinen 3:Dbftinb unb btn 
^egntr ber guten ®a(^t ju ft^n. 

9ti;^t tange barouf, tfl mar im Ofo^re 1511, fieg er tin 
^amp^Ut mit bem Site! „$unb|i)iege['' erft^einen, in bem er ee 
vagte, bem angefe^enen ilRannt S)efted)ung buri| bie 3uben Dor> 
jutserfcn. ERcui^Iin onticortelt mit btr (SntrUftung tinte in ftiner 
perfenlii^en unb miffenft^aftlii^cn <&ifzt gctrdnflen ©eft^rttn. SItitr 
$|cfftrtarn ^atte inti<f|tige @i)nner, Dor aUem bie ffidtner S^omini' 
fancr, bte g{ti$ jn iSnfang fit^ am tntfi^iebenften gegtn bit 3uben' 
MiJier auflgefprot^en. ifiun tratcn fie fUr t^ren ©ermnnnflSgenoffen 
tin. flnfangd noi^ Dorfit^tig, ft)iitei, aCe 9l(U(^tin \iii einfil|U(^ttrn 
litg, immtr offtner, befc^ulbigttn fie ben ®ele^iten ber ^cgUnftigung 
btS jiibift^en UnglaubenS. !Cae mar um fo bebent{t(^er, ate bte 
3)ttan ber t^eotogifc^en gatuttftt tetn anbeier mar, oM btr 'Xiomini' 
tantr unb Se^ermei^tr Qatob $ioog^rattn. Sr trat mit ber ¥r!i> 
tenfton auf, bag bie ®a(^e nor frin gorum ge^brt. ©t^orfe ©^rlften 
flogtn ^erUbec unb t|intiber. 9ttud|lin mugte fi^ in bee £(|at nor 
(inem ftt^trgeridit fteUen, boft imOttober 1513 juSDIainj jufammen< 



Disiti.cdDi. Google 



124 Xni SRtm^IinifUti. 

teat, unb nut burdi baS ffiinsteifcn bts bortigcn (Srjbif^affl Uriel, 
bit ftinc %[pp(tIation an btn '^apft ali ju Sitt^t bcftc^enb antr- 
tannte, murbc n uor tinec {cl)titlltii StiurliUung bcma^ct. 

Snbffftn tear bit @ad|( litneft jur Sffentlii^tn Sngclfgttilittt 
SCtDOrbtn. ^tv angriff Ux ftSIncr ouf ben otlDcrt^rtrn aotann 
ttiegte einm na^rtit @turm nnter btn junQtii ^oetni. Wtm. 
tvugtt IQnoft, bag bie StUlrm ^omiaSatin, bit cifitgften Scr* 
ft^ler b{8 Sltttt, fi4 tnit (Sifolg bem S(uf(ommtn btS ^umonie- 
tnue an jdtcr UntoctflMt tntBcsaiseftfet. '31m wat t9 foniitn* 
ttat, tDoS fU tooQttn, nun (onntt jtbcnnann trfa^rtn, ino^in bie 
iBef[^iilnIt^{tt , btr ^o^mut unb bit Unniffen^cit iener ©ffellttt 
fU^rtc. iCie SStrai^tung, bit man btm Sinitlncn gtgenUber ^egte, 
tvuibe fogtttt^ auf ben ganjtn Stanb btr Snitn^t Ubtrtragtn, isic 
\i<ij in Steui^Un jtber bttttbigt fllEittt, bti nut irgtnbtDit mit bti 
alten Sittttatur obtr btn SStrftn btr ntntn ^otttn iBtlanntfifiaft 
gtmadit ^attt. SRur bitftS Strtitte fdjien tS beburft ju ^obtn, 
urn bit S'leutrir jur enggcjifiloffentn $artti ju mac^en, bie in 
Itibenfc^aftlii^tr ^t^btruft mil Sort unb @d|iift F^t !Rea(^Iia, 
unb bamit filr bie gute ®a(^t ttntrat, aUt @egner ber 5ffentfi4int 
JBtrat^hing prtiegab. Sfier m(^t auf Itfctx @tite ftanb, gait alB 
SJtrdi^ter bet 9Si{fenf(i|aU unb ©op^ift, Ubtr^aupt ali Dtriic^tli^ 
unb 0(8 Sarbar. 3^ bieftr grage tnugtt {ebtr ©ebitbttt @te(< 
(ung ne^mtn. Unb fie nurbt mit tinem (Sifcr bidfutitrt, aid ob 
bit ganjt 3Bt[t baoon ab^inge. X)tr Samp\ murbt jum tigcnt' 
ti^m Sebeneeltment ber ^umaniften. 3Rit jtbtm S^agt mui^ 
baa .^eer bet SRem^Iiniften", baS nit^t mUbe marb, bie ©egntr- 
fdiaft unb i^it @efa^r tne Ungel)cuert aufjubaufi^tn unb ftincn 
tigentn ^rtifl ju fingtn. (Sine ©ammfung Don ^iSiieftn be* 
ru^mttr fSlinntt" an 9ieu(^tin ^atte ber SQtlt etjeigt, mliim 
8[nft(|tne fi<^ btr gefrdntit 3Rann bet btn btften Sndnntrn bei 
Station erfreutc. Sit nSrieft bti Xiuntcltti&nnfr" mit itirer ^&^t 
Don Unmiffen^tit, '7)umm^eit unb ®(^mu^ bilben bae ©egenpd 
baju. ©it nartn fingitrt, abtr if|r 3n^alt war tt^t, Don ifa^m' 
bfi Sa^cEieit. ©elttn E|at eine ©atirt fdjilrfer gttrofftn, oetnii^' 
tenber gtmitlt a(e bitft. <&i taax notUritili, bag btr Slufigangepunlt 
btr ®a4e, bie Srage Don ben Oubenbiic^ern immenne^r iurttit' 



Disiti.cdDi. Google 



aStbtutnng btS StrtittB. 126 

trat. 3n ben ©egiiern Stmr^UnS, bcfftu @tmt ft^EUgtii^ nai^ 
3a^ren ju ungunftcn ber Tlominifaner uuetUf, befiimpfte man 
balb adee, ale be[ftn 33cTtreter fte mtt grDgcrem obec gcTingtttm 
Sitd)t gotten, bad UmDefcn bti riJmtfditn Suite, bie nnoerf^drntc 
©ittentofiefeit btr ©eirtUt^teit , bie ed(f|erli(|ftU ilim S^eologie 
unb man^trlel tiri^Iic^e @tnrt(^tungen. 3:^eoIogifi^e !Didtufitantn, 
bU man frii^er unbea(f)tet gtlaffen ^atte, toitrbtn {efit inttteffant, 
fofern fie neuen Sntag juc 33erf))attung btc ®egnti gebcn (onnten, 
ober gai etloa einen S^cologtn erfenncn liegen, btr e8 mtt ben 
9{tu$linifttn ^it(t. ^et^ lourbt jebee XBort aufgcgciffen, auf bai 
3iir ober Stber antttfu(f)t. O^ne ^t'^'if'' ''ot ba« rcItgiBfe unb 
t^(otogif(f|e Sntereffe aut^ litteiarifi^ in ben 3}arbeTgtunb, bei ben 
ttnen auS elttt Sbnetgung gegen ba0 £^eologengej!tnl unh [tine 
Scrfei^tCF, 6ft ben anbern, um {id| bti 9!tu(ingt ju etice^ten 
unb fit mit bci 3}Ia<^t ber Sirc^e ju Dernit^ten, ma^ienb bte groge 
fDlcngt btr Srommen, unbeirrt baDon, i»ar and) Don tintr SRt' 
formatton bet Stride (tSumt, bie dne Se^crung ber lirc^tlc^en 
3uftiinbe ^erauFfU^ren foil, obti mil loa^fenbem %tcbltrfni« bit 
@nabengabcn ber fltic^t cigreift. 

Unttr biefen SBerliaUnifffn begreift e6 fli^, mif tine iimpfe 
€d|ulfragt nat^ bem SJtrt ber SlbltliTe, freitidi eine ©ai^e, bit 
aQe intectfrterte, ©eiftHt^t mtt Saien unb — baS baif man ni^t 
Dtrgeffen — bit boc^ auif) ben @elbbeuttl anging, bie aUgemelne 
Slufmtrffamfeit erregtn, f(^(ltgtt4 bit ganje St(t eifc^Uttern 
(onntt. 



Disiti.cdDi. Google 



2. SCaptteC 
9tr MUimnl 



9{l(^t ntnEgte mar c«, in iKm fi4 bit Xtnbcnjcn bt« (graSmue 
nnb Sutlers bntti)rtcn. @csni 9itpottit« unb bit ganje fttfolaftifitt 
3Ret^obe fttiR)]fte bttfer mlc jtner; bcltw {egtea ^o^tn Strt auf 
tti( @4rift luib fe^tcn fic btr Sutoritjit btr t&oftorcn entBegen, 
nnb, wa9 am tneifttn in bie^itgtn fpringt, in ben mci^m Sttfot* 
matioMfotbtcunsen tiafen fie jufammtn; itibeffen t^ Den ttnon 
ISinflug btS tSiQ^mue auf ^ut^et ni(f)t« ju Decfjitlreti. IBic fa^tn, 
raie b(T U^Un auf flanj onbeicm Stge ju felnen Sinft^unngcn 
gefommen; au(fi ft^eint ec bit @c^iiftcn i>e« eio«iitud jitm(ii$ f)}Bt 
in bit $anb btfommen ju ^abtn. ©tint Sejit^ngcn ju btm fflrelfe 
bet <Erfurter $umaniften ivaittt nur Dorilbtcst^enb geuufen. gtivafl 
tiUftn trot ec benftlbtn mft^rtnb fttned jioeittn (Stfucltr Sluftat* 
^alte, aber i(|U btfi})iiftigten anbere ©ebanttn, anbert SUi^tr. 
3mar bltfti ec mil bem, ma* in btr SKSttt btr ©ebitbetin Dor- 
ging, nii^t iiiitiefannt. €tin gceunb 3o^. Sang EiiiU i^n auf btm 
I'Qufenben, nor aUtm aber ®eorg ©paUtin, bee nii^t nur junt 
Snutianifi^en ffireife ge^iictt, fonbern aQtnt^albtn mit ben $unia< 
nifttn, fttbft mit SReui^itin, bit rtgflen SBejie^ungen unter^iell. Slu^ 
Sutler mugtt JU btr gragt ©tellung m^men, bie bit Sett btnegtt. 
©0 jBgtrte ti btnn, ouf tine Infrage ©potatins ^in, leinen 3Iugen' 
blid, rild^afteioe baS un!(iige unb uni^iiftlitf)e, (e^erift^e SIceiben 
JU Dtructeiltn ; aber e* ift bejcii^nenb, mai i^n am meiften babei 
bttlt^rtt, niimlii^, baf iene fid) mit fot^tn iCingen ju fi^offtn 
molten, mii^renb fi$ boi^ „^unbertmal fi^timniere !t)ingt auf aKen 



Disiti.cdDi. Google 



iutttn iinb SraamiiC. 127 

®affcn 3crufa(nne fiinbtn unb atltS Don gciftlit^cn @i}$ett wH 
fd". ,{)abni itm bk ungtadli^en SUatr nic^t tnnet^alb btc 
fiiic^ ft^immcn unb gai fe^r bcunruljigcnbert SJinee, moran fte 
t^re S3ei£t|nt, i^rm <Eif(c unb iE|it SUtit Uben Mnncti?" ttabti Dec 
ntocE|t( er b«i^ bit flampfrtmeifc bet ^umanifttn gar itit^t gtt 
bitligen. SDie „S)untt[tRdnntr[in(fe'' fanben trot) <^i^(^ Sit)ee nii^t 
fcinen Sdti^ail, mtil fie i^m aflju Diet ©^mtl^ung tnt^icEten. S[ui$ 
mar i^m bad gonje @t6arcn bei {lumant^en tm tnneifttn ®runt>t 
unft^mtiatf|tf(^ , jntnat i^re Strt, wit jjcbtnnann (iir}([ $anb 
grtunbft^aft ju [((itttgcn unb folcfie ju Dermltttfn, bie nii^t feUnt 
nur }u gegenfcttiget ©elbftbetiiu^truiig fU^re, mii^rcnb cine miTdtc^ 
bauernbe greunbfdiafe auf ®eringf(^ttgung bed ftgtncn 3^8 be> 
ru^n tnUffe. Sr ft^&^te jenc Sntlnner, fontit ^t bae ©tubium 
bet SCtcn bctonten unb gtgtn bie ^errf^tnbc Se^rtoeife gfront 
tnadittn; abtr fUr i^re @(4toiirDi(reien ^atte er bet oKer ^oi^aditung 
nor bee atten Sitttrotur tein SQerftdnbnis. ^aS SetDugtfcin, mit 
iEinen Dieted gemetn ju ^aben, f^eint er in jener ^tit in leiner 
SBeift ge^abt ju I|ab«n. <Sngere iSejie^ungen ju i^nen (nlipfte ec 
nt(f|t an, aui^ rcenn fie ^i) i(|ni barboten. SltS er jum $e^iif( 
bet SlofttrDifttation im 2Rai 1516 in ©oC^a mar, fagte er, auf 
btn iCSunfi^ bed Sang, bem 3)}u(tan brie^it^ eittige artigTtiten, 
abtr er befni^te i^n nic^t, unb bed inneren ®egenfafice ju ScadinnS 
murbe er fii^ auffalltnb fiij^ bemugt. @Dg(eii^ bie erfte ^ugcrung 
I'ut^erS liber i^n, bie und erfiatten ift, ift eine abtveiftnbe. @eine 
abnotationen jum ^euen 2:eftamenl interefi'icrten t^n feb^aft, aber 
fc^on im Cttobei 1516 trtlilrte er bem ©fo^atin fein STtigfaUen 
Ubet be8 Siadmue' Sluffaffung bee Stbmerbriefe. ®erabe bie' 
jtniBen ©ebmilen pauHnifi^er Ce^re, in benen fein ©(aubeneCeben 
IDnrjelte, bie Brogen Don ber @tre(^ligtett unb ber 3Sirtfam> 
fcit ber gilttCii^en @nabe, traten I|ier gdnjlic^ juriid, tueil, niie 
Sut^r rit^tig bemerfte, SraemuS griigeren ^ert lege auf {)te< 
Tonqmud, a(e auf Sluguftin. j^einfU^lig crtannte tr au<^ fofort 
ben anbern grogtn Unterf^iib, ber cben burt^ jenen bebingt nor, 
bie (lumamftifi^f ttberfdiitljitng bUrgerliitier Xugenbiibung, jumal 
bei btn ailtcn, mil^renb a aQein ben ©lauben a[« 3nagftab ffir 
bie fitttit^e fflentteituug geften (affen mlH. Sq« iairaec auBtr^ofb 



Disiti.cdDi. Google 



128 fint^ti unb 6ca«tnne. 2>n innttt ffltgEnfaQ. 

U9 ®la\iUtii gtf(6i(^t, erttart tt, au4 bit 3!^at(n tints gobticiuS 
unb fRtgutuS unb btr Dor antnfditn tabcHoftften Onanntc [(^mtdtn 
nai^ bCT @ftei^tigltit, mit Sogelbtcrtn naifi tincm f^igtnbautn. 
H^licdt mm uir ®trt4tee ^on, wicbtn mii gtitdit, fonbttn 
ntnti iDir gertdit fitib, t^un mic ©trti^ltd." Obmo^I tr fi^ ftit* 
fdiulbtgt, bag tt te mage tintii Sraetnue gu tritifltrtn, moS tr 
bod) nitr urn bfr ^^tologie unb btS ^tiiti bei iBrtibtt mifltn 
ttftit, toUnfi^t ti bod) [tin Urttil btmfttbtn mitgettilt gu ft^tn. 

Unb tt mtlir » fi4 i" <I|n vtrtitftt, urn fo tntnigtr fU^ttt tt 
fi4 ttoit IQm befrltbtgt. ©t^d aHonatt fpSttr, am 1. SOtar} 1517, 
fi^iti&t tc an Sang, bag fttne ^tigung ju iSraSmue tagfii^ ab> 
nt^mt. (£t tobt ftintn Sibttfptui^ gtgtn bit lEDtigbrfiu^t in btr 
Ait(^( unb im JiUiue ; ,abtr', ft^t tt ^Inju, „vi) fiiit^tt, bag er 
(S^riftum unb bit @nabt ^ottte nii^t gtnug ^troot^ebt, — ba6 
ailenf^lic^t ftf^t bti i^m ^ii^er ali ba6 ©iittlii^t. — 91id)t btd^alb 
ift jemonb ft^on in Sa^t^tit mttft, tocil tr grit(f)ifdi unb ^tbrdt[4 
MrfttEii, — SlnbtrS lauttt bo8 Urtcil btfftn, btr bcr mtnfc^lic^tn 
grti^tit ttnoS juerftnnt, anbeiS btfftn, btr nit^l^ tennt auftr btr 
©nobe." 

3n blcftn @a^en titgt in btt I^at btr gonjt ©tgtnfa^ jmiff^n 
btibtn Snanntrn bcf^ioffm. Sr ift imttitr btrfttbt gtblitbtn. 
Snnfrtid) ^alttn fit ft^r mtnig gtrntin, unb wo fit in il)rtn JRt' 
fortnatloneforbttungtn juf aminenlraftn , ba martn t9 SDinge, bie 
loenigften? fUr Sut^tr faft nur ncbtnfSf^iidf naren, ober boc^ nur 
i^rtn 2Strt tr^itdtn buri^ i^rtn 3"f(»n>ntn^ang mil btn grunb* 
legcnbtn gtogtn Dom $(1I. 

Unb ma^rtnb SraemuS nur fiir bit ©ttt^rten fi^dtb, tint 
SBtrbttitung ftinec nur ftit bie SEBifftnbtn btfttmmftn 3btten angftti^ 
ju Dtrpttn fu^tt, roar e8 bei Sul^tt [t^t wit fijater bo0 ^eil 
btr ©tmtinbt, nm btfftntmiden tt feint @timme ei^ob. 

®o ft^on bti bet Stage, bie ftintn Stamen juetft in bie £)ffent' 
lidlteit btadite, bti bet giagt Dom ab(ag. 

@ie pngt jufammen mil bet rbmif(f|fn Ce^re uom iSn%» 
falramtnt. 3Ber reuig gebcit^ltl — baS ift etroa bit aKgtmtine 
anfc^auung am (Snbe beS £0}ittt(aIttr« — , tmpfSngt burd) bit Sib* 
fotulion bi« ¥rit^er« 93trgebung btt ©Unbt, bo4 nii^t fo, bag 



Disiti.cdDi. Google 



S>n «blag. 129 

cr nun Don alter @4utb unb @lrafe fret unb lebig fei, fonbcrn 
irnr bie migta ©trafeti fi"b t^m eilaffen, bagtgtn taften auf i^m 
no4 bit jtitticgtn ©tmftn in unbtfannttr Srbgt unb ©(^ntit. 
£)itfe ^at et fttftft abjubiifen na^ bn au^age bee ^ricflcte "buri^ 
bai {Berl bet ©enugt^uung, (ntuebtr ^tr auf €tben obtc, mtnn 
i^m biefes nicgl getingt, btitnaleinft Im gegtftuer. 9{bei bit ^ixift 
i|Qt au4 ^<" bit fSlaHjt, ©nabe fUi 9}t(^t ttgt^tn ju laffcii. 
®(f)Dn frU^ Eiattt ^e tint Umivanbtung fc^mtrtr, fang anbautru' 
btr :i8ugUbungtn , nit fit bie altt jtircf)e forberte, in Uiiitttt 
unb fiirjtrt st|tattet, bie btinn obcr tint tnt^r lir(!)Ci($e t^oim on> 
nt^men, obti rpejift((4 lirt^lit^tn ^mtdtn jugutt tommen fotltcn. 
@ie ^Qtte alfo tintn 9ta(^[ag Don btr attcn ©trtngc, tinen Slbtog 
UttDti^rt. Unttr bent @inf[ug beS gtrmanifE^tn ^tUfti, ba6 fo 
Diele 93trget|tn bur(^ ®ttb mitber gut ju maiden gtftatUt, [am 
f^iitti btr Sraui) auf, an ®ttQt ber Ciri^tiifien Seiftungen tinfa^ 
®e(b fUr (irc^li^e ^atttt }u nttimtn, unb im 8auft btr 3<". !«> 
btr nattifttiben $abfud|t btr ^tipftt unb t^rer Organe, tnurbe 
bitftfl abgefUrjtt SQtrfa^rtn immer gtbrfiui^ti^ir , lDa« fiifitr aui^ 
im @innt btr grogtn SOItnge mar. S^antbtn gtmS^rtt, n>ie bt' 
lannt, ju olltn 3"'*" '''' 3:!ti(na^tne on btfonbcren lirdilic^en 
Untcrnt^inungtn, mit jtrtujjtigtti, obtr an SSaHfa^rttn, btr 93cfu(^ 
Don befonbtre btgnabigttn @tiitltn, jtiri^tn unb Jta^itUtu n. f. m. 
Tcit^Iic^tn Hbtag. 

Unb (« fe^tte ber ^ra^ie nii^t an ber bogmattfi^en Stgriin' 
bung. ®tit btm 13. ^a^r^unbert mugtt man, bag bit Airdie 
Ubct tintn grogeii Bd)a^ ton EBtrbienfttn Dtrfiige. ^^riftue ^at 
ia DitI mc^r gtt^an, ai9 jur EBer|i)^nung ber Sntnfi^^tit nUCig 
mar, bagu [ommen bit libtrfc^iiffigtn SSerbierfte ber ^eiligen. ®tt 
fbnnen nii^t otrlortn ftin, fonbern bitbtn mit bem SSerbienftt 
<SE|nfti }ufanimtn btn Ubtrrci(^tn, nit Dtrfiegenbtn ©t^at) gbtllit^tr 
@nabtn, ben bit Airi^t buri^ btn $a))ft Dtrroaltet, unb auS btfftn 
Suae fit bem 3Range( btr (Sinjelnen in ^elftnber Sitbe entgegen* 
tommt, bie ine Stgefeuer ^inciti. 

^ie gorm, in ber man Slblag trttiitt, mai tine mannigfac^t, 
bae ®tiDb^n(i((e, i^n na^ Xagen, Socmen, Slfionattn, 3a^rcn ju 
beret^ntn. SBenn iemanb [itbta ^afju Stblag er^ait, fo toiU bae 



3,;. Google 



ISO £tr %bm. 

fngm, te mtttn i^m bUtmigen ©tinbenftrafen eilaffen, ju bmn 
flbbUfung ei enttrtbei ^Ur ober in ]tr\tm SJctien fitCien 3aC|Ct 
brauc^en loUTbc. 3Bie grog in jebem nnjrtntn italic Me nSIigc 
Sugfci^ung i^, ba9 toetg niemanb, aitd^ ber ^riefter nlifit, tbenfff 
loniig, nann man mirKii^ genug get^an obcr grtiug 3lb(ag tr* 
motben. 

jtann bie6 a(d bit ullgemeine Stnfi^auung ^IngefltQt mtcbetir 
fo gingen io^ tit 3[Rfi(f|ten ber Si^eologen iibcr bitft son ber 
tdtnifcfieit jlirifie tii« ^euligen £age« ntemale bcfinitrtt Se^re DitU 
fa4l au9eltianbec , befonberS foineit eS fi(^ urn bit 3[uebtf|nung 
bee SIMaffee au(^ aiif bie Slbgefc^iebenen ^anbeCte. SQd^renb jmar 
laum in lir(^li((|en ffireifen dn B^^Ftt barilber ^errfi^te, bag ber 
9blag au(^ ben armen @eelen itn t^egefeutr nirttti^ jugute (otnnte, 
fo niurbe boi^ barlltier in ben ©tauten geftrltten, ob ber fapfl 
trafc ftiner i^tn in $tlro Derlit^enen ©eraalt (via iuriBdictionis) 
and) im gestfeuer 9b(ag erteiU, ober nur Derm&ge einer flirbltten> 
ben Onterceffion (per suffragium), Hi ^tigt, ber itn SHamta ber 
fiiri^e Qorgebrac^ten iSitte, bag ber $err ben 3Ibgeftf)iebenen Slbtag 
iumcnben mtSge. Offenbar mar bie crftermfi^nte Huffaffutig mc^r 
im ©inne ber ^errft^enben Slnft^auung Don ber papfHit^en aBge* 
tnatt, bie Snt^rjo^l ber 2:^eologen entft^ieb fl^ bo(^ fiir bie jmcite, 
meil fie me^r im Qntereffe ber Iirc^[i(^en ^ra^ie mar. 7)enn bie 
gieigung, Sblag far bie iBerftorbenen, beren fflebUtftiflfeit feffflonb, 
ju erinerben, mugte mac^fen, je meniger man filler nugte, ob nnb 
tote Diet in jebem einjefnen ^aHe te @ott gefatlen toltrbe, btn 
©tefen boDon jujutoenbcn. 

Sfud) fonft gab tS ber offenen nnb ^miefpiiltigen ^ragm genug, 
fo tiber bie Sebingungen oonfeittn btr SIbtag Smpfangenben. 
aflerblnga ^at bie ftirt^e offiiiell, fo roett et fiif ouf Sebtnbe 
bejog, ben Sblag immer nur benen juerlonnt, bie unter M^r- 
^aftiger ^'^tui'^f^liing beS ^erjtnS, in DoUtonimcner 9}eut ge< 
bei(f)tet I)atten. Slbtr ber ^egriff biefer oolllommenen SReue mar 
ein Dictfatfi utn^ritttner. <S9 gab Kutoritiilen , nieli^e btr 3)1ei> 
nung martn, man Hnnt „iene roa^t^ofle innerlit^e fReue nm 
©ottedmillen", b. If. nic^t oud ^m^t Dor btr ©traft, fonbern aui 
Siebc JU @otl, bie bo^ bie ^orauSfe^ung beS S9u§foIiamtntc« 1% 



Disiti.cdDi. Google 



3)ci; abtag. 131 

fdjon Dermtttelft bc8ftI6en etlongen. Unb nur in ben feftenften 
Siitlen ipurbe bei bem iStrtauf Don S(btag}ettetn , bie biefen obti 
ietifn Slblag gaiantierten, banac^ gtftagt, ob tn Sttoerbcr xo'ittliif} 
in matir^aftiger jReue gebei^ilet. Unb mei lonnte tB uifTeit!' 
!&!er Derftanb tm S3oI(e ttmaS Don ben feincn Untecf(f)ieben t)on 
©Unbenf i^uCb unb SUiibenftiafe ? ©[{^erttd) lag e6 bamals c&nifo 
menig mU f|cute im 3n[{ie(f( bet JIMag^iinbteT, biefe ©ebanlen 
bffoiibere ju betonen. ^abtm niaren bie frngtii^en SludbrUde in 
ben StblagbuUtn file btn, bet nit^t bie ganje ritmift^e Strminologic 
bid tn8 einjelnfte fennt, feic^t tnigbeiftiinblti^. Unb wenn bte 
@a4( \o ftanb, bag nur berjenige bet enbtii^tn @tEigftit buT(^ 
Sefreiung and bttn ^egefeuer teil^aftig toerbcn lonntt, ber eiittDeber 
felbft genug get^an obcr getiugenbtn 9blag er^iett, fo (ag tS na^e, 
bag bie ©Idubigen meinten, but^ ben 3(b[ag gerabeju bte euige 
Seligteit file \ii} unb i^ie Stolen ju eriDtrbtn. 

aiRanc^tt trnfte ^tdienmann ^atte bagegcn marncnb feine 
@liinme er[)oben, nit^t felten mar aud) bie Stblagmirtfi^aft aK 
tint iSranbfi^abung ber Siiiiber ein|)funben morbcn unb toaren ^artt 
iReben gegen bie ^ip^it taut genorben; aber bad leiigiOfe 9e* 
biirfnid mar bo(^ ju giog, al9 bag ber SIblag nit^t trogbem in 
^o^cn S^ren geftanben [jiitte. Son ie[)tr ^attc 04 ^o^ bcutf(^e 
3}olI bereit gejeigt, tn bitfcr gorm ungtiS^Cte @uinmen an bit 
^apfle JU Derfieren. ^a« ntuc Sa^r^unbert, baS mtt bem 3u> 
bitiiumeablag bcgonntn, ^attt fi(^ ft^on DtrfdiiebeRer gioger 9[b< 
Idffe JU erfreuen gelgabt — in tinitlnen ©cgenben Seutf[f)[anbd ^ttt 
bie 9lb(ag))rebigt eigentlicf) niemate aufge^ilrt — ; aber auet) bet 
nenefte 9Ib[ag, mit bem erft Dor (urjem Seo X. bie (S^rifteuEieit 
b{f(^entt, fanb bantbace 8ufna[|me. 

9ta4 papftlii^ec Sngabe tear ber imtnittttbart fircftti^e ^XBt<t 
beSfetben, mit ben ®|)enben ber ®Iiiubigen ben Dleubau ber ^ctecS' 
Itr(^e in Stem ju fScbcin. "Siatia^ fragte man nii^t Diel, tuugte 
man boi^ Itngftr bog bie Slblaggetbet in ben fellenften iS^Um baju 
Dermenbet ourben, tcoju fie gefammelt. Slber maS that's? 8ln* 
gefe^ene 9utorttdten, n>(e ber Stuguftiner ^o^. ^ai^, ivamten 
babor, fi(^ buri^ ben Sinmanb irre maiden ju (affen, bag bad 
ablaggetb tint fc^Ce^te SBermenbung fiinbe. ^aQt e« bod) niemanb 



Disiti.cdDi. Google 



182 mbrt^t DM SRain). 

tin jn fragttt, mae mil bent @tltt gcmai^t toUrbc, mofUr cc 
SSatcn gefauft ^obe. 33a ftt bU ^auptfai^e, bag man bit SSart 
^abe. !&ae nrnr Qtmig tii^ttg. 

SHc VfrtTttbung bed in SRtbt fl^ben a&{a{fc« ^tte flit 
eintn gtogtn Ziil SDcutf^Ianbe tcin ©cringtcn fibtrnommot , ale 
bet ttfte I^Urft bti SlticfttS, btr (Sr^blf^of unb JSutfUift Don 
anainj, Hlbn^t Don Sronbtnbiira. <St xoai brr Sruber bt« 
anartfirafeR ^oa^im. (Srfl 1490 gtbortn, ^attc er noc^ in fungtn 
3a^rtn bit rinttagliiliften unb §tl4^nt litifili^tn SBUcbtn tr^atttn. 
ftautn 18 3a^te alt, mar ct SDoDt^ttr, 1513 (Sijbift^of omt 
Snagbcburg, unb not^ in bemfclbtn ^affct mnibe a auij) 8bmi* 
niftrator Don (lalberftabt. 9tii^t ftine ^tiligfeit ober fcine gciftEii^tn 
Sltignnfitn, Don btntn man mmig {Rii^mUt^te ju txii^itn ttiiigte, 
fatten i^n (o gcFiSrbnt, fonbtni (tbigfiifi bit aRa({|t unb $o[iti( 
feints $aufte, bie t9 au4 iuiDcgt brai^tt, bag btr ttiecunbjmanjigo 
itt^tige SRonn, bet taum ein 3a^r frii^r feine trfte SOttffe gc' 
ttfcn, btn ®tu^I bee ^lima^ Don X)eutf<l)Ianb in Snainj ^ftieg. 
©etntn Sil^Iein ^atte ei fii^ aucf) baburc^ empfo^tcn, bog ei bit 
Soften fUt bae Dom $a))ft ju trteitettbe fallinm, ba« abjeii^en 
fciiKt biftfieftt^en %Bilrbt, fclbft ju beja^Itn Derfinro^en. S)te' 
ftlben martn fo ^o^ — minbtftmfl 20 000 ©olbgulbtn — , bag 
ouif) tin SDtann oon meniger @c(|utbtn unb geringcrer '^rac^ttiebe 
ttl9 9Ilbtc{bt fie faum aui ben (aufenben tSinna^mcn ^iitt &e}at)[en 
fttnntn. Sinftmiittn bctttn i^m bie guggtc in Sug^burg bie 
®amme oon 30000 ©ulbtn Dorgeff^offen: Me foUte nun, baS 
fi^ien beibtn Zeilen bad @ic^tifte, bet 9Ib(og^anbe( tDiebtt ein' 
bringen. Untcr beat 1. Stugup 1514 ^atle btr Srjbif^of an ben 
$apft bit mtc geftcat, ibm btn Seitiieb btS %blafft« fUr feint 
neiten Sin^enpcoDinjen auf ot^t Qaifxe ju ilbeclaffen. Sm 
15. apiil 1515 muibe t^m bae gnoS^rt unttr ben dor i^m feffifi 
Dgrgef(|tagentn Sebingungtn, bag junSi^ft 10000 ©ulbcn an bie 
pdpftlidie Sanjtei geja^n milrben, bet SIBlog bie jum 1. SEuguft 
Utrfttnbigt meiben unb altjfi^rtid) bit $aifte bet (EinlUnfte naC^ 
Stom fiitgtn foQte. Slbtt erfiE noi^ unb na4 lam bit ©oi^e in 
®ang, votil ti anfange noc^ an btr auSbrUdli^tn pfitiftli^en 3u> 
fi^ening fe^Ite, bag bie anbcre $a(fte bem iSribift^Df felbft jutflme. 



D,s,t,;cdDi. Google 



So^nntS Ztljtl. 188 

3)e« tttrjeten !6t[fa^mt9 ^aiitx ^atte bitfer ttbriQtnfl baS 9b* 
lommtn gttioffen, ba§ ftotntniffatc bts {^igetTf^en ^aa\t9 ftine 
Ouote fogtetc^ in (Sntpfang ne^men fotltcn. 3nan mac^tt batauft 
temtn $e^t, mtnn tS auc<) litngft nit^t atlcn, j. 9. aut^ Sutler 
cift DitI fpaur, fitlannt iDuibe. 

Untcr ben UntetlommifTaren jur iQcrtccibung btS I!btaffc8 nor 
ttinti, bci mit grilgcrem ®{fif|icf arbtitttc, ate bee !Doiniiri{ann> 
tniini^ 3o^. jTe^et au0 Seipjig. SSon ftinnn Stbcnsmanbel n* 
i&t)ltt man fii^ bit f^Umntften Singe, luib cB fi^cint ft^jal^t^n, 
bag tt nut mit 3RUt|c anf i^itrbttten gcitbiii^ bee iOStifen eintnal 
htt ©traft bes Qrfduftns tntgaugcn uac, bie i^n um (S^ebriu^e 
nillen trtffen fotlte. 3n)>ctTtti empfa^I i^n bit tangifi^rtge ^ung 
in ber 9b(ag))tebigt nnb bit ^erDocragtnbt 9?%igleit, mit bcr ei 
bit riimtf4tn @nabtn anjutitttftn onftanb. 3!)icfcQiRi martn noit 
ben eijbifdi&flii^tn tSrlianugtn tti(6 gtnug. SHan fprai^ ba u. a. 
Don boQfommtntr SStrgtbung allet @iinbtn, Sitbercrlongung bex 
gSttlii^en ©nabe u. f. m. SRot^te nun aCerbingB, mit frit^ 
betnerlt, bamit gtmeint fein, bag bie etgentlii^e SQergtbung ber 
@l)nbe burc^ bas antet aufrii^tigtr Ktut mib 9uge etnpfangenc 
Sugfaframent ttkngt ocrbt, ber Sbtag felb^ fb^ nur anf bie 
©linbtnftraftn bejie^tn foUle, fo mac bite bo4 nirgtnbe offn 
auegtfprodien ober filr ben gemtintn SDIann erTennbai. 

Unb Di)ne bag tine lenigt ©eftnnung Dotauegtfe^t toarb, niutbe 
buri^ bttftn augtrorbmtiti^tn 9bIog — tr tntf))tai$ btm, nae 
nran fon^ SubiiaumSabtog ntnnt — , nebin anbtrtm bae in ^o^ 
©^agung fte^enbt iRedft gtmii^tt, fti^ ttncn })afftnbtn Oeit^ttiater 
in u&^len, btr anife bti aStrgt^nngm lo6\ptt(^ta (onnte, beren 
Sbfolution fonft ben Stfi^bfen unb $iipfltn itftrbitrt loat. Sbenfo 
ci^idt man, D^nt bag tine DOt^trigt Qeic^lt erforbert naib, nur 
anf @ninb tintr ®t(bjal)lung bit j£ti(na^t on atten geiftigtR 
@Utem btr aagtmeintn jtiriiie, t^tn @tbeten, WtHm u. f. D). 
jufltfic^erl, alfo, ba t9 fi^ im Sntgopfer bod) um bie SBttbet^otung 
bee Opfete SJ^rifH am ftrcu}t fionbtlte, fogai an btm Serbftnfte 
IS^riftt. Snb(id) lonntra bir|e ®nobtn anifi ben armen @eelen im 
Stgtfeuei iugmenbtt mtrben. 

titt torn ^opfle auege|>io(f)tnt SBunfi^, bie ®nabtngabtn Ut 



Disiti.cd'Di. Google 



134 eelnc Xluitnpitbiattn. 

abtaff(9 ,auf« frSftigftt Dtrfttnbiflen ju loffen', murbe Don ZttjA 
mit groEem @tfci befotgt. Sbc^ a(tertn SoTbtlbern ^atle ct ju 
bieftm 3"t*' aJIufttrprebigteii briiiJen (affen, morin tr, in nmnbet' 
Iti^cin ®emif[^, aber niifet o^nt ®tfi^id, Sa^ree unb galff^cB 
untertinanbetmeciBenb, btn 3(6Iag nnjutiTetfen anfntet. IE6 lommcn 
barin ©teUtn oor, in benen cr auf Sfirifti Secbienft allein jn 
Otmttftn f(^{lnt: „3n <@Unbc ^at une unfcre SDJuttei tmpfanBCn, 
iDt^e, bit Stride brr <@ilnbe untQeben un«, unb ti ift f^mtr unb 
Qcmiltcrmagen unmiJglti^, jum ^afcn beS $cile }u tommtn, o^nc 
gSttlii^e ^ttfc, benn nii^t aud Strlen ber ©ertdttigftit, iccli^t mir 
get^an ^aben, (onbern buri^ ftine ^eitise Saim^erjigfttt madit cr 
une felig; bcefjolb tnu§ man ben ^arnift^ @oitee anjte^cn." 3bct 
bie fo nUtige gOttlic^t {lilfe ertangt man (ben bui(^ Me SEttag- 
I6rteff, benti Icgel fa^rt fort: .firgreift bit fid)eren ®eleit6btieft 
son bem ©tatt^aCter unfercS ^crrn 3<Fu S^rifti; bie Seutt follcn 

uiffeti, bag barin aUt ESerbienfte <S^rifti auSgcbiiidt fden. 

SSer nai$ Stom ober anbcren gcfa^rtii^en JOiten rcifen mill, ber 
fd)idt fein ®clb in bie S9ant unb giebt 5 obtr 6 ober 10 ^rojent, 
um }U 9}om ober anberSno fein ®elb miebcr )u ^obeti. Unb 
i^r modt biefe Sriefe nti^t fUi einen SitrteKgnlben ne^men, 
tiuri^ beren ffraft 3^r ni(|t ®elb, fonbttn bie gOttUi^e unb un< 
fterbli[^e ©eele ftc^er unb ungefd^rbet in bie $eimat bti $aTa> 
biefed fU^ten tiinnt." SDIit (inbringlic^er Serebfamteit Derftanb er 
ti aad), bad Se^IIagen ber !m gegefeuer ©dimai^tenben ju fi^it' 
bem, beien Ainber ober ESernanbte fie mit einer Aleinigfeit be* 
freien liinnttn. 

Unb mie oft ber 9b(ag au4 in ben [egttn Sa^rte^nten an< 
gc6oten ivorben mar, mie oiete auc(i offen ober ^cimlit^ bag marft' 
fd)ifierif(^e Xreibcn ber Sblag^dnbler Derfpotteten, noi^ immer gab 
ti beren genug, bie fti^ unb btn 3^ren bie tmige ERu^e ju er* 
taufen eilten. 3>a fi^eute man neilenineite 3Bege ni(I|t, um bit 
toftbaren ®naben ju er^alten. 

SJlit grogen @^ien empflng man bie Slblagprebiger. Unttr 
iSIodengeltinte, mit ^a^nen unb fferjen }og bie Slerifei unb bie 
gldublge Sllenge i^nen entgegen. <S9 tfaltt \iti). unb gwar, toie ti 
fi^eint, unter bem <Sinf(ug beS me^rccird^nten AarbtnafS iRa^munb 



Disiti.cdDi. Google 



SMolirRmoiiica. Sul^r Qbtr btn 9b(ag. 185 

V. (Suit tin deftimmtcd 3^<^ctiioi><c1 auSgebilbet. ^er Sintjotung 
in bU ©talit lolgten feitrlicfte IJroiEffiontn in ber Sii(^t. Unter 
©cifein ber gefamttn ^ritfterfcftaft , mit aJitlTe unb Itbeum unb 
utiler Slbfingutig alter [(^Sner ®ff<inge murbc bte jur Slufna^me 
tiee ®e(btfl beftimmte flifte im ©otteS^oufe ai'fgeftEat, bnrUbet 
ba» Sreuj aiifgeric^tet unb ba9 piipfttiifie SBappen aufgc^angt. 
€tn no[^ tr^altenei iSrUf Segt(« giebt barUbtc bic beftimmUfltn 
SSorfi^riftcn. Hi mar, a[9 ob bad $eit nunme^r fctbft in bit 
@tabt eingttogen fei, unb mit SRec^t fagt ein 3''teftiofIc: „3Jiaa 
%iittt ni(f|t VDo\H ®ott fefbft {c^Oner empfanetn unb ^altta fbnnen." 

Sir ^ciittn , mit Sutler in ffintn ^I'^iQten feinc ©emeinbc 
in bie ^eitdwa^r^citen ju (eiten unb fie allmii^tii^ oon aUem obtr* 
gliiubif(f)tn 3:rei6en abjulenten [u<4tt; ba mar t9 Eitgrtiflicf), mcnit 
<r aaij auf ben Slblag ju ft)rcd|en fam, ale bie ^Magfuc^l unter 
btn angegebenen ©er^attniffen QU($ feine ©enieinbe ju (rgreifen 
fliifing. T)it crfte (fiwii^nung btefclben finben mir in ciner ^rc 
tigt Dom 10. ©onntage nat^ 3;rinitatie 1516. Dag bet ^blaft 
bai aSerbienft {Sdrii'ti unb ber ^ciligen enl^alte, baoon ift er feft 
liberjeugt; aber er brflagt btn f^auber^afteften SJienft ber ^ab- 
fut^t, btn inon baiaud gemai^t. Snftott ju prebigen, roai eS 
ttnn eigentlic^ mit bem Wag fiir etnt J9tmanbtnie ^abe, begniigcn 
fii!) bie AommifTare, benfelbcn ju empft^ten unb baS SSolf jum 
@ebtn auf jumunlern , fo bag t9 in fetntr Univiffen^eit glaubt, 
-bomit bie @eligteit erlangt ju ^aben. 3n [eintr SUt^rjaEiI mii^ne 
ti, bag buri^ ben DoUtommenen 31blag bie @iJnbe btrartig fort' 
Stnommen meibt, bag bie ©etic fogitii^ jum $imnie( auf|ltege, 
unb flinbige baiauf^in ungeftrafi fort. Der ^dpft tann btn armtn 
©eelen ?taii)[ag jumcnben, ober boi^ nut foftrn tr bic Don i^m 
fttbft aufeilegtt $iJnittnj eriiigt, barUber ^lnau8 nut auf bent 
fflcgt ber giirbittt. .SSJtc ift nun aber fid|er, bag ®olt fit fo 
aufnimmt, mit fie get^an mtrbP" ©roge iBebenten mai^t i^m aud) 
bie JSeftimmung, bag ber 3lbtag nut btneu getten folic, bie unter 
ua^r^aftigtc unb DoUtommener fReue gebeii^tet t)Q,btn. Sei barf 
VkS Don fi(^ obtT anbertn fagen? Siit barf man alfo fagen, 
tiag bit @eelc btffen, far ben man 3lb(ag trtangt ^al, fogleii^ aufl 
btm gegeftuer befrcit iviTb? ®o mirft tr eine Stei^e Don Sragta 



Disiti.cdDi. Google 



186 Snt^tr Oba bnt Seiag. 

auf, o^ne fit bot^ felbft Ipcfrirbigenb beantmoitcn ju t&nntxi. ,^^ 
betenne meint Uniuiffen^tit'' , fagt tr [dbft. Slber eben barum, 
iDCtt man \o mentg ©tiered libci SStfcii unb Rraft bir Sbldfft 
ntig, dkK fo Diche jtiielfe[(|aft bUibt, milt tr fttnt ©emtinbe 
baoDt loamtn, qIIju giofiefl ^Sertrautn auf bit dnbutgenjeR ju 
fi^en unb {14 in fin'i' fatff^cn @i(l)trt|fit ju iDtigtn. ,^amuf 
lommt ee an", fo fdiliegt tc, „bag mic banai^ biirftcn, ju ®ott 
ju tommen aue ^ag bieftd SebenS unb Ubcrbiug an une feibft". 

SlbtE bte cinmat aufgeuorfentn gi^agen bef djiiftigten if|n mtitcc ; 
bit ^uftitnbe her ©tmtinbt nBtigtcn, pe mtittr ju Derfolgen. ®in 
3a^r DOE btm 3;^efen<3lnri%Iage , am 31. OFtober 1516, tarn ec 
mieber barauf ju fprec^tn, ,ba bae ©epriinge bed SbtaffeS Dor 
ben %^oxai ftt'. ObisQ^f tl ba f^on unter btutlidiem ^inmetS 
auf bit Stbtagpitbiget mn EBtcfii^rttn be3 SGoIttd unb gabutanten 
ftirii^t, brUdt er fit^ ioii noc^ fe^r Dorfi(^tig aue, menn tr feiti- 
Hit einiirt, bag bit Slbfic^t bee ^apftte btlm Stbtag tine ric^ttgt 
unb na^ie ftt, tbenfo bte !Iud(affungtn in btn Slblagbrieftn, abtr 
fie miltben nii^t ri^tig oerftanbtn. Unb urn tiner falf^fen 9uf> 
faffung bed SIblaffte tntstgtn}ulieteti , ftgt tr im 9Infd|fug an 
bie tDangttifi^t @ef(^tcE)te Don ^aii&aS bad SGQtfen bee rei^ten 
JBuge audtinanber, bte oie( Eitbeu bie ©traft auf ^ nt^nteit, 
ate fid) betftlben burt^ ttblag enijie^en njotle. 

SBtit fc^iirfei finb abtc einige turje, entfc^itbene ©iigt, mtt 
benen tr bie 'ipitbigt am a^alt^iaetage 1517, am 24. gritruar, 
fc^Itegt. !&ut4 ben Slblag mtrb nic^te btwittt, ale bag bae SoR 
ttmt, bie ©trafe bet ©Unbe ju flitcfiten, ju f[iei)tn, ju Dtrab' 
fd)euen, nic^t ober etma bte ©Unbt fttbft. 3itttmeE|t jrigt fiift eine 
gcoft ©Ic^tt^eit unb Seii^tftnn im ©iinbigtn. $}tnn man nii^t bte 
Strafe ber @Unbe fiirc^tete, nUrbe ttiner biefe 3nbu(genien um< 
fonft ^abtn mollen. Sltber folltt iiai aSolt erma^nt merbtn, bit 
©traft JU tieben unb bo8 fireu} ju umfafftn. Dlii^t buri^ 3ii' 
bulgenjen, fonbtrn burd) ©anflmut unb iCemut ^eigt ber $ert bie 
ytuffi ber @ee[e ^tiben. T}it]t ©anftmut jtigt fii^ in $cin unb 
Sreuj, woDon fene 3nbulgenjtn befteien, fo bag mir niemats bie 
(mo^re) 3nbutgenj tr^alttn unb ju (S^tifto fommtn. ,0 &Ut 
bie ®efa^rtn unftrtr 3tit! O i^t f^taftnbtn ^riefterl O tober 



Di. Google 



Xt^It .artnli(^c aitiftl". 137 

tit Sinfteinid, bie flcBger tft ats Ut agqptifdit! Sic fitter finb 
mit bti ben fo ilbtrauS ft^Cimmm Qbelnl* 

SSQ^Ttnb fo \tm Slbnetgung gfgcn ben 3(btag Don Sofle )u Soge 
B)U(^S, rtidtt Ztlitl \t\t\tm Strtungefcele tminer nii^er, mugti 8ut^ 
tmmer mc^r oon feinem unb ftintr ©eredtn Siceibctt Derne^men. 
(S9 toaren ^aorftriiubenbe Sac^tn, bit man fic^ trjd^Ite. !Cit 
protcftantifdit ©age lann Icicfit (tnigtS auegcfdimltdt, manc^eS 
audi, mas anberc uerf AuIbcE , nuf Ze^ti Ubeittagen ^aben; bartn 
ftimmtn bod) aUt JScrtditerftalUr, aut^ bie ieitgtni)|fir(^tn ®egntT 
gutl^ete ttbtrein, bag tt ,{in grogei Slamant" roac. SaS cc 
ftlbft, urn btn Wila^ anjuprelfeii, iircbigle, UberftUg bei mtittm 
ba«, maS in fetnen gebrudten %(b[ag))reblgten oorlag. 3)0 dhit 
ni(<)td fo ^0(4, nii^tS fo ^eitig, bof t8 nt((t Winter bcc ^tnti^ttit 
btS abtaffeS ^ttc juracttteten milffen. SDIit tiner uner^iiiten 
grioolititt tarn tt bei iBoneanfi^ouung Don ber SSirfung bcr 3n' 
butgenjen eatgegen. X)a9 Stblaglieuj tnit bed ^apfted Sappcn 
— jo (Ug er \\it) oerne^men — fti ebenfo (rflftig, ale baS flreuj 
S^rifti; iDcnn ®t. $etec jc^t ba miire, ptte er teitie grbgere @nabe 
nD(^ @en)a(t a(6 er; er ^JlUe auc^ tne^r ®eelen mit feinem Slblag 
tdbfet, ale ®t. ^eter mit feinem $iebtgen; fobalb bai ®tli) tm 
Jtaften flinge, fa^re bit ©ette «u6 bem t$egefeuei in btn Qimmcl; 
jReue unb 8tib roitit nid|t niitig jum Stblagtimerb ; aui^ fUr (iinftigt 
®anben tbnnt man Slbtag faufen; bie ®nabt btSfttbtn fei bie, 
burt^ luelt^e bei anenfi^ mit @ott oeifb^nt werbt. 

<@old)t unb anbtre „gceu(i{^t artittl" famtn Sutfier ju Of|tm. 
aalb, m Im £itibft %t1id in OUteibogI unb 3erbft fetn SESefen 
tcitb, mugte Sutlitt quc^ ben ff^Iimmfttn (Sinflug auf feint tigtnt 
®emeinbe trfaEirtn. ®robt @llnbtr, btnen er trnftli^e SSorlialtungtn 
mtgen i^ttr Unbugftrtigteit mactitt, ober if)nen bie 8Ibfo(ution wv 
mttgtrn moUte, miefen i^m l^tt SIblagjetttt. ©ceifbaier tonnte 
bet litt^tii^t Unigftanb faum jutagt trtttn. i^rtunbe, bit i^m in 
fttnct paulintfc^'aufluftinifdien Si^totogie gtfoCgt maren, aurbtn uno 
fidier unb bottn mUnbtii^ unb fi^riftlt^l um ^uftldrung, bie n 
Ujntn bo4 nii^t ju gtben Dermodite. „^if mugt felbe ni(f)t, 
mae bad abtog miit, wit ed benn ttin 3Senfc^ ni^t mugte." 
Sbec ,aat Selt tiagt ubet ba« SIblag, fonbeiti^ ttber Xeette 



Disiti.cdDi. Google 



138 tSdiabt bt« X^cnanli^tiigfl. 

attiteC, erga^(t n fpitttt. ©it fofllt tt ftinc ®tmtmb( btl^rm? 
lEr fu^r foit ju fictbigcn: .man ti^nnte wolfi etfftreS t^un, raaS 
gtmiffer ntiin, als Stdlaf Ittfen'. @o anif) einmat in jeiter 3ttt 
Dot fcitKin fiurfUrfiltn auf btm ®(f)Iog, .rnomit tr {ttf) obn 
f(E|lf4t( ®Rabt octbient', ba ia auc^ ba« ©tift oiit ftUitn Sltli' 
(juitn iibcc reidie 9i>[(i|fe Dtrfuott. Unb nun trfn^r tr, roai ec 
bi^^r nti^t fltmugt, bag Xt^i( im 3>ien]'lt fetnee (Siabifi^ofA, bta 
fiurfurftcn iitbrec^t Don SRainj, fliinbt. ^abui^l murbt bit ^aift 
no4 ernfttr. StmaS Sa^n« miigtc boc^ an btm Sbtog fdn. 
atitr mae mar t«, maS nolltt bit JEirt^t barUbtr gttt^rt ^abtnp 
ISie^tT ^atte fte no4 nt^t^ baciitm entfdiifbcn. 91Ifo gt^^itt bit 
ganjt 0iaflc no4 ber Z^eologit an, nitnn fit au4 bit @tmttnbt 
auf« ticfftt ficcU^rtt. 3uf t^ci>[ogifd)(in SJtge mugte (it bietutitrt 
tDtrben. ^it« UDinilaUi^ ju otraniafftn, tntfc^log tr fid) tnbtiifi 
no4 langtnt 3o0'"' '■^ ^" $offnung, babur^ )u ttivae ©ttviffem 
JU fommtn, tuae tr fttntr ©tmtinbt ju biettn DtrmBi^tt. 

Smtnal tntfc^tofftn ging a ant ^trf, o^nt fi4 iiit trgtnb' 
itmanb baiUbtr ju btiattn. 

%m 31. Ottobfr 1517, am 3^agt Dor SQcr^tiligen, an mtli^tin 
0t(tf bit ©itttnbcrgtr ©i^logfiri^t i^ct Jtin^iDti^t ftitrtt, f(%Iug 
tr fiinfunbntunjig ©dtjt Ubtr btn tfblog on bit S^^Uren ber 
fiirc^e an. 

tiai Strfo^rtn tvar mebtr auffoUtnb no(^ neu. %a^ anbtr' 
ujiirts mar ti afabcmifc^t ®ittt, in bitftr Stifc Itr<^(i<^e gcfit 
auejujeit^ntn, (onnte man boi$ barauf rei^ntn, bog bei ber 
grogtn 9]hnge Don ^udmiirtigen , aud] @ei|'i(i(^en , bit an fo(4ta 
Xagcn ^if jutn @ott(6bifnft ju briingtn pfltgtt, bit aufgtfteUttn 
Se^auptungcn fcfintlltr ale fonft bttannt rourbtn. S)a% L'ut^tt 
gtrabt bitftn gt^tog md^Itt, mo(^tt feintn beronbtrtn ®runb ant^ 
barin ^abtn, t>a^ ebtn an itntm in btr @4(ogfird)t aut^ rtti^ii 
ablag ju Dttbitntn mar. 'SieStfalb l)attt tr, mit mir ^iirten, ft^on 
ba0 3a^F Dor^tr am ajorabtnb bee ailtrfieiltQmftfles SSerantaffung 
gtnommtn, ftint @emtinbc Dor btm SRigbroui^ M Stblaffte ju 
ivarneit. 

Dog er mit ftinen ©a^itn teic^t mit ftinen SBorgtft^ten in 
fflonflilt lommen (bnntt, btfftn roar er fiift btmugt, rotS^alb er 



Di. Google 



Stxtl au aibnc^t Don Slliiini. 139 

fU^ au$ an feintn jtuftanbigen iSifi^of, ben idi\i)o\ 'Bculttm Don 
Sranbenburg unb ben erjbifi^of oon aJJainj, nieUcit^t and) no^ 
onbere Siri^cnfitrften bruflic^ toanbtc, urn fie auf baS uiige^Urigt 
Sretben Ze^tii aufmciiratn ju maiden unb t^nen ftine Z1)tUa 
ju iiberfenben. ©er Srief an 9t(bni^t Don aHalnj, ber erft am 
Za^t bee 3;^e{enan[(f)Iag9 fctbft gefc^rieben murbe, ift ua9 noc^ 
tr^atten. ©r Ift bet iBrfef eints aiient^eS, ber im ©efli^te fetner 
Unbtbeutcnb^eit doi ber tr^abenen SUrbc eineS ffirt^enflirften in 
tien ®tau6 fitift, a&ec bD(^ and feinec Sfirifttn' unb Serufepflii^t 
ben 3nut nimmt, audi ben ©rogen ber Sett offen bie SSa^r^cit 
ju fagen. iSr unttrfi^reibt f'^ iil^ „unn)U[biger ®o^n SRacttn 
Sut^tr, ^uguftinermbnc^'', abec cr fegt au^ ^inju ^btiufener 
^oftor ber X^ealogit'. Unb mie tief tt ft4 ani (Singange bt9 
©(^reibtne bemUtigt, urn fe[ne ttli^n^dt, Uber^aupt an eintn folc^en 
SJtann ju fdireiben, ju entf(^ulblgen , unt fo riidfialtlofcr ift feine 
Slage iibcr baa rur^tofe Ireibtn bertr, bit unter bee Sribif(^of8 
stamen 9lMag piebtgeti, ctne itiage, bie juc SlntCage mirb, rotnn et 
oueruft: „0 beftet ®ott, fo roerben bie ©eeitn berer, bie bir, 
btftec 3Sater, anoertraut finb, jutn Zobt untertDiefen, unb eS ent* 
(te^t unb ndc^ft fiJr bi(^ bie ^^idit ber SBetantmortliiliteit fUr 
alle bieft @eelen, bee^atb uermoc^te iib mift iJinger ju fi^ioeigen. — 
Met :a3tf[^i)fc eifte unb etnjige ^fli^t ift, bag bae SSott bae 
IfDatigetium leine unb bie Siebe (S^rifli. Slicgenb? ^t @^riftuS 
gebottn, 9Ib(ag }u firebigen , aber Hi @oangeIiuin }u prebigen ge* 
biettt er inftilnbiflfl." ©r ^offt, bag bie 3nfttuItion fiir bie Slblag' 
(ommiffare mtt i^ten falfc^en unb fabel^aften SBeifprti^ungen o^nt 
bee @cjbifd|tifd ffiiffen unb 3i>ft>i*in""Q audgegangen, unb bittet 
nm (S^rifti nilltn fie abjut^un unb ben ^rebigern eine onbere 3Itt 
}u prebigen aufjugeben, raeil l^m fonft (etc^t @d|inipf unb ©i^anbe 
baraue entftelien tUnne. @t|I in einer '^lat^fdinft errad^nt er 
feinei 3:^efen : „^cnn ee (Sutf), ^ocftmttcbigfteF Sater, gefiiat, titnnt 
3^1 meine X^ieputattonsfii^e fe^en, um ju ertennen, eine toie 
imeifetH^e Sadie ti um bie SHeinung Don ben StMSffen fei, oon 
t>enen lene traumen, ate maren fie ganj fic^er.' 

Unb ju jeigen, mie jWeifelEiaft unb niiberfpru(|eDoQ bie tm 
Umlauf be^nbtidien Stblagt^eoriecn feien, mar fii^eitti^ ber erfte 



Disiti.cdDi. Google 



140 Si( 95 £t)tlcn SAk b»i ablag. 

3iDC(t, ben SutEjCC mit bee SSetSfftntlic^ung feiner ®a$e oei- 
fotflte. 

'&\6 fiir 3:^eoto[ien beritmmU @tcettfdge fmb fie nli^t tiitr in 
fateinift^er ©praifee gefc^rieben, fonbern jtigcn au(^ fonft bie aMidje 
jterminoCogU. Dfur an ein}e(nen Stellen biirt^bci^t bad letigibfe 
3ntei(ffe bae tVoIogifc^c unb ne^men fte einen I|5^crm @4i»un$ 
an. ^tr gortfi^ritt bei; ©ebanten ift fein ftieng (ogifdrer. Oft 
fltib fie nur lofe mit einanbeu berbunbfn, unb mctft man bcm 
SJecfoffcr an, bag tr au« ber Sneugc ber l^n bentgenben Stagtit 
nur tbcn ttnige auegemii^ft ^at. ©le Iragen fotgenbc Qberf^rift: 
,!Cieputatton Zioftot snartin Sutlers, bee Zifto* 
fogtn, jut €rlldrung ber SIbldffe. 

,Um bie SSa^r^eit and Sii^t ju bcingen, mirb ba9 9ta4)fte^tnbe 
bieputiert merben ju Sittcnbetg unter bem Sorfi^ bed t^imUr' 
bigen SSatere SRaitin Sut^r, bet fitien ftUnfte unb bet ^eitigen 
S^^eologte SRagiftetd unb beifttben oibtnllidien ec^rerS. S)nl)aaien 
bitlet ei bie, nettle ni(^t gegenwdrtig baiUber mit mi ^anbeln 
tbnnen, biee abmtfenb ft^rifttii^ ju t^un. 3m ^men unferee ^errn 
Seiu S^rifti. aimen." 

"iik erftcn jnanjig @dge ^anbtfn bon bem SSefen ber SSufe^ 
inbem SutEiec atitnlipfenb an ben dtuf jur 93uge, mit bem bet 
^ert feine ^rebigtt^atigteit begann, in bet etften SE^efe gewiffet* 
magtn ba3 ©runbt^ema I|infte(lt, aue meti^em bad Ubrige me^ 
ober meniget abgeteittt iperben tann: 

„Unfer ^ert unb SAeiftet 3efu« IS^riftn«, aM er fpta^: 
,2;^ut S^ge' u. f. m. tuoate, bog ba« ganje 8tben ber ©Uubigm 
Suge (©inneBdnbetung) fei." 

@og(eii^ bie etften Solgerungen, bie ei baraud jie^t, mugten 
im ^Sc^flen fSJia^t bidputabet etfctteinen. Qd tvar UMiiJi, btc Don 
®Dtt nac^ ber ®d|tift geforberte S9ugc mit bet ttrt^Ui^ oerlangten 
Seilna^me am iSugfaframent ju ibentiftjieten, mai ^ier tietnifirfeii 
murbe, inbem bie Suge ate cine ben ^^tiften tdglii^ obliegenbe 
©innedeineuetung gefagt roirb. 3iur fo{(^e ©trafen, ^eigt tS 
meiter, lann bei $apft ertaffen, bie er felbft aufgelegt ^at. %tidt 
bie ©^u[b erifigt bet ^a}}ft nit^t; feine« 3Imte« ift ti nut, bie 
bnr(^ ®ott erfofgte SJergebung bet ©iinbe ju ertliiien. X)o4 



Disiti.cdDi. Google 



3)ic 95 XWta liber ben ablag. 141 

^t btr ^tcc fcine Sergcliung baran 9etnU))ft, bag er ben ©iintxr, 
in allem gtbemUtigt, bcm ^rieftn Q(d frintm Stdlotitietec unter' 

mirft. 

^ic dutbcftimniungcn qtltta nur fttr bit Sebenben. Sitfib ift 
ee barum, mcnn bie ^defter bm @»rbenbtn bit SugUbungcn fiti4 
Iftgefeuec Dorbe^atten. ,3ente Untraut nott btr SJeiiiHinblung 
fanonifi^tr ©troftn in @trafm tti t^gtftutr^ f(^fint man aue> 
gcfjtet }n ^aben, afs bie 9ifd|6ft fdiliefen." TiaS gtgcfeun: unb 
fcinc $etn tDtib Don SJuE^ci nii^t geUugntt, trfS^Tt abtr tint Um' 
beutung: cS i^ bie gurc^t unb btt ©i^ndtn ob bt6 JScnitigtFtinS 
ba no(^ mangtl^afttn, unnoQIommtntn i^ttbe. Saturn nirft tr aud) 
tiit grage ouf: S8er isti§, ob aQe @ec(en im Stgcftuei fdiim 
befreit fein notttn? 

Singttnt bet gteultdien IctiteC ^t^tii metben aufibiildlii^, boi^ 
o^nc feintn ^amen ju nenntn , a(e anenft^intt^re unb :S3(adt)^emie 
gtbianbtnartt, unb mil t^ren l^c^rtrn bieitnigtn atS verbammene* 
njcrf bfjeidintt, miAt uirmftnen, um b« Sbfagbrieft roillen it)re« 
{leittS getoig fein ju liinnen. Unb mit bet gonjtn iiblK^en iitixt 
Dom Suffalrament ft^eint Sutler ju bre[^cn, mtnn ci X^eft 36 
unb 37 (agt: „3tber ma^t^aft reuigt Shrift ^at Dolltommcn 
Sriag ton @trafc unb @(f|u[b, aut^ o^nt SIbfagbrieft. ^tbtx 
ua^i^aftc Shrift, ob tebcnb obcr tot, fiat Xtil an atltn @Utern 
(S^iifli unb btr JJirt^t, aui$ o^ne Sblagbrieft bur^ ®otte8 ®nabt.' 
abci ti ft^t ^inju: „::Dennoc^ ift bee ^apfteS grlag unb Slue- 
ttilung leincemcflfi }u Deiac^ttn, meii, mit t(^ fagte, fie tine gr* 
tlSrung bed gUttai^en eitaffed ift." 1>aS ^iberfprui^eDoae bieftr 
^uelaffungtu tmpfinbet ec moijl felbft, menu tr fortfii^rt: .(B ijii 
firmer, fogar flti bit gtlt^rttfttn £b'o(o9"i> W^ti^ bcti fRtic^tum 
bti ^bloffte unb bie ma^re, eifite jReue ddi bim SSolIt ju rti^men. 
Sa^re 9}tue fuc^t bie ®trafe unb licbt |le, reic()tr Slblag fegt fit 
^crab unb litgt fie ^affen, ntnigfttne geEtgtnttii^-' S}te^Ib mu§ 
bee Sbtog mit !Borri(f|t gt^irebigt tuetbtn, bamit um bee 91Ma§* 
trmeibed mitlen nit^t bie atleemctne Sitbtet^litisleit unb bie pflic^t* 
mdgigt ©orge fUi bae {laue St^aben nt^me, ober bit ^uv^t 
®olte« batiiber uerloitn gebe. .SRan mug bit S^riften le^ren, 
bafi, menn btr $apft bit @(^inbertt ber SIblagprtbigtt lennte, et 



Disiti.cdDi. Google 



142 Siic 96 Zl^ftn flbn ben ablag. 

licbtT @t. ^etcre fitrdic ju 3If(%e jerfaQen (itfe, als bag fie mit 
bcr $aut, bcm gttifc^ unb Sdn fcinet ©i^afe ecbaut niirbt." 
gtlnbe S^ripl unb bts ^apftes finb biejeniaen, xoel3)t ,um btt 
Sbtagpicbiot mlUm bus ilSort ©ottce fonft in bci Sici^e f^neigcn 
lafTra." 

9[u[^ bit Srage Dom @({)a6 bei JEiTt^e, auS melditr bn $app 
ben 9lb(ag itimtnt, mirb be^anbelt. 3ni ©egenfa^ jn feintn fiii^eren 
Huefagett ficigl tS f)in: „'S)\t @[f)itge bcr Rix^t finb ni{$t bie 
S3erbienfte H^iifti mib ber ^eUigfn, net! biefe imttier o^ne bm 
^apft ©fate mirltn fUr ben inneren SIBen(tf|en , ftnuj, 5tob unb 
$ioBe fUr ben duferEn." .O^ne fieit^tfertiflWf fogen mlr, bit 
©dilUffelgciDalt bcc fitrc^e, um bed SSerbicnfted (S^rifti miCen t^r 
flcfi^enft, feien biefer ©[fiaft." aiber bad ifl ja bo(^ nl^t bnfl 
^Ei^fte, mas bic fiir(^e bcft^t: ,ber uat)ce @(|ag ber Siii)e ift ba« 
^oE^^dlige SDangcIiutn Don btr $eiT(icf)ttit unb ®nab{ ®otte«. Ixt 
ift mit iRc(l)t ber Der^ngtcfte, weil n auS ben ISrften bie St^ten 
mai^t. ^tr flMagft^o^ ift tnit JRei^t btr angene^mfle, mtil ec 
aue ben Sc^ttn bie ISrften tnat^t, Tiatjer", fo fligt tr in btuttii^fi 
^nle^nung art tinrn fludfprui^ bee t|Ei(igen Sein^arb ^inju, ,ba^er 
finb bie eoang((if(^tn ®d)i^t ^t^t, mit benen man tinft bie Seutt 
btS 9!ei(^tiime fifi^tt; bie %b(agfi^iitie [mit ^t^t, mit benen man 
Eieutf ben {Reit^tum bet Scute fifi^l. a>ie KblSffe, tueli^e bit $re' 
bigtr ale bie grbgten ®naben au«f(E|rtttn, finb in bet S^at ali 
foti^e ju Derfte^en, fofern fie grogen ®eiDinn brinstn. a02it bet 
@nabt ®ottee unb btr ®ottfe((gttit bed ib'tujee oetgltt^en, finb 
fie itbo4 bit gttitigfttn.' 

£to| aQebem foQ man bit Kblaglommiffare mit alter (S^u 
furi^t aufne^men. Sber man mug mit offenen 3(ugen unb D^ten 
barauf ac^ttn, bag fit nid|t anftatt bed pitpflfic^en SluftragS i^re 
Sit&umt pttbigen. Huc^ btr ^a^ift luitb td [o mtinen, banim 
tann Sut^et fagtn: „%}er gegtn bie Sa^i^eit atjoftolififett Slbiaffe 
fpric^t, bet fei DtrflutttI SBer aber U)ibei ben SRuttDillen unb bie 
loftn SBorte bed abtagprebigtre tiftrl, bee fti gebcnebeiet." 

@o[d|e (oft Sotte, bettn me^ttre angefU^it luetben, ^aben jut 
golgt, bag bie gaien jut Une^tt 6t8 ^opftes atttrlei fpifce gragrn 
oufiDttfen, j. SS. uaium btr i3o))rt, um btr ^iligften ?iebt imb 



Disiti.cdDi. Google 



^it 9S Si^tftn. 3o^. D. aStfcI flbtr ben Sblag. 14a 

btT grogen ^iot bei ©(elm mitim, baS gcgtftuer nii^t gatij ent' 
(eert, ttarum ^e^ ?apft, itt reit^tr ift Qt« btr «i(!)fte (SroffuS, 
til[^t lieber Don fcinem tigentn ©etbe ale Don betn bet armen 
@(dubigni bU eine fiiri^c Don @t. ^etti (ibaut, obtr maS tr(&gt 
ober erteitt Ur ^ap\t btnn btntii, bit um i^rei DoQtomnicncn 
9ttm tDtUtn fi^on DoQfommcncit iSrlag ^dben? u. bgl. m. ,@ol4e 
fe[)t: ftJi^ige SaicnarQumtntc oQein mit ©emit bilmpfen unb o^ne 
Slngabc Don ®riinbtn Icifcn moQen, ^etgt bit RitiSjt unb ben ^a))ft 
ben Btinben jum ®pott unb bte (S^riften unfettg mac^en." Slbtc, 
mrint SutEier, fie toiiren oQe (eid)t }u [^ftn, ober miirbcn DtelmetiE 
gar ni(&t ba fetn, mean ber S[b[ag nac^ bed fapftee @inn unb 
3neinung acp>^Et>tat niiirbe. 

Suit UljUn @% lEingen toicber an bte trften an, unb tna^ntn 
jur rei^ten fflu§e, ble Dor bem ^eilfamen 8eiben nii^t pitfit: 

H^infa^rtn ntBgen baium alle bte ^lop^eten, toeldie ju (SEirifti 
93o[t fagen: ,Sf'ebe, i^ricbt', unb ift botf) fetn Sciebe! So^t erge^en 
miiffe ti aflen btn "^rop^eten, wdt^e ju g^rlfti 33oI( fagen : , flreuj, 
j{reuj', unb ift bot^ tetn jfreuj. 93ertna^nen foQ man bte g^riften, 
bog fie i^rem $au;ite tS^riflue bur^ ^eln, Sob unb ^iJtle ju 
folgen fid) bepeigigen unb bog fit fo tiebtt buri^ oiffe SErUbfat 
ale bur4 eincn fii^eren ©tanb bed griebenS jum ^immel eitiju* 
ge^en fi(fi getrBften." 

Sa« finb bie ©ii^e, bie bit unmitttlbare !Beran(affung ju bent 
grogtn jtampfc mtrben foUten. Son ber tangen inncrtn <£ntr 
ivideEung feinee ©laubenetcbcne (ft barin mtnig ju fplireu. Sutler 
ift tveit entftrnt banon, son btr ©[aubcnflgtrei^tigtett auSjugefien 
obtr, mit man ee DieUti^t ftfjon trmorten (onnte, mit ben Sfiortm 
btr @4rift bad ganjt tLinfttii^f @tbiiubt btr Uberlitfertcn 9lMag< 
t^eoiie JU jertrUmmern. 33on eintm prinjipiellen ©tanbpnnfte, 
ttie i^n ttma 3o^. d. SBJefel gt^abt, ber 70 3a^re fritter ^aupt- 
\iM)ii^ besEidlb, iDti( in ber ®i^rift nii^ts baoon ju [eftn, btn 
nblag einfatf) Uugntte unb in f^arfer, Itartr 3)aTlegung felne 
9ti4tigTttt crtDtefen, ift ^itr feint {Rebt. <S9 finb @treitfa^e, Don 
benen man im etnictnen ntd)t einmat fagen tann, nle mtit fie 
ftine tigene , nod) merbenbe 9nf(^auung luiebergoben , jebenfaUS 
aufgefteat mit ber Ibftc^t ju Dermittein, unb in bem frommtn 



Disiti.cdDi. Google 



144 etbnitnna Iwr Stttftn. 

O^lQuben, bag ber ^apft unb atle frotnmtn (S^riftin bit @aitc 
nur \o aufgtfagt istffcn tootlttn, unb bag ti nur bttfit Snrtgung 
bebUrfen acrbe, um aul^eittif^e Stugtiunotn bariiber ^trnorjQ' 
ruftn. 

€o lonntc firing nut {ttnanb betifen, btr, toit vitl tr aut^ 
son Stom unb tiimifi^ein SScftii tdtRen gelernt, bit inner^en 3u' 
famtnen^itnge bt» rilmifil)cn ©Qfttme (Qngft no(^ tiic^t tttannt 
fyittt. SBenn btr SlMag nii^te neitn; bebtuttn foUte, a[6 moj(u 
tinidne X^cfen i^n btgrabierten, 9!a(^Iag btr tanonifi^en @tToftn, 
meim man bitfe 3:^torit bem SSoItt Doitiug , toae tonnte bann 
not^ bit Slblagtirebigt flic (£rfo(g ^abtn, — ganj }u f(^Dttgen 
von ben (Erfirltrungtn Uber baS SBefen ber Sugt unb btr 9(bfo' 
(utton, bit frii^tr obtt fpSttr ju ttcf lingrtiftnben golgecungcn 
fii^ren mugten. — Sbtt borilbet mar gutftet fi(^ WneSiuEgS Rar, 
<s mug nitbtr^ott merbcn, ei rootitt ntitn ni^te aid tine t^eo> 
toQifi^t (Stitrterung bee ©trtttfragt nub barauf^in cine (£n[(i$tibuiig 
ber anultCT ffiir^e, um felbfl gcmig ju iverbtn unb fttnt ®emtinbt 
gtnig miK^en }u fbnnen. — 

Sie fe^r i^m aad) baran lag, Urteift iibei feint Zift\ttt Don 
auetDartigen greunben }u er^attcn — a mar Ublii^, fit in ^(atat' 
form gebrudt ju derfifjiifen — , fo ^atte tr efl bamit bod) ni(^t 
fe^t ttlig. Sinjgen ftiner gceunbe au4 tn @i)bbtutfd)(anb macen 
fie btlannt gemorbcn, e^e tr baran gebat^t, fie i^nen ju itEier> 
ftnbtn. !t)ic 3!erbreitung berfeibtn naUjog fit^ augerorbtmUi^ 
fc^ntU. ^iefelben liefen, mie Sutler ffiiiter felbft ecj&^It, „f4itr 
in Dierje^n S^agtn bur^l ganj !C)tutf(I|(anb''. ^atb vaattn fie 
audi ln@ S>tutf(^e Uberft^t. 

tiai Sutler iiberrafc^tnbe ^nlereffe, bad fit fanben, ift bo^ 
fe^r begrctf[i(b. %)ei btc ganjen religiilftn ©timmung bed 9}oltee 
unb ber gtogen Sebeutung, me(d)e ber Sblag flir bai bamalige 
nligiBfe Seben fiatte, roar e« faum anberB mbglii^. I)erer, Me 
Sutlers ©iige, bie er fetbft fiir bie gaien „etDa« fubttl" nennt, 
mirTtii^ vcrftanben, raerben nic^t eben DitI gtmefen fein, abti man 
brau(4tt fllrma^r ttin gele^rter 2:t|to(ogt ju fcin, um nii^t fofort 
JU eriennen, bag barin gegen bie HblagtiraFid roenigftend ein nu^t 
JU oerat^tcnbtr Slngriff befi^Ioffen lag. Unb Sutler roar liing^ 



Disiti.cdDi. Google 



ni(^t mc^T btr tmbttantttt Wtaxm, aU tofti^en er flc^ in fttntr 
Qefdielbtti^ett gnDd^nltd) ^injltUt. 3d ®ai(fcn, Sl^ngtn tmb 
ani^ Im fUU[d)en 2)tutfiI)lQnb tougtt man, iBeli^t SteQung cr an 
btr UniDerfUSt ffitttenbtig tinna^n. Unb biefei fiontnu nub ec 
le^ite X^eolDgt, jnbem tin ecttclmhi^, ^tlc 3mcift[ an bet 
49<nd)tt9ung btd Hblaf^onbclS (aut mnben loffen. :Dit Aunbc 
baooa nuBtt oielt trregen, anbtrt jum ntntB^ ntngierig tnot^en. 
Unb nU tritlt tnoi^t c6 gtbtn, bit, ftit [onge cntrUftet Ubn bic 
SfndfanBimgtn Koine untcr btc Som btS ItUaffee, fl(^ junai^ 
VOR ganjnn Cwrjtn fenc BJi^t in gut^ert S^eftn }ueigtn tnad|tm, 
bit (ben barauf anfpte&cn. ©it martn tS, son bcntn Sul^tr tr* 
jftb^f bag fit if|n als tinen rci^ttn 'Cottoi gedl^t, ,ba6 bodf 
atmal cinti tommtn roirt, btr brttngrifft". Sugttbon gab t$ 
oabert, mit niani^ ^umaniftcn, bit an btr ©ai^t Ittn Dtftnt* 
liiitt Onttttfft ^Qtttn, fi4 nber bte anftrcttne gtgen btn Cooii' 
nitann: frcuttn, mit iibtr^aujit ba Stcanp^tt in SKOn^t unttr 
«inanbtr. 

2)ana(^ toax aad) bit Xufna^mt btr Si^ftn tint ft^r vtc> 
f^iebtnt. 9It4it atlt, bit fi4 baflii istcttffitittn, otmiD^tcn |tc 
ju biOigm. 1S4 ^nb uirt ^ugtruugtn frommer SRiinncr tr^Utn, 
bit DoO Srtnbc, abtr mit ^oU SangenS fUr btn tU^tn S9rubtr 
in ftincn <Sti§tn bit SEOabt^it btgr^fttn unb mit a^nnngeDoUna 
&i3 f^on tint nene ^\X ^trtinbcei^en fo^tn. ®D[(f|t rttd^l' 
lofe 3>'^'»tt»i''S iix" ^'^ anfangS nur DtreinjtEt. Sittt, bit 
inntrli^ ju^immtn moitta, trfdtraltn Ubtr bai tU^nc Oeginnnt 
bee einjelntn iIRanne«. iDie aSitttnbtrgtt ftoQegen, aut^ i^tnU 
ftabt, tcartn onfangfl fei|c jurttd^tttnb. S)a ,ging'e in btr cr^e 
Har (4)1014114''. S)ort lanntt man &ntl)tr unb angtt, bag tr 
fpti btm (Sefagttn taunt ftt^tn bitiben tottbt, unb mit tiitie onbctt 
aSfSbriiu^t tr f^on angtgrlfTcn ^ottt. Slle n am 2. 9lQt>tinbtr 
mit ftinem SoOtgtn, btm Quriftm $)itrDn9mu0 S^xtf, nai^ 
ftnnbtrg fi^t, ma^tc i^m bieftr ^oi^Oungtn unb fagtt: „%Bii« 
uoltt 3[|i mai^tn, man niib'fl ni^t ItibtnP" — vorouf Sn^tr 
ttwibfrte; .SBit, menn man'« mligtt Uiben?' 

Dit Obtnn im filofttr, btr ^rior unb @ubt)rior, uoren tnt* 
felt Ubtr ftin Sitftrcttn, fa^in f(f)on ©^titti^auftn aufgtrii^tet 

Kalbt, iot^. 10 



3,;. Google 



146 Sufna^me bet Ti)t\m. 

unb naifen i^m Dor, bat tt bfti ganjtn Oiben in ©i^anbt 
biingtn weibc. I£r anttDortctc iEintn: .fiiefitn Sttttr, tfl'fi ni<$t 
in ©ottrt Slatntn angtfangtn, fo ift'« batb gefaQtn; ift'S abci in 
frintm ^amta angtfangtn, fo lagt btnftlbtgtn tnaditn." 

@eintn Q(ttn Sifurter 8e^rern gegtRilbtr tnugtt er fi(^ lUngft 
gcgtn ben Sornuif btd ^odiniutfi Dcrttibigtn. SDag man bni' 
ftlbtn aui^ itt)t ti^tbtn ivtrbt, fo^ tt al« gemig an. aie tr, 
iitPtigtnS trft am 11. 91oDember, bie !t^fftn an Sang fi^iilte, 
ft^ritb a barouf^in: ,S)tr totig nii^t, bag o^nt j|ioi^mut, obec 
toenigfttne o^nt @4rin Don ^ot^mut unb btn SBerbot^t btr ©trtit* 
fui^t ntt^tS VltatS ^trDorgtbra(f)t mtrbe ? " ^te Scfurtcr Dtr[angttR, 
bag Sut^tr in adtn (Dingtn trft i^rtn 9tat tin^ott; baranf ant< 
wortett cr: ^34 aiU ni^t, bag na4 menfi^ii^tm 9}at unb 
iSorfag, fonbtrn na^ @ottt8 Slat gtfdie^t, toa^ i^ tffat. "Sitaa 
totnn ba« 3Str( aue ®ott gtiotfen tft, toer inirb'e Eiinbtin? 3Senn 
tS nic^t au« ®ott gtmtfcn ift, iptr nirb's fSrbtrn? (Ed gefi^t^e 
nlt^t mtin, ni(^t jtntr, ni[f)t unftr, fonbtrn bein KfiitCe, ^liger 
ajattr, btr bu int ^tmniel bift." Unb bad ffiemugtftin, ©otttfl 
@o4e ju fit^rtn unb nt<$t au8 anutroiQen eintn Aani))f oeran* 
lagt ju ^aben , ftdrttt i^n au(^ , alt tr , trfi^raden iibtr bai 
SiufftEitn, bae feint @ii^e mai^ttn, tntpfanb, bog ,i^nt baS 
@piet JU f)od) iDcrbtn nodt'. Sin ticiner ^ug i^arattttiftert 
ftine ©timmung: ftit itntm S3titf an Sang uRttr}cid|net tr fi(^ 
ilftere in ber SEBtifi btr ^umanifttn, ftimn IRatnen grddfitrcnb : 
„aHartinu« gteut^etiDS", btr gfrtigtftnntt ; aBtr Bte tr (8 meint, 
Idgt tc trttnntn, ivtnn tr fogttli^ ^injuft^t: „DttIint^r Rnti^t unb 
gar ftfit tin ©efangtnir". @o fii^Itt tr fit^, obtno^E otetfa^t 
angtfoi^ttn unb Don man(^tilti I5r))trli(^en Ettbtn gepfogt, boc^ 
ftarf unb frti in btm $trrn. — 

3n btr uorgtfi^lagtntn I^isputation tntlbett fii!^ nitntanb. T>tt 
lEDlafnjtr Sift^of antmortttt nitf)t. matW ^attt tt Sut^erft 
Srttf — tr rtfibitrtt bamoU in Sf^affenburg — gar nic^t er' 
^alttn. Sbtr mit btr ©ac^t felbft nnrbt tr balb gtnug btfannt 
gtmac^t. ©tint Sttgttrungdlomnttffart in S^afit, bit bit Sic^lis' 
Itit ber Slngtftgtn^t, btfonbtrS btn ©i^abcn, btr bem 9Ib(ag^Qnbc( 
boraue tntftt^tn tonntt, fe^r lt)o(|I trtannttn, ^atttn i^tn &ut^r& 



Disiti.cdDi. Google 



Slbniit Don KRainj. 147 

tf)t^ttt mb aitbnt, im« nnbcfannte, barauf bcjUgtiifie ©(^riftftttdt 
fofort jngefanbt. 

!Qie ftunbe boDoti ^atte jit ttlnetn ungiinfKgcrtn Z^ertn{n^ 
fommnt fiSnntn. @0f6en ^ttt man fl^ oonrttttn SRome bel 
Stbici^t 6tf4wtrt, bag ,bad ^tiUq Sltgotlum mit tnatntigfaltigm 
gtognt Untofiten, $001)) unb aefotbuns Dieter ^crfonni btf(^ititrt 
tDcrbf, atfo ju ntntg einbiinge. Xicr SurfUrft mugte bentnat^ 
Stbdi^t baraitf tic^tncn, ble (Sintlhtfte tnOgnc^ft ju er^S^nt, unb 
aUte ju Dermdben fui^tn, ivqS eint meitcn ©(^milltrung bcr Si> 
trSge, bit boifi Iei(^t bur^ Snt|er« Sfngiiff eintttttn tonntt, jnr 
So(ge ^abtn tiinntc. pr fdne ^fon Utg tr fi(^, mie ci et' 
Itttit, babnri^ nii^t anfei^ttn. 'S>lt infcimitrttrttn ©ifiriftftttdr 
ttbergab tv btn iit^eologtn unb 3uriftm btr 3Rainjtr UniDtrfttStr 
btfififog iebot^ f4on auf ©ntat^ttn feintr jRatc, nie tc am 13. S^e*^ 
grmbn refhibiert, einen .tn^ibttorif^cn $rojt§' gtgtn Sut^tr anr 
juftrtngen. (Stlmbt Iiattc er ani) bic X^eftn an pd^ftUi^t ^eitig- 
teit gtfanbt, ,ba§ fot[|iem Strfat jettlic^ tiat^ ®t[tgcn^tit unb 
Stotburft roibtr^anbtn" ivtrbc, anc^ mn ben Orbtn nii^t auf fi(I|> 
jn [abnt. flncg boDon ^at bn Sr^lfi^Df Jtunbe tr^ttcn — nnb^ 
and) bM (onnte er teldit rntr au< Sut^tiS Z^cfen tntnmnmm 
^ben — , bag fii^ ctti^t btr ftommifjart ,in prebigtn nnb ^cr' 
brrgtn mit rtbcn unb anbtrm onf^idlit^ foUttn fallen". Sr 
f^rcibt btee n[($t bem Zt^\, fonbtm ftintn Unttrbtantttn ju, 
unb gtbftttt, i^ncn bQ« trnftlf^ ju unttrfagen, bamit bad „^i(tg 
9itgotium au9 Stl^tftrtlgttit ni^t otrai!&(tt roerbt". (St gitbt 
au4 trntutt ^nftniltiontn iibtc bit SJtrmcnbung bt« ®nabtngelbt» 
unb ertneittrt no4 btn SBirtungelreie bee STt^tl. @o ntnig Str< 
fi&nbnie Eiatte bltfer Atrt^enfUrft fUr bit ®oi!^c, bit Sut^tr titf 
Inntrlfdi bemtgtt, 

greunblt^er ftttlte ^i) btr Sifc^of ©cuttctue Don Sranbtn* 
burg, btr i^m gn&big antmortttt, abet ioi^ Don btr ^adft abju' 
laffen riet, ba tr bit ®tnialt ber ftiri^t angrifft unb fi^ .ftlbfl: 
Diet Snu^e maiden nerbt. 

S)it angtltgtn^tit auf fii$ bem^tn ju lafftn mar boi^ f^on 
nlc^t mt^t m)tg(i(^, unb Xt^tf glaubtt nii^ fi^iDelgen ju biirftn. 

^S S^ologt nioQtt tr btm ®tgntr entgegnttrtttn. Qtt grant* 



3,;. Google 



IIS Zttri gtB« ittl^. 

fntt a. tt. Oder tttoaxb ct ^4 am <Snbe bte 3)i1re« 1517 tk 
ISUrbt tincfi SUenttaten, balb barauf bit ttntf !{)(ittoi« bti 
S^lDflit. 3u gteli^er Beit otrOffentR^tt r IDi^utationet^fm, 
bit jvat untn febitnt batata anSflingm, (An alter ffBa^rfi^ciiK 
li^teit noi^ — utifc barbt fa^ man bamale xtHfii HigM — 
bni grfriirten grantfann Zf^tAoqta ftonrob ffltmVino j«n !6cT' 
fafftr ^tttn, btr von feintm frU^tn SrifsjiBn Sufmt^iAt ^ei btn 
SStttenbetBCrn tiii^t fonbcrtic^ ^e(b wax. Dtcft ^H'"' ^^^ <" 
fetr 3041, a(« btiot 3t<>nf angttOnbiat inrb, lit SaEir^t jb 
fffrnbann, bit 3nt)imar p unttrtirttttttt, baS ^tstn Mt tat^fifd|t 
Sa^cit Soigtbradite jn btfritiecn, ftitb {tbigli^ tiR ^rogt Mm 
Sbiog getmbntet nnb ^nb mtt itbcm VSorte gtBtn Su^tr gcrii^tcL 

3n fifttoffncr SafTnng nurbtn ^ici bietenigen S^eoriem itbtc 
Vbiai nnb bae Stfcn bn SStt^t, oon bentn Sut^tr gnncint fyOU, 
bog iit nli^ ber Stuff offung bet Itrc^U^tt Oberen, dot oOm 
S^ingoi <m<it ei^t bte fnpftee tnt^tc^it lOnnKn, ate gut finl)04 
^ingefttitt. 9hit bidmeilai ^b torjc StgrttiAnnycn btigefttgt. 3n 
btn mrifEcn ^Qen btgnUgt ^ ber ffitrfafftr, Sot^rB e% 
atff 3crtnm, mc^oftn drrtimi, ja ate StaSfi^ntit ju Eitjti^ntp, 
fo bit 3)hinnng, ba§ ^ttniS mtf)T Dcnniigt ale bei ^afift, tr 
fagt lenbeter: att ito; — ti wac'ItidK ju trttnntn, iuoruif 
Ztijtl ^moue niotltc; Siit^tre KnftrStn, a(e nnmittelbar grgm bit 
ttutoritat bee cegicrenbeit $a))ftee gtrit^ttt, gn branbmailtn. 

Unb f(^Dn (i^ett fii^ @tiininen genng Deme^men, iDtti^ ^t^ 
Krfe|}trtni, U)n fogac auf ber ffanael ale (tdrctifei auef^ncti. 
nni bir iStittx gebmoT 1518 ungtt ct f^on, bit ti fid) {tanbcttc 
tim erbitttrten gtinben enooifitn, Mc jimr ju fetnem lOtbautni 
«UT (DOM XBinltt aue' gtgtn i^n tifeittn, iseil ^e niifts ju li|Rr 
Veittibigung DotBringen tbnnten, banitn abcr ni^t mltibec p^fig- 
Otfonbtre fifrmtTjtt t» HSfti, ist^ man litn !Ranteit frinee ^t^ 
tnlt in btn {Kmbel jog, ntd) ba6 (Stifti^t ntEbrtittte, a(e ^abt tt 
int Suftrage gritbrit^ btn ^anbel gtgcn Gtlbrt^t angefangau 
T)ae mar nun tine bDe^afte Sifinbung. ^ittnanb tennlt tm 
€ai$e faner fte^tn ale Sriebcnt) ber SBetfe, bejfen SSnlitbe ffii 
SMtqnitn vnb bit ni^n XHagfi^S^ bet Sttttntetstr ®<^' 
tir^e nebcn Ztljd bvxt^ 8ut^ SS^e tn erfler £inie getnffat 



Disiti.cdDi. Google 



iut^ unb bcT flurfSi^. goitfitiiHc. Ul 

nurbe. S^icfclbtn vucbm np fpdt 6ei $iaft dtlannt. gut^ 
moCUe nii^t, bog tnott boit ftttE|tT boDon Simbc i)(itte, ats in ben 
SicifRi, filr bit fie btftimmt nartn. Sin ben iEBcct einefl idcI1> 
tt^tn ©littles ba4te cr bet Stginn bet @a4c tbtnfo vtnig, 
nic baran, boS bcr AntfUift fI4 Dtile^t ftt^Im tannic SGBo t6 
bit Sia^t^Ulitbt ju erforbtni f4itR, fiottt er ^ligne aviSj t|in 
fi^iHi tiing^ bnr4 €patatin a&ma^ncnbt S&arte ^ulonmun taf^n, 
nu^ in rein aKlUi^ra Simen, {a ito(6 im ^tsoemkr 1517, too 
ti ben AurfliifUn on eintr neuett @tniet naTnt, no^btm fd^ 
bit (c^t JU fcbum Sebauem btm fiirfUtitra %ife^ gtf^abet 
^e; ba« {(^rtibt et grkbrl^ betn Steifcn in bemfeUcB 49rtefe, 
in bem CI i^n an bad liinsfl Dtrfirioi^eni ®(fi$tHl etneS StU\bt9 
tcimutt, btfttn Kbtiefetung buEi$ feint ^ofleiitt tuiibgeit norben. 
9taiD gtuug tntlitt er fi4 ^utdi ftint tnut Samuns fttn ^of> 
Ml DerWtnt iu^obW. — 

Siti^cenb fi^ fd|Dn bit !Bo((en jufantmentiinnten lub n bits 
mi4 no^I ttfaanttr ging n nt^ig feintn XQtg in bee Krbtil flh: Ste* 
mtinbe anh UnbitcffttU. 9ntt ecofitis 3fltttc|fe arbcittte et jnit btn 
Srtnnbtn an tiner Sttuorbauitg btr atobtmift^tt ©tobitti, gnb er btm 
gctw^i @))alatin, btfftn t^tatoetf^e Sltigunetn Dim Zof pt ^Eagt 
Diu^fnt, fUr tfte ^t\in mtrtoode antoeifunaen iiber bofl rtdrtige 
@tubiutn ber 3^^oIa8ie unb bie S}trtf(6&f)U''9 ber Atci^enDater; 
ntxti ift fii^, mebtr gltiS nod) Xoltnt ntimag bk ^idge 
@4cift goal tit bui^bnngtti, beS^oIb ift te btc tr^ ¥Flt<^t, mil 
@tbct aajnfangtn, ttdintid) mit bem, ba| tfl btm ^tva gefoto 
Btiige, baS bur^ bl^ tiaai jn feinim SZu^ue gefi^e^e, ntdit ju 
bttntm, obtr ju irgtnbettufl fDlenft^tn, ba§ ti bit in ftinn pofioi 
dann^^it bae Ka^ie Seiftiinbnifl feiix« Sarttft stm^OM 
magt." 

3Rit bem SttannttDtrbtn feintt dlantens mt^rtm ftif oiu^ bie 
gcogta iibtr bitfen unb {eiten $untt vonfeiten ouftoSitiger ®o> 
It^dcn, unb iDtnn nii^t bit gftinbe boju gtniitigt ^itUra, fo fergttn 
fi^on bie grtmibt, bit n3^Tc Stnetunft ^btn DolUen, bofkr, bsg 
er fii^ ifflmtc tinge^btt mit btr gragt no^ btm SBttt ber Sb< 
Ufft befi^ijjte. 9alb loar tr fir^ badlbei Uar gcmocbtn, ba§ 
^ nar tine Zduf^erti btr €ttUD, tutmanb nlitlt^, old ben 



Disiti.cdDi. Google 



160 „®(niiaii Don Sblag unb ^itobc". 

ft^fitfrifltn unb fauttn (E^rtftcn. Siaooa xooUtt n au4 iiffenUtit 
^onbtln. Urn blc untfacen unb fdiDet onr^nblii^u X^efm, bertn 
JBtibrtitutig niC^t nadj fcinem ®inae mar, gu Dcrbtitngcn, badite 
ct ft^r balb baran, tine grQgtre ^^ti\t tnit SrtliiEunscn bcEftlbnt 
auSge^cR ju (affen, aui^ einc fo biingtnb n5Iigt tui}t Stte^tong 
fUr bit 8aien ^erauejugtben. Sr ^otli btfi^atb fcinen Sifi^of urn 
!Rat gefiagt. 33te Slntmort Dergdgertc fxt^. ISnblt^ ft^idte — rt 
mar anfatig andrj — bcc mo^Igtfinntc 3)tann tclntitScringtcen ate ben 
31bt Don Sc^ntn mit cintc Sotfc^aft an i^n. Obmo^I ei ntil)te Un« 
(at^aHf^rt in bm 3:i)tftn fonb, riit cr t^nt bw^, mit bit ^ecau^abe 
dn Denig ju roartcn. Sutler, ticf crgtifftn oon btr grtunblii^Ieit bts 
Aici^mfUrfttn unb btr l£^rt eint« fa ^o^cn Sefut^e, txtiSatt fi4 
bertit boju. „^ tciU titber ge^or^en, al9 ju meinct Stci^tferttguns 
SSunbtr t^un, menu i<^'9 EOnntt", f^titb n an ©paUtin. 

Sange Dcnno^U et ftc^ bo4 nti^t juiUd^atten. 3n btr btitten 
SRttcjtDH^t upurben Xtl^ii X^tfcn in Stttenbttg bttannt. Sitt 
JBui^fit^rer aufi ^e fut^te fit in grogcn IDitngen gu DCEbrtitcn, 
tam abtt bci bee f^c t^icn aRttfter btgtiftecttn Stubtntenfiliaft abe[ 
an. gaft fein ganjec iSocrat, g^in 800 IS|Rnp[ort, mutbt i^m 
nit ^alt tntrifftn unb, o^nt bag JRettor nub @(nat oor^ 
ttaa9 baoon erfu^ien, gu Sut^ere grogem SBtrbruf, bent tt au4 
auf ber jfangcC Jlnftbiud gab, ttffcntlic^ Dtibiannt. 

DfiM 3n)(lfel mar td Xe))ttd Xugriff, btc Snt^ti niittete, feis 
bia^ertgts ©i^meigtn jn brec^tn, nai^bem i^n au4 btr Sifi^of 
feine« frfi^tren SScrfpre^tne entfiunben. 9}o4 in ben le^ten Xofltn 
bed anarg mtrb felu {Itine« @4nft(^n „@emion oon Sbiag unb 
®nabe* erft^ienen fein. 3n gmangig ®&1jta fprai^ er ba au^, n>aS 
fiber ben fii^Iii^tn @egcnftanb nai^ ftintc SRcinung bem ffiott not 
jn miffen roilre. SiJitfe Kudfil^mngta {inb oiet (tringipieQec aU 
bit X^tfen: ^\t ®(^itft i^ eS, bit oon btr fc^oia^ifdien X)rei> 
teUung ber 8u6e in SReue, 9ti(f|tt unb ©enugt^uung ni(l)te mtifi, 
bit tttnt ©enugt^uung forbtrt; fit tft c«, in btr cr ftine ^nnltc 
genugfant gcgrUnbet mcig. X)cr Kbiag ift nii^t gebottn, au4 ni4t 
gtraten, fonbern ge^ilrt gu ben Singtn, bit gugtlafTcn unb erloubt 
finb. ©tin fiiattifc^er iRat i^ i^er, bag nicmanb 81b(ag [ctft. 
„Za% bit faultn unb f^iafrigen <S^t(ften WAai (Dftn." Unb gum 



Disiti.cdDi. Google 



„®CTinDn Don btt eugC. SdS CbtlUttn. 151 

®6)iv^ tttiHtl er: ,£DtP ct(i(^e mid) nun tvo^I cinen St^n fi^e&eii, 
benn \old)t SQa^i^eit ft^r ft^Sblii^ tft im Aafttn, fo ot^te id) bot^ 
folt^ ©efttdire nit grog: fintemiil bai nit tun benn etlid) finfttre 
®e^irnc, bic bie Sibel nit gerodien.'' 

3nn(t[t(^ bebtutfamtr mar tint tn jtner B"' gt^alttne ^nbigt 
Don bet a^uge, bie und in (attinifi^ti ©praise Dorlitet. Offen' 
bat brt(^t cr barin f^on mit ber ganjen Sugt^corle. <£r marnt 
boDoc, auf 9tt(^tt, DoUtotnmtne Sleue u. bgl. ju Derttauen, unb 
trma^nt, ftine Buf'ifit^t bet ber Slbfotution auf bie Seii^te dot 
@ott aUtin JU gtlinben unb auf ben @taubcn an fttn 3}ti^tBung6> 
mort. !CaS raa^rt 30Sefen ber :6uge edennt er in fortni&^cenber 
Slbtt^r Don bci @ltnbe unb in fitter Sinnteernmerung, unb nur 
btx bringt fii$ um bie IBtrgebung, bee nit^t mil bem oQtin rti^t' 
fertigtnben @Iaubtn Dor ®ott tommt. 

X)ie6 adeS mar fitr bie ©emtinbe beftimtnt, mit^rtnb ec fUt 
bit @e[(^rten tine aaiS) alien @eiten ^in gtmappnttt roeitett Slufi' 
fii^Tung fcineu S^efen plantt. Onbtfftn nbtigtt i^n eine dieife in 
OrbcnSangelegen^eiten, bie Arbeit einftmtiCen ju unttrbrtc^en. 

9Ia(4bem feine ^mtejeit ale Siftriltdoitar abge{auftn, ^attt er 
auf bcm ©eneralfapitel ftiner jtongregaiion }u erfi^einen, hai bteft* 
mal JU ^eibelberg abge^alten meiben folltt. S)aS mar eine Dtite 
9teife unb ^it f(^ien nii^t ungefa^rlic^. Zt%tl8 3;i)ef(n, bie er 
unttr btm !l£ittl eineS 3"1U'fitorfi ^attt aufige^en (affen, fatten, 
mie natUrlt4, nii^t nur ben ganjen ^ominitantrorben gegtn i^n 
in $arni[c$ gtbrad)t, fonbern auiij oitten anberen Suti)trS $(lcefie 
crmiefen. Snan erfu^r in Sittenberg, ntit meldieni Slftr man 
gtgen Sutler prtbigte, \a btfttmntteft feine balbige SSerbrcnnung 
at8 flegcr Dorauefagte. IRtuerbinge mar and) tin nam^afler Z^to- 
logc, 3o^. (Ed Don ^^ngoiftabt, bci au4 tnit ben fiumaniftcn 
^jie^ungen ^atte, gegen i^n aufgctreten. O^nt irgtnbmte ttffent* 
littl mit Sutler ju bredien, mad Sutler tief Dcriegte, Dcrbreitete ber 
gelc^rte, Dietgemanbte uub libtroue title SStann jegt ^anbfc^iiftlii^ 
unler bem illamen nObtliSfen" (eigtntlidi ©piegi^tn, toomit man 
in ben i^anbft^riften nerbil^tige ©tellen marfiertt) :S9tmerIungen 
gu Sut^ere S^^cfen, bit DoQ Don ©dimji^ungen maren, i^n tinen 
jtefer, SSb^mtn, einen ^nHuijttx btS ^opftte u. bgl. m. fdialten. 



Disiti.cdDi. Google 



1&2 Strife 11114 Otibellltig. 

^0 cinti^foi i^ gtlnbt ringfum. lOie Si'untic, Ue ^mli^t 
9la4fttQunBtn fUnbttttn, narnttH nti^iife dot ber Steifc. Sr 
Iitfi^tDg bo4, nbtm fflc^otfam gcnug ju t^utt". ,3e mt^t fne 
nUtcn', f4ric6 tr an Sang, ,bt^a mt^r f(^rt{lt it^ dDrmam." 
,8ete nur jum $ctnt , bag tr fclbft fetnen Sn^ virft. @tin 
©ifle fltffW-' 

Setnnn Obttta, Oo^atut d. Stwpt^, bei i^m baoon SRit* 
tcilutig QtmaSfi ^abtti mw^tt, ttia< man \ii) aUte Don t^m er* 
liafit, anttDorlett n om 31. anscj: ,34 glaubt cB tvo^, ba^ 
Bitin 9}amt bti Didtn ftittfoib gcmorbeit ift. — ^ Ufftt, bii| 
lie aitntf^tti p4 anf nit^M aidsncfl Dtilaffen, aU aOein ouf 
^tfuni S^fhim, nli^t anf IBcbetc obir iBcrbJcnfte obcr rieeac 
IBcift; btnn ni4t but4 unfer Saufni, fonbtnt burt^ ®oItc« flam* 
^fcjigltit nierben uii fetig. SuS fotd)" ^cebigt fangen {ene ba» 
Oift, bat, mlc bu ^tf)ft. Qon t^ntn auegtfttet toiib. Hbtr uni 
Sht^m Dbcr @4''>iu^ mitttrt ^ait lit mcbcr angtfongtn, no4 ncibe 
lit auff|ttrcn. @ott mag iuf^ent" 

?tur nngtm gab bei fturfilr^ btn fUi Su^n Don ©tautrif). 
geforbeiten Urloob jut Stiift. (£1 CTtnnerte btit StRerolDttnr 
baron, nit n i^m Dtr^jgroi^en, i^m .elntn a^nt X)odor an biefem 
man ju eriie^tn', unb tnig i^m auf, bnfUc )u forgen, ba§ 8ut^ 
nli^t ISnger ale nbttg Don bn Uniotrfitlit fcntge^Iten roMtb, 
SBIan fic^t, ber flurfitrfi nar ftinnt froftffaT fieunUii^ gtfinnt^ 
unb Sutler ^atte ani) fi^on, too^t burt^ @palaAtt^ ge^Brt, bag ,tr 
btn fsiiben t^tDlDglf(^n @tubitn Stttmberge ft^i gemogat' unb 
moufgeforbtrt t(n unb Sariftabt, bet te^t ukbti gaij auf ftinct 
&Aix ftanb, in ^roteftion gcnommtn, aiu^ nid|t jnfaffen uttbtv 
,i^ na4 Slun gu f^ftppen*, tuoDon man ft^on rtbite. 

S9alb vait bem @oiintafl OnaftmoboQ^niti (11. 8IprS) rei^t 
n ai. ftbtt Sobutg unb SQiirjburg, too ec mit Sang unb an* 
beren Sriibem iufamnentraf unb Don bem bottigm 9if4of Soret^ 
son Sibra, an btn er cinen (Smfift^ungebritf feintB fturfUrftcB 
^tte, fcnmbli^ aufgenommtn uurbt, fom tr gur feftgtftfitm 3<tt 
in Qeibdberg an. 9btt ©onntag 3ubi[att begonn ba« ftapUd in 
bet Dorgefdiiltbitten SBetfe. mt aai) fonft iiblt4, ft^Ioffen fii^ 
an bfe fiapittlfi^ungcn gth^rte ^CiCputalionen on ;^ fie trl^clttn 



Disiti.cdDi. Google 



flaptttl in ^bttftcTfl. 15S 

i(rtmal tinr grBStre Stbeutung, ba Sutler, pifi Ao^ Mt 3inbe 
flints Ocbenfl, barin aaftntm foQu. Slot 26. Detttibtgte er, 
tttt^rrnb fcin ^i^ttfec 9nn^rb Se^tr t^ refponbititt , im 
Stapitel\(uAt M ftfofttre nor einei grogtn SSnfammtung etne 
dlei^f t^eo(ogif4ei; unb p^ilofop^ifc^cr ®ii(c. 'Die brtnntnbt grap 
btili^iten fie nufft. <&9 marn @ebatiScn, bit i^m ptrfiinlli^ Dtt[ 
vi^tigtr mamt, bic er ba i^cntlti^ jur Sti^nbdmg flKlte. ®r< 
ftttgt, »!( cr fagt, .auf ben ^tiligcn ^aitluS, bn« aulnisJi^Itiftf 
9tfii6 unb Organ S^riftl, unb febonn auf bnt ^iligtn XnguftiR, 
btfftn getreut^tt Susltgei'', Dcrfot^t ct iai gdnj(i(^e UnDmnKgnt 
bet annift^tn, buc4 (igtnte S^tm bit iSnabt ju errei^en. ,6A 
i^ %dfa. 1x4 bet SKenfi^ gSnjfit^ an ^ Dtrjiiiciffln init§, nm 
gefifeitft ju ntrbfn, bie @nabt S^iifli iu erluigen." Sltt(| Don 
nM^rer unb falfi^ec ST^toIogit ^bett tr, obtr, mil er, tmi bit 
9egen(£^ rec^t fi^orf jii marttettn, ^tft auSbrfidt, twn bti Stafrnf 
tfKohigie unb ber SitujcSt^eofogie. 3[uf bafl (grfeniAare an ®ott, 
nUmtti^, mas er burc^ Jtreuj unb Seibcn offenbart, fod man fe^, 
nt<4t auf bae Unfid^tbaue in @oU, in bae ft^ txi^ Stn^meet^eeloae 
Mrfiert, btt baS S&ft gut, bo« @irte bM nntnt, mil^cenb bn 
flnujtei^tologe bie Sa^e fe nntnt, x^t fie ift, — rin Unterft^ieb, 
ber ^di andt fogftid) ttt ber Ifrage ddh ^rft^ unb @nabe offtn> 
6art. n^li^ttuier i^ gert^t, rae((Qer otel btftet (operatur), fan* 
inn bee o^tM Ditf {Qertt gtanbt an SEiriftuui. ^od @efe^ fagt; 
tffM bat, unb ts geft^e^t ninnaifl; bit (SSnobt fagt: i4 gtairtw 
an biefrn, unb f^on ift ailed gcfc^i^n.' — 

9iuc^ bie ^ttbtlfitrgci: ^ftffaren ber £^(otegit, trie ne(6 gatq 
bn ®4otafti( evgeben maren, beteiligten ^(^ an ber Settatte, sit 
Sutler btrictiitt, in beft^bentr 2Ceife, abtt [cftarffittntg unb tref^ 
fi4; nur einet, ber i^ng^e, btmerttt unter atlgeuMiner ^tttt> 
felt: „V3enn bsS Ut 9autm ^ilrlen, vUcben fie da^ genif- 
Iii$ peittigen." 3Ran airb baraufi f^Iitgtti bilrfen, bofi ou^ 
fttgerungtn gcgtn bie Dulgiirt SStligionettbung gefaStn finb. 

®rogen Ctubrud mat^tt ^ut^ert fti^crte unb offene« flnftrtltn 
«nf Bit^rert fitngcie, jum ZtH no(^ ftubierntbe 3u^<>Kt, auf 
Oo^anntS Srmj, ben fpttteren |!Mut)lrefoitnater ®4»a(pen6 ; £^e»> 
lialb 9iOicanu«, btr fill) um bie jReformatton ^brMtngene tier* 



Disiti.cdDi. Google 



JM aUdttilt. XnttaKtm. 

Ueut Qtmaift; oU0ti4t audf auf ISr^rb €(^nepf; — oar ailtn 
Xiin^ta aiti auf ben jungtn, nii^t luigctt^itai Soniiirifaner Wiat* 
tin Su^er, l>tr, ganj trsriffen Den Sut^trt ^crfiinli^ttit, aiSbtttb 
feumt Stn^m rnttei tat {inmonifttn bee fObat^u^n 3)eutf4[iuib« 
Mcbreitetc. 

Sttgtr itn DectEanttn Itreife mit im Stftbtm, befonbtre mit 
©toupi^ unb Sang, ancf) mil ffiotjeilatte gint, brm Stiiniberfltx 
9iiBnftintr|)ctbiger, tain Sut^trt Slngeltgtn^t ^iti tanm jnt 
©ptai^t. fit burfte fio^e Xaqt ber (Si^olung feiern, btien cr 
Aiu^ biingcnb beburfte. S)n $faljgraf ffiotfaQng, btt JSiubtr 
beC r^if^cn Snrfilr^en, an ben ei cEKufoKe aap^o^ita dm, 
tub i^n mtt @tau))i^ unb Sang in ®aftt, bcDtrtctt i^ ouff (eftc 
unb jetgb i^m, xoai ,itnt8 {Bnigtii^e onb aagciorbfntti4 ttrS^tigc 
©(^tcf an @t^en>UrbtgItitm ^e. 8n bra fturfUipen Siiebrid) 
fi^ricb cc barauf, Sutler ^ttt fo gefdfidt Mflputitrt, .bag er btr 
UniDcrfitftt Siittcnbtig nii^t geringtS 8i^ cingttiogen; eS mcrbe 
i^m aud) Bttl ^rtie Den geU^rten 8ntttn nac^gefagf. 

fifl n>aRn augent^me Srinnernnflen, bie er oon ^ebeOierg ntit 
fortno^m. Xnfongd 3Rai nto^te et fti^ auf bit KUdretfe, sum 
SeU iDicber in 8egt(itung btc iQrUbn. 49it firfnrt fn^t er mit 
Uftngtn nub gang. Sergetieni fn^tt er ben erftertn, mit bcm tr 
tanfelben ffloflcn benuftt, Don ber CSa^r{|eit nnb iRit^tigleit ftineff 
@trtben« ju fibtiitugen. 3n (Ecfurt ^offtt ct, bui(^ mfinbli^e 
flueftira^t Xtntoetter, bcr immer gereijtir geiDorben mar, unb, 
tpie t8 fi^eint, i^m Dor fuijem fogac grobe Untenntnifi in Xi^tO' 
logic unb ^^Uofop^tc DorgcDorfnt ^ttt, umftimmen ju iSnnen. 
^n ftincm 3)itner abgrmiefen, f^ritb er i^m eintn fieunblii^en 
Srief mtt bn gotijea 3:)anfbarfeit etuce @4U[tr«, bcr ft^ bcDugt 
ift, Dicltd Don bem ge^rti gcEemt ju ^n, ben t9 abtr barnm 
um (o mt§T F^metjt, in ben mit^ttg^en SDtnfltn gu onbeten Sn> 
ff^uungen gttDnunen ju [tin. <£r erliart, nni )u bieputiertn, bii 
bie fiiri^e tntfi^teben §aEicn uUibt, fprii^t ee abre bod) jugleitt 
nnnmiDunben ole ftine fibttjcugung aia, bag eine SZeformation 
bcT ftiti^e nit^t mSglii^ fti. e^ne DoDftanbtge Sufirottung bcr Qa- 
nonce, £)ttrctalni, ber f(^oIofitif4(n 3:^oIogit, ^^ifofop^ie uttb 
Sogil. Samit fitl freUii^ afia, nerauf Sirutoettcre 9lu^ 6e- 



Disiti.cdDi. Google 



etu^nng btt ScfoIntioiKiL 155 

cu^tt. S)a XBM fttne ^Jcift&nbigunfl inilglii^, mdt iti eintr ^a* 
fanunaitunft nii^t, bit bann mdt erfotstt. Si oetlitg @rfurt tnit 
ttm StiDuglffin, bag mit ben Wttn, bie in i^rti folfditn a){ei' 
tuina grau gcmotbcn, ni(^K ju mo^ni fci. 'Ctfto grOgeie $off> 
nung ftfite er auf bie Ougenb, bit Pt^ ju btr S^eologit mtiibc, 
Mt „3tfum S^riftum at« bofi tDa^rc unb tinjigt Sii^t tJicbiee". 

%m 15. anat not tr tsitbti bo^nt, Ubrigtnd fiif^ unb 
fltfunb, mil feit langt nfi^t. 3)it SRttft bei fdiilntm ^^[ing6< 
uetttr — bit SBiir^urger ^offttn batauf^in, mfc cr beri^ltt, auf 
tin guttd SQtinja^r — , oni^ bie U^ttt Stbmivati\t toatta i^nt 
^nt btfommtn. S>it Jlfirtunbt mctntcn, cr uilrt ^iirtft unb ftatt> 
fii^cr gtiDorbtn. 

Sofoit na^m tr bit natnhxoi^mtn S[rbtittn auf. ^n taum 
«iner {Qod^c toartn ftine (Srftdrungtn gu btn S^tftn, fcine SRtfO' 
Intionm, bctnbet. 31m 22. 3Rai fi^idtt tr pe an ben Sifi^of oen 
flranbenburg mit tintm btmiitigcn, uo^t am^ fiir bie £)fffntlti^' 
ttit beftimmten ©ci^nibtn, in bent tr ftlne bid^crigt ^janblunQd' 
Dfift re^tftrtigt. B^S^''^ ^"^ '' '>"' Sif^of, na4 (tinem @ut' 
bUnten ju Itnbern, ju fttttcf|tn, obet ouif) bit ganjc Arbeit in« 
gturr JU merfen, btnn i^m tiegt tti^ite boron, ffir bisputiere, 
^Qe nf(^td Qle fitter ^in, ermaite oietntt^r baS Urteil ber Aiti^t. 
S)er Sd^rift fttb^, bie tr bcm $apftt nnbmtt, fe^t tr augtr bem 
!Bibmungefi$rttben an bieftn tinen SSiitf an fetntn gtlitbten ®tau' 
pit} Doran, ber bit Qberftnbung bts S3ectee an 6eo X. Dermittein 
foatt. 

JDIit ber grSgttn Offen^tit unb ber Ku^t cine« guttn ®t< 
»tfftn« fi^rtifpt tr btm $a))fte rait bem Sifi^of, uie t» getommtn 
fci, bag er, ber ungtlt^rte, oUti Qttbung bare SPtann, btn man 
^t etnen ${itetittr unb Xpoftattn fc^tlte unb mit taufenb @c^tm))f' 
Dortcn fi^ma^c, ee gemagt ^obt, in bie Cfftntli^tett jn treten 
nnb jene ®tieitftt|ie au«gel|en ju taffen, moju tr ale eln Dom 
Vopfte autorifitrter Sottor bei 3:^eotogie bofi 9}«^t ge^abt ^abt. 
2)a cr nic^t wibtnuftn tfinnc nnb flc^ giogtn fiag iugejogtn 
^bt, ttoUt cr, nn bie ®egner ju befjinftigen unb bit SOSiinf^e 
DicEtr )u befiiebigtn, numnel)r (Sitlilrungen fdttet £^[tn ^traufl' 
fltbtn unb joar, um fustier ju fein, untti bem @i^ut}t be« piipft- 



Disiti.cdDi. Google 



US eci^t on eco X. mib etonvit}. 

ti4icn 91«in«l. 33aiau« mUtben aOc erimntn, mie rein, unb eii» 
failig n bit fiti^lt^c (SttDoIt gtt^ unti i^ie Sut^iung atfa^it 
(>be. Sr unttr(9§t babtt nii^t, bosanf ^Injantifni, bag f^onbtr 
Untftanb, b(^ btr fcDntnc nnb gut Ist^olif^c Snifllt^ i^b at 
feintr Unionrfitat bntbc, geatn ^it {Bo(r^tlt btr gieen t^ dot* 
gebrnltro Stfc^ulbifliuteni fprlta^. Sc^gHdi mtrft n ^. bctn 
VoVftt lu 3il6tt> vib ccfn^it i^, mit f^ ju nai^u, uae tr 
iDodt, SdtR ebct Xob aire l^n }u Mi^Sngni. 3a feincni 8b»> 
fpnii^t ucrbi tt bat 9a0fpni4 S^ci^ tribinat. ^ttftt er c* 
Dtrbient jn fltrte^ fo fit cr gem bncU bop. 

Qnan tftnn bas il^t aiil»rf Mrftc^u, aI9 bag cf im SaO- 
bciDugtfein fcinti guten ©at^c In bet X^at bit btftinnitt fraff* 
miiig ^, bog ber ^p^ t^m bti^men mtibe. 61 tonntc Der- 
fprci^tn, tat ben HuSftinu^e be< fapftti (g^rtftt €tiini» ifUnn 
ju umOcn, mtil ci ^ ale gutei ftat|oIit baioHf onlitgt, baft 
6^i:ifM b) t^ fpia^n loirb. 

iMitte cr bcBi '^ap^t tax angtren Scrtonf bee iDtnge aod< 
eutanbtcgefett, fo Iftgt ec in btm ^itcft an @taitpt$ ben ttStre> 
S^en 9<tti)iti i» f^ 3nneree f^onat, legt er i^ bar, »it er 
jn fehuc etgentUmti^ett X^cotogit gclommen. 3n ^ntbartnt 
btntt tr baron, bat t9 boift Stoupt) getntfen, btr i^ bnri^ fetna 
feciforgtiifc^tn 3<tfl><^4 Pi^ SrCenRtaiS bc< nof^in SBeftne ber 
Sugt gebra^t, bad tr biinn fo ^n^Iii^ in btr Shrift befclUlat 
gifnnbnt ^altc. ^Eitttn a i^n bStt, ftine Shrift btm ^pfte ga 
ttbtnnitteitt, bainit fie f^nt tftie ^itrfprci^erin gegen bit Utntcitbt 
btr Qbdgeftnaten fci, fo wotfc tt i^ baarit aiilit in fetaie @t> 
fi^ieti MiBiddfl. ,^ ntU alUft nt oitf nMint 9tfa|r ^iit 
g(%n ^ben; 6^ri^ mag jnft^, ob t» bae &tine t^, xoaA 
iti get^R ^abt, ober boe 3ntint.* Xu4 ^>tr fprit^t er ee gat, 
bag tr Stjiifiufl ata fidntn fHii^ttt ftmartt, btr Don btm riimtf^ 
Stu^fe au9 fprn^tn vtrbt; aber er btnit bodt on^ on Ue aJlOg* 
O^eit, ba§, bee ®pm4 gegca i^ auefoOeti. obn He geinbt ben 
Ct^ iibtr i^tf butwntiagen lilnntm. Senn bie« gef^a^e, aena 
fie i^ ben ^maitm , miibcn &ei6' nj^imn , f» mttrbni: fte t^ 
»ie(le(4|t nm dn obn jiDet ©tunbtn' fcinte StbtnS iirmer ma4ni': 
„3Bir gtniigt btc filgt firlftftr unb^ erbsnntr, mcia $err 3t^ 



Disiti.cdDi. Google 



3ii^t bn att(Dlulumn. 1S7 

^ifbrt, bcm i4 fingti ttecbe, fo lotige ti^ bin' — bae ^gt 
bai^ nn>^ bn anit gegtn baB UittU bcr iKtc^t mrin (Srbarmer 
liEct&tn iDiirbt — , ober bitfei Scboitle litgt no(^ ffcn, no4 ^ftU 
tr lie 3>'f'iii''>°fQ bn ftT4[l4^ Obnoi iinb biunU ben ®u( 
kr SBa^r^t ftir gtisiS: aQRt>tng« tin (tt^ntS 9}cctraiun na4 
fol^en Sbid^ungen, mlt fit in ben 9ttf«bittonni uorlitgtti. 

aSif^reab ec nut Mc m^i ifot, feint Sl^cftn tDiffenf^iaftatl) 
)tt tegtttnbtn, einjtlnts auil) ale bUtpataibd ga bt)cld)nai, f^rcitd 
n bot^ f^m (i^ voinilrts. @ti^et(f| bti btm i^m t»rfiinU<t 
UiibtiB^ai ^Jstiltt eon btr Ou^ anb bti tlsSBe nad) btts 33tt' 
^liltnifi bti Silnbne jmn ^cfter, fomit bcc Oebeutung bet iuxdt 
^itfcn auegeft)EDt^ntv ^bfoCutiDn, fli^t er gaar nnt tttiter au0, 
noi0 er f4|on ftii^r auCsefptcn^en, librigtnS {e^t auf @ruitb bet 
^igm ei)iift, btf @»tt aQttR es ift, bet bit SUnbe oerQitbt, 
bag bet ®loube lUt bie 9)n^etgung ^vttti au^ o^ne bit Strte 
tKi iSenngl^iins bie Sngebung nCongt, btr Vrttfttr nur btr ge< 
fc^e^enen SSergAmtg DergemilTcrt; bavit orrbinben fl(^ abtt fi^oti 
^ngctimgcn, bit son ber JD^renbeii^tt, bem ^roati^t, aUe ®^btn 
anfjujfi^en u. bgL, nii^te mt^t loiffcn moUtn. 'Ba.% btr ®(ba1; 
ber ftinite, aitS bem fit ben mia% niifmc, bta 3iecbienfil btr 
^eifisrn fti, nrirb )t^t geltugnet, mtil nietnanb imflaiAe fet^ bie 
gbttlic^en ®ebDtt }» erfUQen, gef^meige ienn, mefir )u t^un. 
jtbtc Dide ^agtn if) et ^4 fc^^ft no4 ni4t Kat genwrben, unb 
nan fann Bei^^ttn, nit bie (Ertenntntfi nft^enb btS ®4ctibtn4 
nlb^ft. an btr tintn ®ttae beftnnt er fid) auf Ui beftimmttfte 
fUr bie Snna^mt eineS gtgeftutte, roas i^n abet nt(^t ^tiibert, 
mnige @eitra fpStir lire fftei^ Metjeugenbtr @rltnbe gegen tai' 
f«tbe atqn^ren, o^ bot^ botany ben tittf^cibenben ©c^Iug jn 
jit^. aRt^ iii« ®tD)t4t fallen mit^ten bet ben ©egnern feint 
&§etinigat Uber bie tirililiii^en '©enolttn. l£r mill nnr tiipw 
ticmi. Hi bit S'vc^t entf[^ieben ^abtn niicb, aui$ batUbtt, mat 
ct ara ber @i^rift ttmtefen ju ^abcn mtint; abtr bie Sirc^e ift 
i^ fttDtenege bn $ap^ ober bet c0mifct)t @tu^[. Sr trttRHt 
bk SttfEagtH btr xim\\tijtn fiirt^t on, mett man ber apoftDlifil)cn 
ttatoritllt tDti(f|tn mug, unb bet riimi|<$t @tit^ ift Obrt^Idt, ber 
nan na^ Bliim. 13, 2 gt^i^tn mug; aifo tint Obr^eit t>ie 



Disiti.cdDi. Google 



158 Wtfofutiimtn. tttjiL 

anbtre anS). iCog einmal ^apft ®i^tue IV. tine SJftrttate ttbtr 
btn Slbtag eriaffen ^at, 1ft ttli^t maggebnib. !Cie Sntft^eibung btr 
ttorlitgfnben mii^tigen Stage itn 3ufoi"tntii^aiigt dntc aQsemttittn 
Ktfotmation i^ Sain 'iti^ aQgemelncn Sonjlie, nld|t btS $af)ftt$. 
SDei $a|)ft allcin fann iDttiig tiftfm, oui^ n IfE ja bent ^rrtum 
unterioorftn. „Wii) (ittnmctt t^ Qar nit^t, toaS bnn ^^ift ge- 
fAllt obtr nt(|t gefsat, tr tH rin anenf^ toie bie Ubrtgtn au^". 
X)a« Itingt boi$ tocftntlii^ anbtiS aU in btr SibmungStpifttl; 
man borf baran trinntrn, bag etbort (iioatttt, bag @^nfhi9 
in Sco fpre^ni mirb, mS^rcnb tr ^ttr Don tintm ^apfte fpiii^t, 
ber „nad| feincm Stop^t rtbet". 3}on btm rtgitrtnbtn $ap^t 
^at tc Ubtr^aupt tint gutt SRdnung. Sr r&^tnt feint Un> 
befi^otten^cit unb SKbung unb ^itlt i^n uUrbig, unttr gfUd* 
lii^mn ISer^&itnifftn in tintm anbtnn ^a^r^unbttt ju (tben, — 
^ugtrungen, Me, loie ernfttit^ fie and) gemeint ftfn moi^tenr 
nimmtr gttfgnct martn, ben fiidarf auSgtpritgttn, anti'IuTiaitptf^en 
IS^iatter btr ©i^trift mtniget etnpflnbti^ iu mat^en. 

Sit Dtelte lag ba unoermftttit ntben ttnanbtrl Tiic ganjt 
Xieuotion tinee in S^rfurc^t oor btm riimirditn @tn^Ie auf* 
gemat^ftntn Wirtt^tS unb bad lii^nt Selbftbemugtfein tinee S^rlften 
unb S^eologtn, ber ft^on iieteit ift, uenn ti nit^ anbtrd frin 
tann, uad er nic^l I|offl, feint ®emtffendU&trjtuguitg tiner Banjtn 
SSelt gegtniibtrjufttatn. 'SlatMti^ ai^ttttn bie ©cgntr mc^r auf 
bae It^tcrt, unb man braui^tc feine U)illliirli(f|tn golgtrnngtn ju 
jit^tn, ba uartn $unfte gtnng, bte bie ^ertf^enbt X^eologit on- 
gretftn (onntt. 

Unb noH) tfft bieft jReToItttioncn tm iCrud trf^itnen — t» 
ntrb faum Dor btm Sugu^ gefd|tf|tn fein — ^attc Zt^tl fort- 
gefa^ren, gtgen lf)n ©tlmmung ju maiden. Oegtn 8u(t|fr« ®tr« 
nton Dom KbCag litg cr cine ©egcnfi^rift erfi^eintn, balb oui^ 
rint jmeite SRei^ oon JC^efen, in btnen bie gt^rt non btr M* 
Stmatt bee ^opfteS Ubtr aUee unb jebeS in btr fftrdie auf bit 
®pi^t gttrieben unb im !Z:ont bte jfegermtiftere boooc getoarnt 
mirb, btn Slrtlfeln Sut^ere obei feintm beutf^cn ©trmon, bit 
jtntn @&^en mibtrfprHi^tn , anju^dngen, ober jle jn Derbreittn, 
„bcnn bae litr, bae btn 8crg anrUEirt, foQ gtfteinigt utrben". 



Disiti.cdDi. Google 



iCamit mar btr @ttett))unft offcntunbig auf etn I|S(^ft gtfO^t' 
lit^te ®ebiet iibtrgeftitett motbrn; Diclleii^t ^attc man olifi^ttt^, 
urn Sut^ere SJibtrf^irQ^ ^trauejuforbtrn , bit tibtrfpannttfttn St* 
^auptungen Ubet bie piiffftlii^e Unft^tleft aufgeftefit, aber Sutler 
na^m ben ge^be^anbft^u^ til^t auf. ^max Dttanta^t i^n £t^t(S 
SScrefftntU^ung iU feiner ficinen ©thrift: ^rcE^tlt be« ®tf 
mond, ftlntr (t^tn ©trtitf^ti^, in btr jntn trfittumatt ftin XBi^ 
nnb ftine @(^tafifettie(cit , bie fcine ©atitf, mit feint natiirdt^e 
Strb^it ^1^ Ubtr bit X^or^ttt tinte ©tgntte eig{<gt; abti auf 
Zt^tli ntttt @tit}t 9>>'9 <c ni^t tin, tiKiirte fogar, bag tt fie 
„bt0 tnc^ren XeUS fUr ua^r ^Ile". 

91n4 txni <£<! oon 3ngo[flabt, bei ftint Oieftettn aU pxU 
eati, oon feintm 99if(^of gtforbcrte SlugtTungtn ju tntfi^ufbigen 
futfitt, ontwoitete ci tti tincr tltintn ©((irift, rflfttrieltn" (®ttin» 
dgcn), lieg |lt abei, uit Jentr, n((^t itn ttiai audge^tn, fonbtm 
nerfarbte fie nur an ftlne i^rtutibt. SBie ftarf bit @tgenfil(t 
jDtfdttn tintr biblift^ gtrti^ttten unb etnei fi[^ auf ben Se^rfSfttn 
bet @d)otafti( tcbauenbtn X^eologie audi ft^on maren, mie ^eftig 
bit ®tgner aui^ fdjon auftinanbtiplaftcn , t9 uaren bie^er nur 
¥(Sntfteien. Slber ft^on bereittte fii^ <Sr)lgeTt« dot. 



Disiti.cdDi. Google 



3. KaptteC 
fttt^m ^0^. Die IDn^iuilUngni nit CiQclni. 



91a4 9Iom fyiitt bit ttflt Aimbc ddh gul^a« S^ftn, uric 
nil ^Oittn, Aaifttrft Sllbrei^ Don aRalnj gtlangtn (afftn. Seiner 
fluff oibtEung , e»en $roi^ gtBcn SiU^ anjuftiatgen, ftitn tnim 
jtbDtl tiii^t fDst(i4 na4- ®r> ^liehit bcm ^o^ftt 8to X. lam 
bit Sflfelegtniieit juKu^ji utt^t fe^r ml^ig dot; fit crf^ten iifm, 
toit mon^eni beut{[iKn {jimumiftett, tiittit aetta tli dn 3Rita(i)«- 
9t|([nl. @t(tflCHtli(^ nannte tt btn SBitten&trgcr $roftf|OE mdffi, 
aaOi einen ftinoi Sop^. Sutler feltiff tooUtt fpttter niffen, ber 
i^apft ^atti, ate ei fttnt S^^tfcn ju ®efii^t bcfDmmcn, Qtfagt: 
tin DoQei, tcunltntt ^tutf^er ^dtte fie gtf(^iieti(n, mtm et miebet 
nil^tern vUrbe, mUibt er anbtrfi bariiber urttUtn. ^tbcnfafle Htg 
tr bit ®aiti gt^tn; bad rtitjige, baC mir ^Srtn, ift, bag ec ioi 
flnfang Stbruar 1518 btm Sluguftiner ©abiiel SStnttu^, ber baS 
©cnernltiitaitat iiber ben gtfatnten Orben ontrat, bit SRa^nuiiB 
Diitgab, „ben SDlctifi^en ju btfttnftiBcn." £« fei ein Itiditee, bit 
tben aufgtgangtnt diamine ju liSfi^en, toit^ieitb tine SerjOgerunQ 
(tii^t fcfjtimmc @olgen ^abtn I5tintt. 

Sag mac iuntti^ft alits. Sinftti nalimtii bit ©a^t loi^t 
ODn JInfang an bit SDominitaner in jRom, Dor alltn tin SRann, 
ju btfftn Obltcgcn^citcn ti ge^brtt, btn in JSiit^trn bt^nbtii^en 
Ae^tTtitn nai^iufpiiren: ©qlDcg'ttr anajjotini, Don fttntr SBaitrftobt 
^ritrio aad} lurintg ^lieriae gtnannt. Qr btlUibttt ttae ^f)t 
©ttlle im papftUt^cn $a[aflbitnftE unb mat jugteti^ Senfot aQtr 
im liimiF^tn ©ebiet erf^ttntnen Stlt^tc. 3n btr Icgten 3tit ^atte 



Disiti.cdDi. Google 



€4fi)r^ $ntna« niA fttit Siinlog. 161 

«r aaSt mU btutft^en Slngeltgtn^eitfn ju t^un gt^obt. %l8 twr 
ipTO}(i btS STnii^tin an iKt rdtnifi^tii ftutit Uttlianbttt nnrbe, 
l^tte tr ncbcn anbtmt al8 !Rt(^tct fungitct unb im ©egmfa^ gu 
fcintn SoDegra, bit cine Snifpici^iing bcS SngeKagtni befltriDor* 
tettn, fi(!§ feintn OibtnSbrtibetn giitt^g gegtigt.. ®o ttat n ani^ 
^t fUr Zt^tl Eiit. aRitttn out feintn Stubitn iiber S:^otnaS 
Don Squino ^crauS er^ob tr fii^, toit cr in einei ^"f^i^'f "X 
-ben ¥q)]^ citlilrt, urn s^gen gut^ti, btr ftinen ^adeit miber bie 
^ftge fiir^e tr^obttt, ^lif afs @4ilb entgegcnjuuerftn, bt> 
{(itiiS JU (rfo^ren, ,ob Sut^r rine eifcrnc Staft obtr tinm c^trntn 
■flopf ^abe*. 

^n brti ^gtn rfi^mte fii^ ber 9Jcrfaffer fdn fficrt ODtlenbet 
JU ^btn. ©tine SuStaffangen martn nnc Hnt an ©C^mit^ungen 
Ttit^e Serttibigung , au<^ ber fi^timmfttn @li^ Xtfitls, o^nt 
itgcnbueli^en niffenfi^afttiifien Strt. SBl(^tig maren {ebo^ bit 
gintbamentalfage, bit tr ftintr ®[^rift voranfe^te. Ct trltarte 
offtn: 3)it aQgtmtine Air(^e ip i^rcr Araft nai^ nuc in btt lO* 
mifi^tn Rirtide unb bnn ^av^t jufammtngtfagt. @tf lann nii^t 
icten in btm, nas ^ Sbtr @Iaubtn unb ©ittt ftpft^t, cbenfo 
inenig ber ^offtr tt*^" ^i^ Q^^ ^ii))^ ^anbtlt unb, toai in ftintn 
^Sften ftt^t, t^ut, urn bit !Q3o^r(tit gu crftnnen. ,V3ic btmnai^ 
^(^ nii^t auf bit Se^ren btc rbmifc^en ffiiri^e BecIHgt unb btfl 
cOmtf^tn ^iifFt'S' "IB ti"' uniriigti^c ®Iauben«ctgtI, Don btc 
au4 bie iKtligt ©thrift jh:aft unb ^nftl^ tm))f{tngt, ift tin 
Atger." Ziabei ift tS gttii^giiltig, ob bie Jiir^e etmaS burdi tint 
anebTtid(i(4e Stftinunung obtr burt^ gtno^n^eitSmagige Ubung fe|i' 
ft^t. iCaraua fo(gerte er bie S3t^au))tung, bit tr ale SDIagftab fUr 
bit Sturttitung btr einjttntn &i%t Sutlers ^inftcDtt; „9Ber ^in* 
fi^tlii^ bes 9.b\e.^ti fagt, bag bie rOmifi^e Bv^t bas nW t^un 
tttnne, mi fit t^otfiii^Ii^ t^ut, btr ift tin Sc^er." — aatibtnge, 
tDenn bieft bent !inioniae entle^nttn ©runbfS^t toirfiii^ ju 9iom. 
%aitta, bam toai fttr 6utl|tc toenlg ju ^offtn. Unb taunt ^attt 
R bieft ©thrift tr^aittn, ali n trfu[|t, bag t9 t^tfttc^Iii^ fo tDor. 
iS8 voat U^t mtrHii^ ber Rt^trprDjeg gegen i|n eingtitittt. 'Cer 
^fitii^e ^slal iSlarto ^crueco ertiob gegen i^n bie 3[nt[age 
atif ffefeerei. ^u feinetn Slitter murbt ber anbitot bet pttpft* 



3,;. Google 



Itt Citation ■aei) ttrai. •otckl 8nKtnB nnb 0(T|aiti ^dn. 

Ki^tn ,Scmctei'', $Rnniqmu8 O^raiKd, 6if(^vf eon H«co(i, uab tbm 
itntr ¥rf«ia0 btfttlit, bti Snt^ f(^ Offrntlt^ otruttcHt ^Hc. 

Utib an ttmaS anbcrrt «M 9)eturtcllung ba^ttn ftint Slitter 
nll^. Sor Qllai Stngm tcvc^Kttn fk lonad), Sutler in i^re ^ie« 
naft jn tttDinratn. ^D""^ *^W^ " iti atTn gartti tfate €i- 
toltni, bte in SfBittcnbtis fltn 7. Hiiguft tintrof; bonai^ foStc cr 
^4 tiRMn te^gii Zogeii voc fdmn 9M^eni fttHtti. Sber ntniae 
tto(^ flMKi g(au6K Wiin bn^ atiben SBHtttl mttDCitbM |u 
mUffai. 3«tet {ritrDn^atite ©^inutct unb au4 bti ^ft ftfbft 
HMttbtcn <fi4 bM^Ib osn nracm on ben ®«neia[i>itai bee flitflu- 
pin«rorbtn« dJobritl S8en(tu«, — bit ©ttDt be8 ®n«coB iwr 
wArftitt. 'Ottfenw nn{itt ^ ^a^ttt, bag cS fcine ®4»itristtttm 
^bra ^ih^ gtgen Sntfitc Don OibeM nKgtn Dorjnot^en, ba man 
bit iBcjlt^flngcn fclntS nmritttlbaren SSorgtft^ttn O^olMn fl. ®tau> 
pit in lt|m ft^T Bo^I lannte. Xtec cr gduMc ttit Snittct 
gtfaribtn gu ^abm, tnbnn ei fcine ^irffnxng auf bit oltc Qifet- 
fn^t ^tfdien btm fSifrftf^en ^roDinjial unb brat ^knnaflMCar 
bCT beutf^ot jtoagtrgadon grbnbete. S^lacaaf^n ^a^I a bm 
ftflertn — ee not bet fptttece xm ble Stefonnatlon iSiejilfalene ^wfi* 
DftMnitt @ti^arb ^ecfet — in rinem @if|r(ifien tunn 25. K^uftr 
untie ^innele auf ein ))fip{)(i^ ^tne, metres Sutler ate Doll- 
enbeten Se^er Iiinfleae, bei strafe bee Serluftts aSec ©robe, 
SUrtan unb Waiter, biefen ju ergteifen, elnterttrn ju laffen »nb 
n ^ItRben unb ^ii^n ecfcijclt in ®eiDa^fam ju fallen, jo ee- 
teift i^m bit ®tisatt, jenn^m ti gur Slaflffi^rnng be8 Unlet- 
re^mene nbtig erfc^itten ntrbe, (S^iunninnilQtbn unb 3fntccbift 
}u Der^tlngen. Ige iri jmetftC^aft, i^ bttfcr ^ef^I an feint Kbre^ 
ge(«ngt ift^ ein iSerfut^ il)n auS)ufa^ren Ift reo^I n{nna(« gtnta^t 
voibeii, {ttii^mo^C ift boS St^i^ftUd ein fflrrt^enber SdtvM 
bafttr, oor wrftften anttltin man in 9}om ni$t jtniliffc^redte. 

?ut^r ^ot rrft Did f)}ttttr nnb ;nar nur fine buntCe Smbt 
bdowi er^ten, abnr ec mugte liingft, mad tt jn tTraartcn ^atte. 
Sdion ajtitte 3uti fpri^t tr bantm. 3n ben Sti^en btr ilfreunbe 
nnb ®iiBnei ocrgiillertc fic^ mi^I noc^ bit fS^afyc, aC« fit bo* 
male \(^m mx. ICei; @raf aibrti^t Don ORantfetb lieg i^m 
buri^ gang bie dSatnung juhmimen, {a nii^t bte @tabt ju Dtr* 



Disiti.cdDi. Google 



etgtn Vritriat. U8 

U^tn. {&t (i(g ft(^ biee niifit onfei^tnt. ,3c^ ^^% fi^rtiEit tt 
an Sint, ,bn €il|u[bntr Ocfn e^tifti ju fetn, bti Ditaet^t ai4 
js mit fsBt: ,li$ ntrbt if|m jeigu, uie Bill re um mtiats 910' 
nenl nptHtn (tibcn mug'. — (gs Qef(^^e ftin ^itil^r ffiiUe. 
3t RteI|T ime tsiUw, uffl fo tnc^r DtttroBC ii^. Sntin S33eib imt 
auitie fiinber fisb oerfnrgt, Sdet, $au« unb $afit finb oerterlt; 
f4int jtrppdt maa mir Kuf unb Sf^amcn. Sbie bftlbt ttrtg, ein 
fi^vai^M aab gc&ro4ent« Sbtperi^en; toout fit N) tttEimtii, mnbta 
fie inl4 ukdci^t nut tin obei juni Stniant btS 8ckn« amet 
nudiai, obtr bie ©celt niecbta fit miz nl^t canben.' 

au Sut^ bit @4iift bte $iitria« trlblt, trfc^ ec fftc 
bn tifttn Snginfittd, ob ber ^c^tn 3:itel nnb Silrbtn bt« !&tx* 
faffne, abcr bre 3n^U Drettubtctt ferae ©tlmmitng: a eijit^tt, 
bag ti barlUitr Ifabt Uitm mUffttt. Sogltii^ ft^le et fh^ bnan, 
bem „SaIb« unb Slcfoifo))^tften% mit tr 1^ unttr Hnf^ittinis 
auf ftinen Sfamttn bcnotnt, bte gtbil^nnbt HattDOtt ju tctetltn; 
ec irim^te not^ mtniger 3^t ate fener: in jtsei Xogen mar Ue 
ne^ttrt Sogtn ftorle Sc^dft betnbtt. Den Kiteet ^tau ftine 
^o^t ©tcUung nii^t abgt^atten, bit beltUitQeobflen SuBbrUde jb 
gtbcani^CR; Don bitftr @tUe murbt, rota vsoffi git beaten, jutcft 
b(t inte anDbnntn fo mibensiirtise Xon in ber Stieitlttteiatnr 
iniet 3*" unBeft^lBfltn. iDog btr tEitliingififie JBouemfo^ i^ 
nt(^ uneruibcrt Eitg, mac m^t jn oecannbecn. 

!8iie gtring et ben ©egnec f^it^tt, geigt bre UnftatA, btt| » 
befftn !!)taIog }u glti^n 3<it tnit fetner Sntgcfinnng in bta SDnuZ 
got. Sdfon ffinbe Sugiift lonnte re ftinc €[{)[ift nn bie giennbe 
onftnben. Mm tonnte fie gcmiffeimagtn aU Hntuatt oaf Me 
Sltatton nat^ iRont anft^, unb an £)tutli4[teil licg fie ui^U jn 
uUnf^tn llbtig. 

greiOi^ bae SStftottl^e tft t^m au4 ^iec bit Tit^tige ^ftf^ns 
bet I3ngt: .Stbenbige unb ua^re Ouge f|ttgt bie Stele (aeliifen 
nott btm Salter urn ®otM niiQen unb fit fo beon^ren unb je ntel^ 
nnb mt^c bavon tnnncn." Kbec ber @egnec niitigt i^n, bn^ 
an4 Buf bit fitinjipieaen ^ragen tinjuge^, unb fo trfiBct tr 
benn, bie ftin^t otrtutK, b. % i^rre JEcuft unb i^cttn Seftn no^ 
nuc in Wfnfto, i^Ttr !Rtt)riifentation nai^ nut im aUganeinen fian> 
11* 



Disiti.cdDi. Google 



lU Oigcn friniac libtt bas SottjU. 6«mon nam emu. 

jH eifmntn jn Unnen. 9u4 ^icr fpcidft tr ts au8, bat n nuc 
6tS }u tinnti ADnjtl6[tefi^tu6 biepntinm tnode. @i) lange (Bnne tr 
ttlt^t ale fftfecr angEfr^tn nmbtn, ba er gegen cine blogt nOpinton" 
lampfe. Snpcr nii^t, nU ftietiat &t[|aii)3te, genttgc bit blogt n^at 
bet Jttri^e*, utn tine itffn jn. approbttitn, alfo ^iit btc eef^tug bet 
jtitt^e, bettn foiro^I ^^Pft unb jtotijit tann lirett — baS 
Ift ber mtitge^tnbftt gortfi^rttt in gut^trfl Xnfi^auiiiig in biefer 
@4Tift — ; obtt K fii^rt nii^t cttoa fort, toit man trtDartm 
foQtt: „uiib btc flonjtlitn ^oben Qtirrt*, fonbtnt t^ tin ©egniteil 
banon ftft Uberjtugt, bag bice nit gtfi^e^en ftl. SS fi^cint tin 
SSiber[t9iu4 boiin jn Utgen, bit Sntfi^nbung eintt AongiM ja 
forbein unb jugltii^ S'^(^i"1tit }» bt^ufttn. 3Btr bUrgtt baffir, 
bag te ni^t aui^ in feincnt ^Qc iirte? 'Qitfe na^tiitgenbe 
Stage berU^tt et nit^t, batan btnit tt oQem Hn[(^tttt nai^ gat 
ni^t, Dicltne^T ^offt tt, ba§, ntc bic ftU^trtn Soniilitn, ait^ 
boe Ubtt i^n utteiltnbe tnit @Dtle« $ilfe bie liBa^t^eit ftnbtn 
UKtbe, ttma mit jmanb getiop btn SIi(f|tn ontuft unb tnit SQt* 
ftimtnt^tit iRtcfit }u et^altcn tinatttt, o^ne btmfclben irgeobmic 
Unfe^lbatttU jujufc^tcibtn. 

Sent SStmertung Ubei bic Ronjifien toat ilbdgenS nui gc« 
ttgtntltt!^ (Ingruotftn, Den Sutler feibft nutbt t^t Itin mcitertr 
Sett beigtftgt; iebcnfoUS jeigt fit beutli^i uit ft^r tr ff4 f^oti 
Don ben tamififitn Snfc^auungen Ubet ^apftgcnalt, Siri^e unb 
Aoniil cntftrntt; baS tniib noi^ tlaxa mi feinen gleit^jcitigcn 
^ugeinngtn iibtt bttS lIQefen bte 9annc«. 

anit ber Stage vom eava ^atle cr fii^ Ittngft btf^aftigt, 
Utntgtt unt feinttoiQtn, atS in 9{ttdfid)t auf feinc ®einetnbe< 
glitbct unb Kn^ngcr, btntn man f^on Dtttfoi^ mit bem 9ann 
bto^te. Sa^tf4tin(i(^ am €onntag (Spaubi ^telt et im Snfi^tug 
on bo8 (Soangelium be« Xagee cine $ttbigt barUbti. ^a S^tiflue, 
fo fU^tt tt au8, gan} aUtin im Wta\(^tn baS $ett, ben @Iauben 
unb bie fitebe uirtt, fo fann bie ftici^e bun^ bie S^Iommunitation 
iM $ei[ Qui^ ni^t abfprti^en. S)tt J9ann rrftrectt fii^ nut auf 
bit iiugert (ir^Iii^e ©tmeinfi^aft, o^ne ben S^tifttn btt gti^fi^en 
®ttttt btrouben ju litnntn. Sin aSetluft biefet gtiftfi^en ®lttet 
tritt nu[ bann ein, totnn ber Sebanntt ftc^ betftlben f4<»t oor^tc 



Disiti.cdDi. Google 



Eut^tr on ben AuTfftT|)ttt. ISb 

Iitgebtn ifat, atnn tr btm gtiftlii^tn Xeit bnri) bit @UnbE ttv 
faUtn ift. £ier SSann Ift banti tint fiotnme unb miltterlii^e 
3U(^tigung bee ftiri^t, bui$ nettle fit ben €tinber nldit in bti 
^dde fli)§tn, foitbtnt Ditlme^r jum $ttE gurttdrufen miQ. £>aruin 
foQ man i^n nidgt Dtrai^ttn, fonbern mit Jlfctubtn aufne^mnt, an^ 
bann, menn n um ungtrn^ttr ®ad)tn loiDtn Dcr^finQt i^. 3a 
tin folt^tt IBann ift ba« ^crrlidiftt aSerbltnft: ,@eUg unb Q(6ntt> 
beit ift, ber in ungertc^ttm SSann ftiibt, ttcU tt um bti ®trc^ 
tigfeit mlQen in Smtgftit eetrQnt roerbtn toirb." 

anil bicftn @agnt, bit Sebtn unb @clig(tit aQtin uon bem 
1»i:flinlid)m 3}tr^liltni« be« g^rijten jn ftintm $tilattbt ab^ltngie 
ma^en, ^atte Sutler, toit bi&Itfi^ fie au[^ finb, alletblns« mit 
aUtn lin^Iii^en Xtabitionen ttber biefe ^bi^ftc Tiii^Ii^e @ma\t bet 
fttn^e ge&iot^en. iSt fo^ DorauS, bog fie grogeS Suffe^en erregen 
nub ein neueS geuer uii^nbtn ttilrben. Unb fo waz t9. SS^' 
lenb feint AoQegen i^m aUfeitig juftimmten, er}!l^Ite man fid) 
anSlotirtfl, auf ®runb tinjelnec ^etauegtriffener ®tige, bte man 
oerbitittte, bie greulii^ften ^inge. !t)arauff|in tntf^Iog er fii^ 
im Suguft, geiabe ju {"ter ^ett, a(e bit rbmifi^t Sitotion eln- 
gtttDffen mar, jene ^reblgt, foneit ec fi(^ noii ifjxti SortlautcS 
tntfann, in [altinift^ei @ptaiit ^Erauejugtben. Sine SSarnung 
©palatine Um ju fpSt. ISnbt anguft aav fie gebruift. Abri- 
genfl glaubte ei ftnt „^tiEiet (SttoaW fo ^o4 er^oben ju ^aben, 
ba§ au4 bie ®egntr bamit jufcitbtn fein lofltbtn. 

OfebtnfaUS bottt ^ieinai^ ber Sann feine @(^tedniffe fiir i!^ 
oerloctn. !ibtr tS umt Hot, bag i^m in 9}om no4 mt^r a(S 
bteS, Diedeidit btr ®(^titer{|aufen bro^te. Sie tu^ig nir i^n audi 
baiiibtr fpceditn ^biten, ofine SSiot gebad)te er nli^t fi^ in bie 
^0t bt« 8t)tt)en JU uagen. <St befc^tog, ben Si^u^ fetneS 
Sonbee^eirn qnjurufen; nii^t bag biefer fUr ftinc ^erfon elntrtttn 
foQte, fonbern gegen tine ungered)te Se^anblung feints ^rofeffocs, 
fo nirb man ti }u oerfte^en Eiabtn, menn tr btm ®)]atatin 
fdirellPt, t9 forbere boB »mit iffta bie e^re ber ganjen Uniotc 
fttttt". @ofort na^ iSmpfang ber (Citation, am Xogt barauf, 
fi^idte er einen Soten an ben AurfUrften mit ber ®ittt, er nnb 
ber flatftr mSt^ten ^d) beim $a))ftt bafUr oenoenben, bag feine 



Disiti.cdDi. Google 



196 AttiHtBt 1' tbgf&ittg. 

©o^e in bentff^ttt Sanbtn, as nnwrbdt^tignn Ortt, doc imwr* 
bB^tigm {Ri^ttrn Dtr^nbtlt toiicbe. S^teft gDrbtntni) mar ni^ 
mtfitQig, fu entfpiiut ben btutftf)tn 9te4tSonf4aunngat. 

JbtrfUi^ gh^tbrl4 bet XBdfe btfanb fi^ tuaacM niifit in ftinem 
Sanbc, fonbent in SngSburg, mo^in ftaifet aRa^tmiCan bte ^rftnt 
unb @titnbc jn ehtem Sici^Uage betnfni ^utle. Hni^ bet ^ap^i 
^Kttt einm (Befanbtnt Btf(^(ft 3^ ocrtcot btr frii^rt SominU 
fannr>@mcral nnb it|igc Sotbtnal Saietim, bnftlbt, ber bent 
Va))|l{ auf bnn ^attiantmtjK fo untottibige @4tmeii^ettien gefogt 
(Er biatfite snge pap^t^e 0nobtn iibei bit Vipta. ^m ttftnt 
Supft btfleibetc ec ben SRoinjer Srjbif^of ntit ben Otifiettien 
cinee lilmifitcn fiocbinate, bent ftatfcr fibctbrai^te er einen gei 
uci^ $ut nnb 7)tgtn. Sebtutenber raatni fccilii^ feine gor* 
bcmngen, efl gait ben 3}tutf(^m tincD ntutn ^ttftAm aafjttCegcn. 
SBie feit langtn Oa^nn flonb Dieber bit !£Urfenfrage in Sorber- 
granbe. SSon i^rtr S)ringli((|leit roaxta ftatfec m^ ^up^ gleti^ 
^tcjengt. @ie ilbttboten fii^ barin, bot @tanben ble ?triiDenbtg> 
(ett ttat )u mad)cn, jugunflen bee £llrtentciege« etncn ^atta jn 
bODiUigen, ben f^on baS gatenuiTonjE gcforbtit I|attt. 9eibe 
btp^tnt glei4 eiftig mit ber @trafe bee Qtmntdt. S>ee $a|)fte« 
f^neter Sonn unb bie loiferli^e Si^ foUtc biijentgen treffen, 
.bit bieftn ^iligen SH txrai^ten nnb baju i^ce $tlfe unb @tenei; 
ni4t rtidien moUten', lieg fi^i ber flaiftr DCine^men. X)te fc^rfe 
9tebe maitttt abtc lotnig Sinbtud. 92i(f|t nur, ba§ man emrtru^t 
onb ttur gu vo^Qitn^tigte 3veifef [ant »erbtn Itct, ob flaifer 
unb fa))^ nti^t gonj anbere S)tnge mit btr @teutr auejufU^ren 
bcjuedun, man bctitf ftt^ fogac baiauf, bog ber ,gemetne 9Rann* 
fi^ borabtr btft^mere, bag fo Dielefl ®etb buc(^ bie Snbiitgcnsen 
one bem Sanbe gefUE|rt mttrbe. f&S erfi^ienen Sirattott, neMte in 
ben f($arfftetx Sortcn baS rbmtft^ Unmefen unb feine Scpreffungen 
geigetlen, unb ft^Ueglic^ Iclinttn bie ©tftnbe ben ^tffatm ab. 
Man mirb taum mit Scfttmmt^cit fagen fOnnen, bag bit ^rbd 
jntage tretenbe @ttmnnmg ft^on bur^ ben $anbc{ Sutlers be- 
rinfbiftt nurbe. ^^nlii^eB ^atte man anc^ fi^on frii^ec ge^tirt; 
obec feine ©oc^e tam bo4 au4 ^ti f^on pr ©ptaitt unb mutbe 
in ben maggebenben fflceifcn eraogen. 



Disiti.cdDi. Google 



Sllii;imitiau UUz Sut^. Snot itoi m giitbiid^ b. S. 1(7 

3temlti^ ju bcrfeibcR ^it uit in SMttenbeig amit wuHt ill 
tiiigftbucg btr 3)iat09 Ue S^IotflR Maoilt, ebei(o Siit^4 
'^uSirungtn lUui ben Sam, hit bui grtigte %^e^tn ernotttt, 
S^M Bneiftt ^alt( ber |)ii))rtlt[^i Besat fillft bn aaifti mil 
$i^cr& ©ai^t beftinnt gemoif)!, unb bieftr btei(ti Qi^., in titun 
Sd^nlbeti vom 5. 3lugufl bm Vattftt fttoe Srg^n^eit jii be 
geigut nnb bcr ^ffnung aiuSbrud ja Qcbm, bug a bm ^ii# 
gtfit^rlli^n Streibtn batb tin 3'^' f<t"> vttbt. 'S)aM it'Ottt i^n 
tt(^ev ^ptfiii^Ii^ boS politic dntertffe. 8»abe ttfeU >i>o ** 
^m boriut tag, nHtmbgli^ bit 9Ba!^I ftinee ISiiMS jum rStmf 
ft^ Siinige noi^ bet fttnni Stbjtittn bun^juft^it, p4 bit 
Jturie gtneigt ju ecEialttn. ^tn tntfttrftlti^n 9tdltn gtsti^btt 
ftmitte tr fi[^ gaiij anb<re auefpiH^m, edegesltii^ anA bk JBt* 
neitwiQ faQen (afftn, btr fiuif^ft mbet b<n 3)}aii(^ f[c4gtg be 
DM^nn, meil man ftimr tiiefieic^t einmal bdi^ife. dnneili^ 
tSHTbt cr cett btc voctitecnbien gragi nt^t bnU^it. 

OblOB^I aut^. in ^ugebucg ju Sulfite giogtm Sclbmefcn 
^tintntn lout mucben, bit btn SurfUrften btitttttigttn, Sut^irt 
^&%t ju Dttlitbigtn, ging tc bo(^, buid) @palatbt ba^ nerantolt, 
«ttf bt^en SBunfi^ tin unb Um&ifit ^ pnyiaii^, bti (Sajetiw 
-eftit ®ifttErH»g beS ^rojeffes burd))iift^cn tub tin SSii^c ^ut^nrfl 
In Xleutf^lanb ju Dreantaffcn. gs uurbt §tn unb ^t ore^nbclt, 
nnb obmaijl ber $ap^ in tinem mamttiben SBuw an ben Statn 
ftttfttn, noM 23. Xuflu^ , Sut^r at» „tin Ainb bic Soe^tit" bt' 
itU^net unb btffen ^tlutiitferung geforbttt ^otte — tin anbectfl, 
tanute nm^ mtbtlatintte JBitee, oon btm not^ ju reben fein 
ttiib — , Sutler geTobtju a(9 %rurtt{Ittn btliasbtit miffni njoQtc, 
ftbot bit t9>titif(4t ^(wfttltatton, auf bit SBtttifdtc M mftt^ 
Tti^en S&tftn 9Itiiffi(^ ja nt^mm. <Si tmivtie tntnigfil(n4 fo oitf 
■crtei^t, bag Sut^rS ®a(^ iH btut^en Sonben Dw-gmMttnitR 
Btttbra fotlt: gegcn (Snbt beS Wtii^stagS fodtt tc in SugSbur^ 
bor bent SegotCR beft $a))fttt feint 3}tftetftlgutig Dotbritiscn. 3n 
gfti^iei 3elt fUnbigte man bm Auifttrfttn an, bag it|m bet ^f» 
Ue ^ft(^ iSn^jti^mttng jugcbatit, bit Srttilung bev golbennti 
«ofe. — 

SSit^rtHb bite in SfugSbucg Dti^anbelt uurbt, |atte fi4 on 



Disiti.cdDi. Google 



UH SScIimAt^Dn in ffiittcttbng. 

bn UniDtrfitfit S93itttn6trs ctat gtsge S3n&nticrBng MOjofltn. (Snb- 
114 ^otte gut^ cirti^, loaS tr lange ttftrdt. Se mar tin 
ge^rtr btr grici^ifi^nt Sprac^c Eptniftn uotbtn, uitb ts nar ge> 
(ungen, cine Sraft ciftett Kanfltt ju gemimttn: am 25. augn^ 
tiaf ^ilip)) Snelonitit^oit ta {Bitteniicra ein. (£r toac no(^ fc^ 
{ung, fa^ noi^ tin Stnait, erft am 16. ^bnut 1497 nur er 
ate @o^ e^ifomnr £ittga;<Uute, SlomttiS @4ioatieit, gtbomi, 
obtt f(||Dn gUtg i^m bet tRnf giogci ©eb^rfomtett Dotan. Un- 
gfaublti^ fiii^ ^tten fitf) feint tiniigattigtn Xattnte, gum Stii unter 
bn Stitius ftinte brrii^mttn ©rogonltU {Rtoi^Iin, ju leii^ 
8UUt tntfalttt. 9to4 nii^t bieiit^u 3a^n alt, bqog ei im Of- 
tobtr 1509 bit UniDtrfitltt ^ttbtUcrg, f^on 1511 mar et j^ta* 
lattrtne. 3n ^ilbingtn, too^in tr im $erbft 1512 Ubrrritbtltc^ 
murbt tr jntt 3a^i( fpatcE iDZagiller. XBaS e8 nnr immcr 
3Bif|en<DtTt{S gab, fu^te ti ftc^ anjutigVEn; aut^ mit t^colo* 
gift^cn ©eubien bt[d|!lftigte tr fic^, [tin {ictj gtijSrtt jtboc^ )u> 
niti^ft ber a[ttn SittnatuE. Om 3aE|Te 1516 gab tr Dtn Zatjt^ 
^auB, nac^btm cr lueift eitanitt, ba^ berftOit in SStrftn ge> 
ft^iitbcn. S^ei Sa%n f|)itttr trftfiitn fttnt giitc^ifc^t @iammatit, 
fUr langt 3til bae gtbiani^tt^t ^anbbnc^ in btutft^tn €(^ulen> 
<&T tifi^itn a(S fin Sunbtr Don StUlirfamfttt itnb SSitlftltigleit, 
glei4 gtmanbt in btt Wtbe mie mit btt gtbcr, in btt ^ittUifyUit 
bte @li(« tonntc et mit SraSmnd mttttiftnt. 

3n SBilltnberg mar man onfangS etmafl fibciiQr4t> *>te bad 
Ketttt, f4d)S(t)(i4t ^Urtui^m et(4itn. Hber fogltic^ in ftiner Sln- 
ttitt«ttbc ,a6tr bie SlottDtnblgttit tintt SSnbtfTtcuna btt Stubttn" 
gtmann tc fid) aUtr {ittjtn. 9tit ^at tint ^ptrFOnlii^tttt auf 
Sut^r grbgertn iSinbrutt gtmai^t, ale bitfer „f(eint Srief^t". 
Ocr tonntt non if|m itbtn mit oon tintm ftnaboi, fotgtt {ti^ loic 
tin SJatet bacum, vb tr ba8 tau^t £lima SSitttnbtrgfl Dtitiagtn 
nttrbe a. bgL m., unb fal| jiigltiif) mit ftauntnbtr Setounbtiung 
ju btm {ungtn ftoOtgtn l^itiauf, btc ftin longtnialfter ©ettoffc 
mttbtn [oDU. ^Saib", fi^reibt et an @palatin, „^abtn mit odd 
ftintt iSrfi^tinung in @talur unb ^etfon abgeft^tn, btg(iidn)iinf(^tn 
in i^m beisunbernb bit @a(^t. — %}trac^ttt nti^t ftint ^erfon 
unb ftin !((tet, tt ift tin SUtann, jtbtr iS^re mtrt." ©eine SfSitttn* 



Disiti.cdDi. Google 



eorgc fSc bit Stubitn. anfct^tungtn. 161^ 

bnger SE^dtigfeit btgann » mit ttner Ssulcfnng Ubec joiner unb 
dner anbmn ittitr btn Sclcf bee ^aulue an iZitue. (&» mar 
tto^l ba« errtc SHal, bag an cintr beutfdim $D(^f4uU ein ^umani^ 
Don Cla(& mit ben ^iCfSmtttcln ftltitr 9fiifftnfd)aft Ubti tin biblif4e0 
9u(^(ae. UnbmitScgcifttiung fdircibt Sut^r Don feintn Sifolgtn: 
„Sir tteibtn je^t oUt ®tU(^if4 um beg SSerftiinbniffee bet £ibe( 
tDtUen", melbet ei bem @tau))ig. .SOtcCanc^t^on ^at fein 9tubi< 
tothun DolI Don ^a^6ttta, befonbeie alle Z^eologen bnngt ec jutn 
@tubiimt beS ®nti)i\il)tn.'' Slu^t Ubec bie @etDinnung eintd Secrets 
ber ^ebiiiift^cn ®pta6)t fi^mebten jt^t Unttr^anblungen, bie neuen 
biii(ifi^<t^eo(oeif(6en Stubien b[uf)ten unb man ba(t)te an umfaffenbt 
Stcfonnen. @i^on er^ob fi4 bie Stage, ob eS ni^t nUtig n)St^, 
auf tititn onbetn 3nobu9 ju benltn, urn bit atabtmifi^en @tabe 
ja ttmctben, ba bit @{i)oIaitn nuc no^i ungttn jene Stttiontu 
but($tna[^en iDotlten, bit nacf) bcm alten ^eitommcn bsju nUtig 
mattn. 

Siae bttfe SDtngc bcfi^tifligtcR Sut^et w\ iai Itb^aftefte ju 
btcftlben 3^'^' ^'^ t^" ^'' fc^nitcfttn ®tfa^itn btbro^ttn unb tr 
fi(^ btrfitbcn bcivngt mat. ©tilgct unb fc^mertr erfdiicnen i^m 
ftlbft bie .innercn jtiimt)fe, bie tc ju befte^en ^atte. .Unotigteit^itt^ 
®<tfiimmtM eibulbe ic^, wie bu ntigl", [cficeibt et an @taupi^, 
„n»ia mid) jningt, biefe jtitli^en unb augenbiidtii^en SBH^t gcting 
3U ai^ten." ^itUn ben alien immec Don ntuem auftauc^tnbtn 
^mt\\tUi an brai eigtnen $ttl, uattn f« jt^t roo^i Stagtn, niie 
bit nafid ber fItlUdieQ JScttc^ligung ftinee $)anbe[ne. !Cit %iagt, 
„ob tt oltein ttug fei", ^at t^n oft unb DitlmaU gequifU, unb ba« 
ift begtei^ti^; aber fein ©emiffen bejtugte i^m bod), loie ei in bent* 
felben Stieft fd^ttibt, bag tr bie Sa^r^ttt le^te. £i meig, bag 
bit 9tnfi4tungcn, bie i^n bte^olb treffen, Dom ^eitn tommen, unb 
bittet btn Dttttitit^en gteunb, bafUt ju belen, bag it fitfi nii^t 
aQju febt batnbet fceuc unb batauf oertraut. 

^ie 3(>^t ftlntr Srcuubt unb bttti, bit mit tnneier S;eilna^mt 
bcm ®onge bet Stttgnijfe folgten, niQt in ben le^ttn SOlonaten 
tr^tbiic^ gcmacbjen, menu ouc^ mantle ubei ftintn @ermon com 
9ann ftu^ig gtiDOtben maien. @eine S^rifttn nurben tifitg 
gelefen. SDtt Xtatlat gegen ©QlDefler $rietia« mat in ^ii^ftenS 



Disiti.cdDi. Google 



17t CiqtiU flht 811^. 

ttittje^n Xae« Btrflciffen ; fitiH^ mrinte Sut^tr, baf l>it S)oiiiitii* 
lann, um fit gu nnttrbrUdnt, bit €4irlft aufgthitft ^tn. 3ta 
Bdfil Vtron^attclc man, auf Sciatt(a{|utQ bti fpattr 6c[onbtf4 
Hta bit 9{tfoniifltim ^lagbnigS OtrbiCRttn SBoffgong ea|)Ua, f^an 
tintn 9ta(^ud fdner Xrattatt. S9U van bort 8u^« auftccta 
auffagtc, l^v f(f)on cine bebtuttnb toeUec st^be S3id)tiQfttt bet* 
mag, jtifit baS ,an ble ceblii^n Z^ogcn' gtHt^tttt SSonniurt: 
„(tUr ^abt tV bit ^eofoelf^en G^rifttn brt elrmttibiatD Satert 
flRattin ^nt^erl, van btm bit tnclftcB ^a(ttn, ba§ er uw S^riflB, 
Ucli^er tnbllfd tin 9[uee bee ^rbanmns ouf uns geti^ttt, ti^ 
cln jnittter XtanicI ecfonbt fti, um (inigt SDI^brttuc^e on ben jEag 
ju bringtn unb gu trwtifen, bit in btr ftiti^ tnlftanbni fiidt, 
a&^itnb bit 3:^taIogtn bit cDangeti^i nnb pautinifi^e ©otteStelirt 
Bfmat^Iiifftgten, unb fiift mtt i^ren Smpttatiimtn unb Sttftiittiontn 
imb 9I))t)tllatlMen unb aiAtttxi Slatitteibingen unb fpi^fUbifltm 
SBorttrani abgabtn. 3a , usQtt ®Dtt, bag aQe Z^eolo^n (tti 
bltftr ®e{tgtn^tit au8 intern ®it|Io^ enoai^tcD. — SIcbenftn 
mb([tn bit X^otDgen bit btefti @t(egtn^it, bag bie St^inMinwigtv 
unb iBtftimmunstn btr @4)u(e Mneenitgft bem S^TtfKneoRi a{9 
®lauben0' unb ©tmifytnetorttn aufgc^atft merbtn foQtn; bcbenira, 
bag bit aSelt bti ben je^t (in unb ttitbtr aiiftau^enben ®tubi«li 
anfangt fii^ }u btfmncn, bag bit Saitn gar nif^ tne^r fo tm- 
tpifyenb a(e t^tnals. iSf)riftum unb fiin SDanetllum unb ^lue 
foUtn [it oer aStn iDlngtn litben, Itftn, barin (ebtn unb wtbtn, 
bann metbtn fit aut^ ^nbtn unb etnftEicn Itnttn, bag tS ft4 mit 
groifftn Dingtn atletbinge anbtrt Mr[|ftEt, al8 e8 biSfitl bit t^tft' 
logifdien %nqt unb JlntmortrttlleE gete^t ^abcn. SDaium, mttnc 
IBiiibtt, ift te on btr ^cit, bag nit aufftt^n DOtn S(^afe.* 
Son sielen ©titen turna^ tr frciiubli^t ^uftimmnng, ober au(| 
Sngfllfc^t ilRa^nungtn jui aSoiHi^t- (S8 i^ ttbtnafi^enb }u beo&< 
a^ttn, nit felbft bit tigtbtnfttn ttn^nger btS ^Qpfttnme pi| 
Don btntftlbtn iibti ZMe BtrFa^n. Staupi^, btr fi^ bunale 
bti btm i^ befrtunbtttn (Srjbifc^of Don Satjburg aufbittt, ckt 
i^m, SQitttnberg ju Dcilaffen unb )u l^m ju (ommtn, ,,bamU nit 
jufammtn (tbtn unb fttrbtn." 

%U cnbli4 bit Snt|c^eibung torn, bog tr in StitgSburg n> 



Di. Google 



Wtife vttiSi Vuetbtng. 171 

f^ncn foQc — fit Iran nft in ber Ul^m 39o(^ bta September in 
SBttttnbecg ringetiofftn feln — , mai^te er fii^ fogieit^ anf ben SBtg. 
!Cit mtr jn bttct^gtm SOartimtgcn btr Sttunbt lonnten i(n nii^t 
ab^ttn, Dlupo^t iEint, u>it n [filitcr Mamtt, jttDxUtn bonge 
nmrbt unb ti bm ®i^ittt^iifen oor Sugtn ^attc, t^n au4 btc 
<9tiMni(t quttOx: ,83aS fttr cine ®i^nbe ucrbe i^ mctnen fSlttra 

ftlBl" 

3fin btg(tttde tin IBtubec f<in<9 fliofttrft, Seen^otb 49a^et, 
tierfcfbt, ber i^ bei fttnei 'CitputaKon in {ttibelbcTs ttfponbieirt 
^tte. @tin SSes fli|rtt i^ ilbn aStimar, »o ber airfatfl auf 
ttr Wttdreifc Don SuflSbutg fltf) auf^tdt. X)ort pttHitt n ant 
3Ri4a(li«ogt. iSann ging bie iBetfe f&bniitrM. £ei ftnrfarfl 
tfottt Hfm {nunjig @nlben baju nerc^rt, and) fonft bnri^ em* 
^fe^fungSbriefc unb btfimberc Hnoibnungtn an feine nsd^ in 8ug9' 
iurg btftnbltt^tn iRItte bofUr geforgt , bog eS i^ on ^iftanb 
nt^t ft^t. 3n ^Jilttrnbns tie^ ei fii^ t)oti feinein giennbe, btm 
bortigen $iior SEDtnjelauS SinI, btr fi4 i^nt anfi^Iofi, eint befTerc 
^utte, urn mUrbig oor betn Sarbinal trft^tJntn jn fbnncn. 8Iu(^ 
^ler no4 fui^te man i^ jurUdju^alten. .3i$ fanb", fo f4))^i<b 
ct Don bort, .einige flleinntUttgc, bit mii^ fogar bauon abju^lttn 
ftt^lten, na4 SugSburg ju gt^. Kbei iiJr Mltb feft. Und) in 
flugebntg, au4 tnmttKn ftinei ^<\nbt, ^errfdit Q^rlftne. <Si hie 
^ifyAftai, ti fittibe aRartlnue unb tebet ®Unb(T, »le gtF^tttbni 
fte^tl (S< metbt et^il^ ber ®Dtt metne« {kiU. Sebt no^l unb 
ver^oirtt fn ©tanb^ftigtett." @o f(f|tieb cr an unS unbriannle 
^eunbt, tDO^ bit Gitttnbetgtr AoQegen. Xien gan;en fEBeg 
tnadite n jn Sug, nut tuenigt 9!ttUen oor flugSburg junng i^n 
Hrperiii^efl llbclbeftnbtn, tinen SSogen ju mieten. 

Hm 7. Ottobet lam ci in Xugsbuig an. 3m bortigen Aar- 
mefitcrKoftrr, m eintt ftiner <S41tIn, ^o^ann Srof4, (in Sitten> 
bngn gicentiot, bae ^riorat bclteibete, j^ tr ab. SDem Aarbtnat 
fieg er fogleii^ (tine anbinft mtlben. Si Derfpta4r i^n fitunbli(^ 
iu empfangtn. 3)fe lutfttrfttii^tn KiUe jibot^. Dr. Shl^et unb 
^^iitpp D. ^tlitfi^, fo uie fonftigegttunbe, an bit er empf o^len 
nor, n. a. Dr. Aontab ^eutingei nnb btr ftanoniluft Sangenuntel, 
^itlttn fllT gut, bag er fit^ nt<tt t^r ftellen \otlU, bit ei tinen 



Disiti.cdDi. Google 



172 Sn^onblmtgcn tnit Sattton. 

taiferli^en ©elcitebiitf er^Ittn. !£)it Sa^e titr}bgeitt ft4, mtit 
anoftmilian fttn Don bei @tabt bent Seibtptrf ob(ag. Uittcr- 
btfftn fu4U tin 3Ealiener, bem tr au4 {m))fof|tcn, mcfiTfatf) auf 
Sui^tr einiiUDtrlen unb t^n tootntigiii^ noi^ Dor bet 3ufatiimtii« 
lunft mit bem ftarbinal jum Sibecraf ju beiDescn. a[« ec^tcr 
Otattener, ute Sut^ fagt, tntinte ti, bat t^ fii^ it nu' "oi *>(' 
fei^e Sni^ftabtn ^anbelt, revoco, i^ mibemift, unb aU 8ut^ 
biee jur&dmM unb tift clnefl bcffcni bele^rt mtibcn noUti, fragtc 
ec fpitttifd), ,ob ci mit btm Jhtbinat tin Kingetcennen anptllen 
uoUf. Unuerblllntt belannte tr a aU ftine Sbifidit, baf eS er- 
laubt fei, [ttgnettf(^e ®il(t ju pitbigen, tutnn fit nnc ©twinn 
brii^ten unb ben JBtntcI fUUten. iSt uaif audi bit grage anf, 
ob i'ul^tr bmn mttnt, ha^ fiurfUrp 0riebit(^ ftinttrotgcn ju ben 
ZQafftn grtifcD nitibe, unb ale Sut^c tmibnte, baf tr ba9 gar 
nif^t mollt, fragtt ti mttter, no et btnn bann ju bleiben gtbenit, 
toDcouf Sut^ei ru^ig antmortttt: ,Untet btm {)immel.' Huf 
bttft SlntDOEt mar tr mt^t gtfagt; tr gtng fact, o^nt nttberju- 
tommtn. 

SS tDQitn bangt Sage brt SQarttne fiir Sut^et. iCoe ®e* 
rUi^t Don ftintr ^[ntunft ^oUt fi^i ba[b Drrbrtitet, aOe uoUten, 
iplt tr fii^ auabrttdt, btn ^troftratufl fc^tn. @eine Slufna^mc 
im fttofttr toot tine oortrefflidie, ble angefe^enften Stute btt @tabt 
gngten fi(^ i^m gtmogcn, eS mar Utxa ber greunbUi^fcit fafi jn 
bit!; abtr er mar fit^ beffen btiougt, bag er Dor einer fi^Dtren 
Sntfi^eibung ^anb, unb ft^nantte jmifi^cn gnr^t unb ^offnung. 
^Damoie t|at er ben ctften iBticf an SUtelon^t^on gefdiiieben, ben 
utr be(i^. Sr betrtffi Univtrfitiiteangtlegen^eittn, bit fierufnng 
einte Se^rtre btr ^tttift^en @pta(^t, bit er aui^ Don ^itr an* 
bttritb, obcr er ift gugltic^ tin B'US"'^ '>o» btr btginntnben tngtn 
grtunbfdioft mit bem iungen ®t(t^rten, btfftn ^filgtm Umgang" 
.tr fiiic^eet fUt immtr tnteiffcn }u ncrben , nie btr Stgetfteruns 
fttr bie neut {Rii^tung ber Siitltnberger ©tubitn: ,Ste&tT ttnU i^ 
unteigebtn, aCS bnt($ SQibetcuf ber SlnlJig jur Sjecni^tnng bee 
befttn ©tubitn wtrben." 

Qrft am 12. Oftober, nai^bem er injistfilKn ftinen ®tlttt»* 
brief tr^aiten, tarn gutter baS trfte ana[ mit btm fiatbinal jn* 



Disiti.cdDi. Google 



Sn^anblnngcn mtt Sajttan. 178 

fammen. Untec bin bamaltsni ®t(t^rten gob tS of|nc Bifcifcl 
Tiuc tDenige, bit fo gut untetridittt tDartn iUin Mc $ragt, utn bie 
«8 fii^ ^anbeCtt, ale biefer flin^enf Urft , mlt ft^on frii^tt imtttt, 
vxin ber gih^rttfttn ST^iolDgeit ftiittr ^tit, bie 3^'^''* i"''* '*'>^ 
®lo[j fthit« Orbene. 9to4 o^nc AtntitniS dor 8at^rr0 S;f|tfm, 
^attt er am iSnbt bee Sal^e 1517 (tne gcte^tt 3II>^b(ung 
tibtt ben Sblag gtfi^ridwn, unb ben ©Iteitfragen B6n baS :S9ug* 
fatramtnt finb me^rere \^a jo^Iret^en Sltaftate gtlDibmet, ju 
btnett er fogar feine SOIuge tutt^renb btf Sugeburger Sufent^alM 
beniigte. 3Ran ^atte Eiterno^ ermarten ttlmieti, bag ec am etieften 
gentigt fein mUrbe, anf etne tolffenfi^aftlidie Se^anbtung ber @ai^e 
thtiuge^en, boi^ mat er geiabe etner ber tntfi^tebenfttn Scrfe^ter 
ber Don gutter in 3^f<( Bcjogmm £^eorieen, augeibetn !t)o>> 
minilaner nnb, raie nir ^Urten, erf^Dt dor ber $B^e uRb Un* 
4ntaftbarlett 4>itt)ftli($er WaOft unb ^iUrbe. 

gutfier mat baiUbtr bele^rt toorben, wtc er fid) Dor einem fo 
^o^en ^riilattn )u bnte^men ^abe. 31(8 (t mit 8inl unb einigen 
-onbtren greunbtn bet i^m eintrat, Dntf ir fi(^ jur <Srbe nitber. 
X)ei ei^e (Smpfang mar ttu fteunbtii^tr. !Der ftarbinal ffirai^ 
voR feiner ®e(e^rfamleit unb feinnt Dielen Si^ttlern, Don btnen 
<r ge^brt. ^m ®aitt itberge^cRb, bemtrttt er, baf er feiue !(n< 
getegen^ett fteunbUdd unb oaterlii^ beilegen moQe, Dtruo^rte fli$ 
ObrigenS fogleliQ gegen jeben ©ebaulen an eine pvittatt ober Bffent* 
l\^t S&t8t)UtattDR. Suf @rnnb eine« ptipflUiita SOtanbatS trtUrte 
tt. an Sutler eine brelfat^e ^orbernng ftellen ju milffen: cr mbge 
in ft<i ge^en nnb fetne ^rrtttmrr mtberntfen ; bae SBtrfpre^en ab< 
-gebtn, aud) in 3"'ii"P tama objufte^en, nnb geloben, ft(^ a1it9 
beffen jn ent^alteu, loae bie Atrife DermtrrcR (SnRte. Snt^er bat 
nm Snelunft, morin benn feine ^crtiimtr beftfinben, er fei fii$ 
leiner bemugt. 3)Q toareR e« gmet ®age, bie brr ffiarblttaC ^eruorliob : 
bie :ee^au)]tung 8ut^er« in feiner 58. ST^cfe, ber ®(^a^ ber ftiri^e, 
nfimli^ ber, au« bem fte ben ab(a§ nimmt, finb nid|t bie 3}er> 
(ten^e S^rifti uRb ber ^eiltgen, meit btefe au(^ o^ue bm $a4)ft 
bie ®nabe mirleR, unb fobann tin @a^ aue fetnen {Refolutionen, 
wtna^ nii&t bai ©ahament aU foI^eS, foRbeni ber baju ge* 
firof^tt ®(aube ts fet, ber bie re^tfertigenbe @nabe erlaRge. 



Disiti.cdDi. Google 



174 Va^aBbCtnietn nit fMittoK. 

Sajtton ^Itttt no^ nua^nt anbfni @ot ^ofgnifen ttatteu, 
bcT ben tiiria(t|ittf(f|» X^rtttn CB^rgcnftaiib; bag tr gtiabc biefe 
toa^, jetgt ben gnoltflttn Zi)t»\aQfKi bit ficjci^nttot @a4^ isarm 
Don iDcittTagettbti eebcntung. HaSf mrinb bet geU^rtt ^OotnitU' 
foatr, eul^ bd bitfnt ^^ttn am tei^ttfttn ftberfii^ren jn IOiuub. 
Unttt tritunti^itrtRbem ^^ttitttt" fetnec Uot0(bung DetKriet tr nuf 
tine anile ftltmtne' TL Bom 27. Mannar 1843, in wtiiftt ber 
ii)mi[4e etit^ ertlftrt l^abt, bag i^etbinge Im flblag (S^riftt Sa> 
bienft anSgeteilt nerbe. Sutler f^eine bicfe 6u&e got nii^ gu 
Itmttn; mtroflf biefcr nvibertt, bog ti fte ft^i do^ ttmit, aoift 
itw^ ettte onbete bannf bejfigQi^e SnStoffung @t^0' IV., baf fie 
abet nttfrtS gesen i^ beniefen, ba bie pSpftU^en Debelotcn tft 
bit ^titigt @((rift Dertt^rten tab ^ ait^ iid)tifl btnuiten. 2)araaf 
ftitai^ ber Sorbiwnl ben entfi^tibenbtn So^ oufl, bic 2>t(tete be* 
$a))fte8 fcten o^ne neUereS aDjuttttmttn. !Ctr ^ofift ^t SDIat^t 
ikber sKt iDingt, ani^ fiber bie fltmjilien, ^be tr boit trft Itfet^n 
ba< ftonjtl Don 8oftI oerurtttlt. 

33oS (ttttrt mat itt^tiB, obcr btefer t^atfiM|(i(^t ^etiKia fittfift' 
[fa^er aSai^DoafDmratti^rtt mar ftintentge aUgeintin antrtannt. 
SNie bi»^se SSoUmerl bit SttdilgUubisttit, bie Uotocrfitftt ^aris^ 
^tte bagtgtn a))i)eUtttt. $ierauf bericf ^ Su^r, boit ber ftac> 
Mnat betentrtt, bag itnt bafiit i^e Stiaft eritibtn mttcbe. 

mtl mii^tiger mar fttr ?tttE|tt bee anbere $iinlt. Sir uintn^ 
unter totUlita f«^n»rtn inncrtn Aatnfrfni er jur Qbergeugunfi oon 
ber umfaffenbtn ^bentung bte QbiaxAtni sttommen, toit tr ^tec* 
bnr4 adtin innerfii^ ftft nnb btr glittlid|en Strgebnng gemtg gt* 
motben mar. Uob mm btfioupttte Sajetan, ba| man mit fe^tm 
(Biavbtxt jum Saframent tommen mttffe, fei tine nene nnb in* 
titmUdit ^^re, man mliffc vittme^ borfibtr ungeuig \Av, ob meat 
bit @mbt trlange ober ni(^. lEbcn bitfe gtfoibeite Ungtmi^tt^ 
ber ^w^A. ob man fic^ ami) gtnttgenb fUc tnc ®niibc rbiapottiTt" 
fyiU. iDar t» gtmtfcn, btr Sot^tr fo lange gtquUt, ben tr boon 
g(UAi(f) Uberuunben bur^ fepte Stitranen anf bte @nabenMr' 
^tifungtn <9ottee. :Ca« foQtt tr nnn mibtrrufm. 3m Strii^e 
an btn fturfltrfttn fi^rieb tr fptittr: „S3«nn ii| bieft Sa^t^ nant 
®[aubett verteugnete, nfirbe li^ C^riftum Dtclcugntn." 9ZwI| im 



Di. Google 



Sn^ntfaugirt mit Salttali. 17( 

Srte Kotitt cr ^^ bain iOtaaea. ®o trfldrte tr au4i bent flat* 
bteal auf9 btftinnntcftt, iDorauf bhfer nniibcttf: ,JOb bu tojtltl 
eber ni^t tsidft, bn muft ifmU tDibttcufen , fonft irttbt i(^ nm 
biefc< rincn ¥unltc8 aOe beitte ©tt^t Dernrttitnt.'' 

®(et^0^ lag i^nt offentwc tnt^r on btn onbtin ^utrft, 
uril bitfer bit gragc DOn bic &maR. bts ^pftce bedt^ite. 
S)arouf tarn tr tmmtr Mitbcr }urUd. Stbtr ff^tti tSidcn tattt 
tt bM^ 3u tiatr ^U von Si«t)Btatlon , bri bn ec fi(^ onf iiUprt' 
(1(^ iDtlrctafm nnb f^ota^i^ HutorHiiten bectef, out^ bae f»f 
Btii^ friHer Sbllung in bit ffiagfc^nlt legtt, tva^rntb Sutt|w» 
Singtgnnnstn au4 btr ®(6rift itnteat^ 1iltc6f)i obtr Don ben 
anutfcnbtn ^alitnern btlac^ mnibtn. ttu fa^ tin, bog fo ni$l9 
en(iil|t utrbm Knnt. Ce mn^e cin anbttn flStg ttngefi^agtn 
iverbcn. ^ ttbnt ^ Stbtnfjett nnb glng. 

3)aa Sniltrontn ftincr JSnatEt gtgtn bit nStlfc^tn" mat 
jtoit bitfrt ^famsttntunft er^tblii^ gt^iegm. Kut^ Staupi^, bet 
Injmift^en tbtitfotlS in Sugebnrg angilommm mar, urn Sul^ct 
trni )ur ^ite gu ftt^n, liet nie bit ^ttgtn, mii^ic^ focnnil 
Dotjntc^ni. 9U« Sut^tt am 13. jum jmeittmnalt nor bcm Stat* 
binat tiff^ien, tRrlaS tr dw Stotat nnb 3tnBtn tin^ ..^tottfti* 
tion". ®it cnt^ittt bie SttUning btc Sfintbietnng ait brt ®t- 
|oi:fa«t« gtgtn bit Ait(|c au4 fUr bit ^gejcit. Sa8 bit got* 
bcnmgtn beS Sorbinafe avbttrilft, fe fei tr flc^ gnwr nii^t bc> 
nni|t, trginbttnad gcgen bit ^itge ©c^tift, bit fiit^tnottttr, pSJp^t* 
iit^ '3!>ttrttdltn obtr bit uc^tt SVrnnt^ gtfagt ju ^btn, untn> 
weife fi^ tAtt ;btm Urteil unb ttnei rtf^tmiittetn Seftimmnng 
btr E|ti(igtn fflird^, oud) oiltn btnen, bic tC bcffer DirftUnben. 
ttgum ttbrrflug trblttt id| mi^i (KcfDnlii^ ^itr obtr anber«iDO 
(ui(^ ttffEstlic^ 9)t(^nf4aft abgnltgra Don bnn, toai t^ gtfagt 
^t. SOnm bits Sto. ^ot^nUrbtn nid|t gtflllU, bin i^ btttlt, 
nn^ f(f)rtfUi4 ctwafgcn gtgcn mii$ uorgtbrai^tin (Slnnttrftn gu 
ontarbrttn, nnb dbtr fit Ucttil unb ©tnttnj btc txtU^mttn !Co(< 
total btt taifelTli^en Untoerfitattn ju iSSafel, grtiburg, @i)mta 
Hiib, utnn baS nii^t geniigt, mi) btr ju $adS jn bi^cn.* 

aye ftacbtnol (lii^ftt Ubtc bttfeS SQetfoEiitn. ®etnt XntlDort 
uai tint tmeutEtt bringtnbert aufforbentng junt SSibeitnf; tr 



Disiti.cdDi. Google' 



176 Sntimbliingcit tnit SoiriaiL 

4a6( nut bit Wifli^t, i^n mh bee fttri^e nnb bem ¥<i|ifte jn dct' 
fb^en, au(4 ranbe M &ut^ fi^tutr wttbtn, iDib<t ben Stot^tl p 
Ebden. Snan T^^t, nnb fo fagtc eft Sut^ aut^ auf, et bt^> 
btttc i^n f^on alfl Dtrutteittni 9t1itx. 9)on rinti 3)i6tiutattDn 
voQte er nii^ts niffen, unb fo bat 8tit^, fi4 ft^rtftlii^ Dtront* 
Dortni ju bilrfen. Srp auf Scmienbung M StoufiE^ uuriK 
t^m biM Qenli^rt. 

e« i^ ein mcrlmUibigtA St^rift^d, oa8 tt baroitf^in oei> 
fa§t. Um bie Don bem 8tgattn angefo^tentn @&(t ju rtditfet* 
Hgm, fui^t er noi^jutDetftn, bag bit ftagtti^e pVip^&i^t Staxib* 
Oebung mirnu^ bee @4tift juuiberlaufe. ®etDi§ foK man ben 
pti!p[tl\iStta iCetrttalen gt^onfien, jtbod) natUitii^ nuc infofern, all 
^e btr ©((rift nnb ben ftiril)tnt)ittfnt nit^t Dtbctfiirtc^en. ^Jiaa 
mug fie ^Hcen, .Die bie @timnu be« ^etnifl' ; obtr au4 .^etrtrt 
%at na4 ®al. 2 gdrrt. !X)a ift tS Uia Sunber, uemt an^ feint 
'Jlai^folger biSiotUen ft^Cgc^en. Set btr 3>if'">i»i<"f<itf t>^ 
apoftet, Don ber bit apo^elgtf^i^te im 15. StapM tri&^it, gait 
bie Snfi^t bee ^petme nic^t e^er, ale bie ^afobufl unb bie gonje 
®tmtinbe btitrat. <&x btjie^t ft^ auf einen berU^mten Sanoniften, 
91i(olaue D. 3:ubt6co, Sifi^of Don fcI'tmOr bcr enoitfen ^abe, 
bag ni^t nut tin oUgtmeinee Aonjii, fonbem untet Senifung auf 
Iffor. 14, 30 fogac [ebtr btlitbigt ©tSubigt, menn tt btffett 
iStttinbe unb «[utoritattn beibcinge, Uber bem 'fap^ fte^e. ,3>e«> 
^(b mug man boe SSort bt6 ^ttrue fo ^Bren, bag no^ iRsum 
bo ift flit bice ilbtrfli^tenbe ZSott bee ^aulue." Unb Ubtr aUem 
fte^t baS SBott S^ri^t. ^Dabtt mo^t ei bo4 ben SBerfui^, ben 
3n^t ienet ^efretalen mil friner nnb btr ©i^tift 8t[|it in Cfai- 
Kang ju bringtn, meint audi fi^Uiglt^, na^bim et mit alleii 
SDtittKn einei munbetltc^en iDialtftil tint Kti^t con ©riinben ba> 
fttr angtfU^rt ^at, bag ber ^ap^ te nut fo gtmtint ^aben fbnnt, 
ma bo4 nut tin Seneie bafllr ift, nie fun^tbar fc^ntr ee i^m 
tDurtK, au4 &uger(i4 ntit itnen Sutorttlittn ju brtc^tn, Don btncn 
cr fi4 innetlic^ fc^on fo uttt tntfemt ^tte. Xltfto btftimmter 
nnb ftfter oerfii^t ct bit S'lotiDenbigfeU bee ®Iaubene betm ®a' 
framtnt $ttr (tont et teine Strmitttding, fonbttn ge^t fogleu^ 
toeittt, fiigt ©(^riftioott an Sort, ani^ Sitote one ben ^iitnm. 



Disiti.cdDi. Google 



StT^Bblunecn wit Outjctan. 177 

inn iv tttrjen, f^IoQCBbcn Sdtnt bit {Re^tftctigunfl nOtin au0 
bmi ®{aubnt Uber^aupt p tTDcifen, abtr bii4 titreit, fi4 
tints StfTfttn btltfiitn ju lafTtn. S^er Storbinal mOgt fitfi 
Mm ¥a))rt flti i^n ottiottibcn , ba^ n ftiiu €trft, bit nut 
tttC 8td)t btr Sa^T^iit ftii^t, ni4)t In Me ginpernU ^tnane* 
ftagt. Sr atibe fit!) nldft fd)iimen, i$alf(^rt jurttdtmit^Dun, 
^if oielmt^ fcnttn, bag bit SBa^t^tit jum ®iegc lomme. ,9hu: 
^ninee man tnt4 nii^t, ttioae uibcr nttin SemifTen ju t^, 
iboitt (^t iebeS Sebenttn gloubc i(fi, bag btt« bit St^n bcc 
■Si^tift ftl/ 

S)a« ftitn SQottt, tneintt btt flarMnal, tterfprai^ jtbot^ Ht 
-€(^rlft, bit 1^ Su^itr am H. Ottobcr Abtrgab, nai^ 9Iom jtt 
j^iden. Son ntuem forbtitt ei i^tt auf ju mtbeirufni, mtb ilber* 
fdittttttt t^n nit tinem ©tiom fc^otaftif^c Xfjtdoqlt. SGBo^I an 
Ut 3t^ SRalt, (r}ll^It iatfjtv, tiabt a Dtrfu^t jn ftnrtt^tn, abec 
<benfD oft ^abe i^n btr Satbinal nicbergeboRmrt S>a ftns ami 
£nl^cr an ju f(^ttien. Sd fam ju tintr crrtglcn @cent, bit ftti ben 
ittr^enflirftni am fo pdaiiiiti tourbt, ale Su^tr i^m bei bn 
Strttegung btr ftflslicfitn S>etrtta[t, umbit te fit^ tottbci ^nbtltt, 
not^td, bag etwae gatij anbtreS barin ftSnbt, ate ^tntr rndtAt, 
mb in wtnig t^rtrbittigem j£ont auflritf, btr ftaibinal mlige mir 
nic^t btnten, bag bit :Ceutfc^tn Icint @rammotit utrpiiRbat. 
iSd^renb Sutler immtr tvitbcr (Sritnht one btr ©thrift ^DrtB 
tooOtt, foi^l (Sajttan (tbig(t4 ntit fdntn f^olo^ifi^cn Hutoritaten 
tmb btr tirc^Ii^cn ®cmalt. Bi'iif^ni bkfen biibeu SBlttnnern tnat 
fcine SSirftiinbigung meglti^. SDtr 8arbtaa( ^attt immtr nur bit 
tint Sntnort: .Sibtcrufe". Hte Sut^t fclnerftite mUbtrum 6tffere 
Stte^tung foibtrtt, fid Sajttan tnblti^ aue bet Vtotlt bte vtttcr* 
USjm 8trattrS, bit ti, vtnn aui^ mit f^Ui^ttm (Sffolg, fort- 
uA^rtnb jn fpitltn ^4 btmil^tt, gfinjfii^ ^traue unb bro^t, faQe 
'£ut^tc nl^t nibecritfe ober am ftftgtftgttn Xagt Dor fcintn 3tt(^< 
ttni trfc^ftnt, nerbt tr iibtr i^n unb frintn Sn^ang ben Oami, 
mb fiber uUt, ju btntn er fl4 utnbtn utrbt, ba« dnttrbitt wr' 
^gen, woju ir ft^on tin ginilgenbee SHonbat Dom ^(iflen 

abtr eut^ UUb ftanb^ft. iSnbU^ ci^ob ^ bet jtaibinaf 



Disiti.cdDi. Google 



178 9n(iuib(iiimra nrit Caictmi- 

itnb fagtc ,®e^I SEBlbemife obcr fotntn otic ait^t Kitbec vot bte 
Knottt." Unb 8ut^ fatn ni^t uttbcr. 

3iibtfT«i ^offtt daittaa no4 buti^ @taupi| unb ^int auf inOttt 
riniDlritn jn timtw, a!bn bergtbtttS. @tau))[t tonntt fti$ baiauf 
bcrufcn, bag er fl(^ immtt banitn bnnU^t, 8ut^ti ju onmBgnt, 
fUi bet iHri^e bnnllttg ju untenotif en , naS tt {a ani^ atOftm 
^t. SRe^t in btt ©a^t ju t^un, It^nte ti ab, er fti jenem 
an4 on !£a(tnt nnb ®e[e^rfainl(it ni^t flRoac^fcn. Str ftariiinat 
Mttittc Ja bit ®Utit bt« ^apftee, ftt ber ^Qdfftt friltat am 
Ortf, er mOge i^n bodi felBfl ttbtrctbcn, iDoiauf btt ffatbinof un* 
uiiaig truibcrt ^obtn foa: ,34 uiQ ni^t mc^r tntt bitfer eefitie 
xebtn, btnn n ^at tieft flugen unb ivunbnbart €))e(uIotianen is 
feinem fto))ft/ 

®taupi( ^atte ben ^^nt« (Sinbiud, fo f^rUb er am folgenben 
ICage on ben SurfUr^en, baf bei Sarbinal tnit fetnm ^Q&fi^en 
SQSoEttn, ,ble nur (cer obtr eitcl feitn", Sutler nut jutn SBtbttruf 
btingtn moUe, ja, ba§ er bur4 8ut^r« Sntgegnungen in bte (Snge 
getrlebtn, bana^ \u^t, .mte er ba6 unfdiutbige S(ut Dettitgnt mOdtte". 

@o wett er t» Demtodite, fu(^te ©taupi^ au4 it|t noi^ 
Sutler }ur Stac^gttbigltit gn bewtgtn, abtr tt mar fo melt entftcnt 
boDDn, t^m Sfbirtuf iu}utnuttn, bag tt oitlnte^t btn ^ngtnbtn nnb 
in ttnen SEogen Ditlfa(^ Sngtfoc^ttntn auftidjtttt. ,@tbtntt, @tu> 
bet", rief et fiut^tt ju, „bag bu bie8 Im Siamtn unferefi Jjerrii 
3efu IS^rlftt ongefangen ^afl" , etn SQott, nel^tS i^m, uie er 
fpater etnmaf (i^ritb, von oben ^etab gefagt }u ftin filiten. 8lu(^ 
tntbanb i^n @tautit^ Don bet OtbtneEegtl: faOfl i^m €(^nieigen 
aufetlegt uUrbe, fotltt tr nti^t um feinee ©tlUbbte Diden jum 
@e^or[am Dctbunbtn ftin. Staupi^ tvoQtt Dot|[ audi ftlbft btx 
rniangtne^mcn Sflotacnbigftit Ubti^obtn fetn, tttoa auf ^ft^I 
M ©enttate gegen Sutler einfc^teiten ja milfftn, btnn tben {t^t 
uetbteitttt R(^ ba8 ©ttiiiftt — fii^tr nuf ®tunb {ene* ftU^er 
erutt^nttn Seft^lS an ®er^atb $tdttt — , baS nut Don So- 
jttan unb fttntn iScgleitetn ^(trii^rtn lonnte, btt Slugn^tntt- 
genetol ^abe gtgtn Sutler tin SRanbat triaffen, unb Dr. ^tutlngrc 
mUtt wifTtn, ha^ te au^ @lau))ife mlt ©emalt unb fittftr bt- 
bro^e. S)atauf^tn Dtrlitg er nttt iffienjeetauS Slnt, o^e pd» 



Disiti.cdDi. Google 



a)i1)tI(ation on btn ^a^. 17ft 

Uim Statbiaal ju bcuiloufitn, fi^on am 16. bie @tobt, tDtt^tenb 
Sutler in gilnilic^eT Sltrtmnime bee ^er^tKtnifTe no^ immcE auf 
tin Uflttrefl (SntQegnitonimen M ftarbinale toattete, o^ne boi^ 
felbft in Irgaibiotlc^er SDtife fttnttt €tanbt)imtt }u ilnbtnt. Stoi^ 
am felbcn 3:asc, an mtlifytm a frine (tgtt ^ufammentunft mft 
bem tt^teten ^ottt, titg n @l)a[aUn miff en, tag ci nii^t baiait 
bente, au4 nur eine SiTbe ju nibtrrufen. ©leit^top^I totnbtte 
ct fi4 auf ben iEOuitfi^ bee @taupife noi^ britfliife an ben ftai* 
btnal. iCemUtig belennt et, in ber Sot^e nam 9b[ag xotifjl ttaca 
ju fil^ig DorgegansMi ju fefn, t)crf))ta4 au^r ixiDon ju f^weleeu, 
ttenn ti bie @egnei gletf^foQe t^fiten, im iibrisen oeitoa^tt tt 
fi^ fe^c entfi^ieben geeen bie Sutoritiit etnee Zffomai Don Aquino 
unb ii^nfi(|ee uub uttnfi^t borum bie ®ai^e Dor ben $a))ft ge« 
brai^t }u fe^en. @i^Dn blefe ^urttdioeifung b(t X^oinae ntuftc 
Saietan iibetjeugen, bag neitcre SJer^anbfunotn unnUfe fcien, unb 
Silver felbft glaubte idd|I taum baran, bag fie Srfolg ^en 
tSnnten. @ein @tnn ftanb Ungft barauf, an tin ^mjil jn up* 
peUieien. 9tuT ba^in lann es oecftanben ucrben, uenn er eint 
Sntft^eibung bet fiii^e fotbett. Seine JRatgeber ^iclten leboi^ 
bafUr, ben orbnungStnligigen SQeg einjufi^Iagen unb eift Don btm 
,fibel beiii^teten ^n^ift an ben beffer ju beritfitenben" gu ofipeaiertti. 
Qn ttUtx gorm iRcditend uurbe i^m ba8 betreffenbe @(i|ttftftttd 
jurec^t gemadit, norin ei feine Stii^tcr afe |)acteiifd| gniactiiieip, 
ton ben icfnitatloftn SJer^anblungtn mit Sajetau beiicfitet unb um 
feincr ©i^er^cft nitlen cine Serne^mung bor gelelirten unb re^t* 
Uaffentn Sniinncnt an einem fii^ern £)rt erbittet. Senn ft4 
borin miebenmt KuSbtiide ttugerflet !2>tttotton gegenUbei bent ^opfic 
flnben, ct biefen ange^t, mtt i^m ju nta^m mae er moUe, au<6 
oon neuem erKiitt, in feinem Kueftiiu^e bie ©ttmme S^rifH 
Detne^men ju tnoQen, fo finb bafl o^ne 3toeifel ^etgebra^te got* 
mein, bas ©anje eine fionjeffton an bie 0teunbt, obei, uie er 
a nenige ZQoi^en fpdtec Sffentlii^ faft entfi^uEbigenb bejei^netc, 
tin Hft bet IS^ietbietung gegen bie ^rfon be« ^pftee. 

am. 16. Oltober ^atte er ba0 ©(^riftftUcC imtetieic^nct, am 18. 
gab er bem ^lAinal booon Satibt, inbem er jugtelc^ mittettte, bag 
er numne^r entf(^[Dffcn fei, abjureifen. ttui^ ^iei ^eift tS; ,34 



Disiti.cdDi. Google 



180 Sitt^ ^4t ecuc an (Saittaa. 

craortc, tnofl bit ftir^t ft^tn uiiti. Ki^t idft ©egnn mill ii^ 
ftniten, fonbem oM €4ilbr tvifl i:^ ^»mi. — mt t^ [te nlc^t 
Ottbient, fo ^tc t4 aui^ leintn Sntnb riiiBtF(^ ^'^fuccn |u 
fttr^tcn. S)uri^ (BotteS ®nabt Mn tc^ fo bEf^tffflt, bag i4 
^enfntcn »ett woiger fanfttt al« 3«rtll«er imb tint falft^t Ond^ 
ttmtg in Ofanbortfai^en, bibcm i4 tDctfc, bag tint Bf^^ »i4t< 
fi^abtt, fmbem vidme^ tilljttr ivran btt gefimbt ®(anbe unb bie 
SQa^rfreH mit nttt ift" 

(S« »ar Kar, b«g i^itnm^ au4 Iki ftarbinol, tveitn mi^t frfi^, 
fo jeft bie S^tr^onbluofl ale obstfi^IofTtR Eitttii^n mngte, unb 
Sut^tc Dttgtbli^ auf rint Sntuoit naittte. Untcrbtffni beridtn 
bit gttunbe, toot mitci ju t^nn \tl 'Sflm haiiit tinm KngtuUid 
bacsn, baf Sutler SSittntbtrg mrlaffen nnb fi(^ noi^ ^orid be< 
gtbot firfitt, tntb traf fi^on Soriiemtnnsni boju, nutgtt btn 9t- 
bofltot Q&ei dflfltDaUii foOtn fofftn, mil man baS nStigt (StQ> 
nii^t aufbiingcn lamttc. Hber rait jebeni JCagt touibt man oof 
%uiib bet unlaufmben ®ttMitt urn Sut^trd Si^cr^cit be 
forgtn^ unb bite urn fo mt^v, \t ntntgn ber ftaiblnf^ ttioai eon 
fi4 Eibcen Qtg. &^t^\U^ ^tt(t man ^Imlii^e gludit fUc ge* 
feoten nnb Ubcrlttg tf b^ SSnibec 8tou|arb bie HppeUotion btm 
Jhitbinal tiniuEiJitibtBtn. 3n brc Sbli^t Dont 20. jnm 21. Ot* 
teber Dcxiieg 8nt^ bui4 tin ^fl^t^tiften ber Stabtmauer, bM i^m 
^angemanttl affncte, bit ®tabt. Son elntm olten SuSnttet bee 
®tabt brgUitet, nie n fpUtr trjti^lt, ,nur mit finie^tn, o^ 
flltcffec nnb SJe^r, ani^ tH^ot Sporen" titt ei baoon auf ber 
€tra6e iia^ Slftrnberg, am crjttn !Cage at^ Snellen ueit ^e Ua 
®tflbt(l|cn SKon^tim. Ki ti M Kbenbe im ©taUt abftkg, fid 
«r ftiadc in bit ©trtn. 

^It fi^ae t$(u4t mat nii^t unbegtUnbet. 91o(6 it Kltrnberg 
«i^clt Snt^T bur4 @palatin bit £opie ttnte piitp^l\ii)ta Sreixs on 
'Sattinn, ttdt^te. obnollil t« f^ott votn 23. Xugufl botttct war, i^ 
«tt timn ooUenbtten fle^cr btjeitfinttt, t^ f<|itne^mcii ntdi 61« anf 
totittren )ill))fl(i^n iBcft^l tutua^mi ^e|. Dit Sollmot^ten, bie 
btdi Aorblaol ertri(t tuurben, Uaren gang ougencbudU^. Siii^t 
QUC ftdle cr aOe Xn^nger Sst^tra t;IommnRljitren bttrfot, fon* 
tent untcr i(nbro^g bet ft^tttf^ tiri^iii^en @ti«ftn tron aUett 



Disiti.cdDi. Google 



Siitltre $timt(4t. 3>{e ^SfuBtburgK Str^anblunacn". ISl 

gti^tiitnt nit otltli^in ®ttoaUm Snt^crt qt^inilii^t Stnitt^g 
faibern. (£« ift Hn nfutS B'^gnld fllr 8itl^n ^oUtai^tmi fftr 
8e9 X., bog er nid)t Qlmtbtn woOte, bog dn fo biaboltft^ 8rtDe 
wn bicftm ^pfti ^abc auSfit^tn tBnntn, unb aiufi neuert ^aben 
19 urn ftincr Ungc^eucrUifittit mlDtn fthr rine Saiftfimis trSttrm 
traden, md^nnb tS bat^ nur btiptlft, nid^m iSitiflug Sut^ 
gtinbe bti btr rOtnifi^tn fturie ft^it cilatigt ^tttn, unb tnit wd^tr 
eeii^tigttit man in 9t(>m boa btutfi^e iRef^Hgcfli^ mit SUgm ja 
tRtcn gentigt OHit. ^nbeffen jog ^t^ct Iftttnnitrte. 

%U tt am 31. Ottober mttber tn ftintm JMofttt angt(i»mmra 
toot, fi^ileb tr an @t>°^'<ti"= if94 ^l" ooD t^ubc unb ffritben, 
fo bog iff) mii^ Dunbftt, bag bitfr melnf Snftc^tung uiettn untl 
gipgen anttnntrn a(9 ctUQe @)tDge9 trfi^cltit.'' fiber ben SBtg, 
btn tt nunmt^i tlnjufi^lostn ^obt, tuar tr fitfj tiolitomtncn Kac; 
bog bti fapft feint 0))))cllation onnt^men ivllibe, nagtt tr lamn 
mt^T ]u ^offtn. ^aroaf^in nar tr feft tntf^Iofftn, nuntnt^r an 
h9S ^9(^Fte SIribunal btr S^riften^tit, tin SonjK, ju op^cQltren. 

^nnac^fl g{ng ti baton, fdnt ^ugflburgn SrttbnlfTe mft bm 
botouf bfjttgnf^tn atttnftliden }u DttbfftntniQtn. @it loEltni in- 
gfrtt^, notan i^m auQtnfi^inll^i DitI log, falfi^tti ©tiflc^ttn nrt' 
QtgentTtltn unb fttnc obtt^ntnbt ©teaung gcgtnUbtr ben pUpftUUfcix 
tDtfrttoEtn dfftntlii^ rR^tfttttgtn. Von itgtnbffictt^ir ^bfc^nHli^unfl 
\^ fitilidr nii^H jn f))Qren, im ©egtntetl DtTftfilitft tr no^ feint 
frB^ttn SudToffungnt unb tntf^uiblgt fi(6 gnoiffttmogtn, nric 
f4on ttnS^nt, bog tr feint anfli^t bem Urttil M $apfttS nntn> 
toorfen, taat vc nur one ffi^rtrblttung gtl^on ^be, benn bit gSlt> 
li^e So^r^eit ftt^t au(^ tlber btm fapftt- 3tnt btiongtt XJtFrttafc 
BtriDirft er jt^t unumnunbtn unb fut^t au(& an onbertn ftine So 
^Kptung ju rrmtiftn, bog bitftlbcn Dtctfac^ bit ®(!^rift Detbit^tn. 
SMburi^ nitb er ju (SrSrttrungtn liber bo4 SBtfen btr rilmtr^en 
ftiT(^ gtftt^rtr fu titntn tr fi^on beutli^ jn)tf(^ bem iRtid) ®ottte 
nnb btr Eitmlfi^tn Sii^t unterfi^eibet unb ts fUr etnt Sl^or^eit 
^c|ft atbtrner SOIcnfc^n ertltirt, bit Sir^t (S^Ti|K an ^eit nnb 
Crt }u bfnben unb gu be^oupten, bog mon o^ne Untecnjerfung 
unttr ben ¥at)ft (tin S^ri^ fein (0nne, u>it^tnb te boc^ tongc 
3tit S^rifttn gtgtbtn, bte (tlnim ^^ift unttrt^an gcmrftn. ilbtr 



Disiti.cdDi. Google 



1S2 Sd^ iinb frin ftnrffli^ 

004 tne^r. 3RU ISntT&fhittg tttl&tt n {!(( gcgtn bit tnobemen 
e<^nti(^(er bc< Vapfhs, bic bitfcn Ufitr ba« jtonjit ftcam unb 
biir4 JBtrmtrfung bt« einm ffionjKS buii^ tin anberefl nii^U 
entree fi&rig fafftn. ,3a, tS giebt Stute, tDcfi^ unottfi^limt 
genttg vorBcbtn, btr ^ii)9ft liStint nii^t imn unb ftc^e Sbtt bet 
€4rift. SUgt man fol^e .Snottftra' gctoUIirtn, baan gi^t bte 
©thrift gugtunbt, bann au4 bltJMti^e unb efl Mtibt nii^M illirig, 
ale bae SSort time SOttnf^tn in bti Air^e.' 

iDirfc ft^arfen iiSorte ^obm o^nc ^ueifcl tint ptt^Ml^t SSf 
jie^nng; tDtntgftene Ugt (14 nai^tBtiftn, bog pe unttr btin urn 
tntttelbartn Sinbtud tinte fSriefte Bon Saittan an btn Sntfiirfitett 
gefdjiitbtn {inb, btr am 19. Stootm&tt in bte Itfetntn ^ttnbt tarn 
unb nodi am ftHien Sage abfi^riftlt^ an gut^tt wttttcgtfanbt tnutbe. 
SDtr Aortiinat btnagtt fit^ barin bitttt Ubti Sut^eie S3tt^a(tai 
unb fttQtt an btn Iturflir^ni bae Slnflnnen, Sutler tiai^ Slotn 
ju f^idtn obtt aue fttncm Sanbt ju jagtn. 

Titc ganje ®a(|e bcrtitcte btr luifiirftli^tn Sltgitiung, toic 
btgrtifli^, grogt Serttgtn|tit. Slut^ bent mii^cr SSeitblictenbcn 
(onnte ee nti^t entge^n, bag ^itraue SJetuidetungen entfie^en 
tilnnttn, bie nur ju tetdit gteigntt toiirtn, ben StbenSabtnb bed 
frltbliebtnbtn glirftm ju trllbtn, unb bod) gtbot bae ©eici^ttg' 
leitsgefti^t , Sitt^tt nii^t o^ne rt^tmitgtgee Urteil Quejultefeni. 
3)ie SItt unb Sieifc, nit bet jtarbinaf bem gfitften ju Dtrfte^cn 
gab, bag ee nur bae aSertrautn auf feintn @i^uf} fetn IfimtCr 
tDorouf Cut^ere tUIinte 9[uftitttn fi(^ gritnbe, mugte i^n, bet 
barauf iBtrt (egte, fUr einen gut lot^otlfi^en glitpen lu gelten, 
in ^di^ftcm SOIage vtrlt^en. 3Ran ^tte fi4 nt4)t lounbem tbnnen, 
toentt er barilber anf Sutler uniDiQIg gtmorbtn mart. SSic ^Bten 
nic^te baoon. 3n bet i^m tigtnen ^oi^^tTjigen Offen^eit iibtc 
fanbte er i^m, mit gefagt, bae @(^reiben unb cruarlete Sutlers 
@tgenrtbe. Unb no(^ an btmftfbtn 19.91oDembet iitrfagte &nt^t 
(inen umfangrtl^tn Srief an ben jturf&r^en, in bttn tr ben 
ua^rtn ^ergnng bet S)ingt trjU^ft unb nix^ einmal mit grogec 
JtloE^tit ftinc SltUung ju ben in ifngeburg )ur ©tiia^t gtIom« 
meiKM gcagtn prScifitrt, ou(^ Don neatui fli^ btrelt erftart, 
JRe^enf^aft abjutegen unb fi(^ bele^ren ju lafftn. S>ie $au))t- 



Disiti.cdDi. Google 



a^i|»(Catbn an tin Soiiiil. 188 

foi^c 'ft unb iitibt i^m bU groge na^ ber jRn^tferligung m9 
btm ©lauben, ailti anbert be^anbett er wit ntiitRfiidili^. Sim 
feintm SutfUrften Dtrfte^t n fii^ alles @uten. 3t|n na^ tRom 
ju fitiidtn, too ni(^t tlmnat ber ^apft fttnee ScbtnS fidjcr fri, ^iege 
gum anbrbtt ffiEtbtn. 3tur bad tint, bite nii^t ju t^un, bitttt ti, 
unb bafUr Dtmaitbten fit^ aud) bit ftoUegtn; bagcgtn mlii n gtni, 
ttm ben fiurfUiften Dor @(^tnac^ ju betna^ien, bad Sanb Dtrtaffen. 

Unb baitiit mat tS i^m (Sinft. ®Caupi^ ^attt t^n Don btr 
Orbtnettgel cntbunben, fcin [Clifter(i(^ec @e^ocfam banb i^n me^c 
an bie ©tatte ftintr bifl^trigtn JBitlfomfeit. Eet ®ebanft, feinem 
fflutfilrftett Ungcltgtn^titen ju mac^tn, mar i^m mtxttiQii^. 
SBliTbt ber fiurflirft t^n aui^ Dor bet JBannbuQt ft^U^tn icotlen 
obet aail) nut fiinntn? I£c trtoaitttt fit jegt tSglti^. SBtnn fit 
dngttrofftn, moUtt et ge^en „ungemtg', wit er fi^reibt, .uo^in, 
oieltntEit ftE|t genig no^in, bran ®ott ift llbtraQ". Seiner @e< 
tnetnbc, bie if|m aui^ in bieftt 3ttt bee Sangetts fottiutf^renb am 
$erjtn lag, unb flic bit et tbtn fegt ftine Slueiegnng bee !Bater> 
unfer* ^fttr bie einfettigen 8aitn, ni^t flit bie ©ele^rten" btutfra 
lit%, tl^at et ji| mi^en, ta^ et Dtcaeti^t ttnmal unetivarttt f(|nell 
o^ne Stbfi^itb bie @tobt Dctlaffen ^aben nllrbe, unb erma^ntt 
fie, burii bad SSUttn bee ^opfted fi$ nit^t ft^rtdftn }U laffen, 
fonbttn ailee @ott ju befc^Ien. 

3nbeffen moQte et felbft tttn SRt(f|teuiitttf unoerfui^t laffcn. 
Stm 28. ^oDtmliet DoUjog er not 9totat unb Beugen in bet t(tinen 
StwptUt jum Sti^nam (E^cifti, auf btm jfiti^^ofe, btr bit @tabt' 
(in^e umta^mte, ftierUc^ft feint Slp^iellation au tin ftoujil. €e 
ift iE|m nii^t unbelannt, ha^ bie ^iipfte me^rfai^ betgleii^en flppeU 
(ationen Dttbottn ^aben, abec ebtnfo gut ntig et, bag bie Siationen 
fii$ on betgleiifeen SJetbott nti^t gele^tt, unb ttft Doc tucjtm bit 
UniottfJtUt Varie gegen bit Sluf^ebung ber pragmatifi^en @anftion 
uon SoutgtS appetliett §attt. 3tnt SIppeQation bilDete benn autd 
angenf[I)ein(i(^ boe S^eota feinte umftitnblic^tn, buri^aue in ben 
Ublit^en gormetn ge^altentn ©t^rtftftttdee. (£tft vaO) iSSetatuit* 
UKtbra ber piipft(i(^tn ^^utle foUtc ee in hie £)fftnt(i4(eit fonnntn, 
bot^ lieg ee bet SDruder ju Sut^ere Selbueftn fd)on in ben trften 
Siagtn bee iCejenibtt auSge^eu. 



Disiti.cdDi. Google 



tS4 intf)tt niE SMtUBbng Dtttafftn. 

(Sitttn angntbOd ^(t (« au^ l»cr fturfttrft fUr ba0 «tpi, baft 
Snt^T oufitt SanM gr^, aba ibm bo^ nui dnm Sugcn&lid. 
@tttl) nil rt^t berii^tt, fo ^atte 8ntl|«r anf bit ftunbt batwi 
am 1. X)e}an6n: nod) tinmot bit jirreunbc urn ^H) Dtrfamtntn, ntn 
ettbgUttig Sbf^ttb ju nt^men, old (in IBritf ©palatine tinUef, 
ber t^ in 3[iiftragt bte fturfliTftm ju btcibcn befall. ,9d^ 
U\t nnb It^rt arte frfi^ti", fd)iitb n im ®potatin, tnig fi(| a&er 
hifiei bot^ au(6 ^ no^ tnit bent ®tbau(en, SSitttntxtg Dtrlaffm 
unb md) grantreit^ gc^en }u wUfftn, bifoBbtrS nieil ts iifm frag> 
lii^ toai, ob b(i Jturfiiift nt<^ ftine Kuffaffung ftnbtni mtttbt, 
niu^btin er nibtr btfjtn SiUtn „bie angdburger SStt^anbhngnt' 
^auflflcgtbtn. ffiinc It^tt XSataHng S^iatattne, bar jc mebc mtb 
ntt^t btr Dtrtcaute Utiter^anblci unrbE, tarn jn f^iitt S« nor 
btr ^enfurbt^rbe — wir roiffen niijt tteldjer — nur mttglii^, 
eiaige f^oife 3ti^tn ^ut^ifl X}iudctfd)n)iir)c unlefcrlid) ju ma(^nu 
Ubtigcn« lieg Sutber ben ©tulatin mifftn, bag et ficb barttbtr 
ni^t t!iuf(^(, bag tt auger^alb SittenbCEge grofc @tfa^E [aufen^ 
dba im goUt fcinee SCtibett« au^ Dittfac^ bee ndtigtn grel^tlt 
Im 9{ebai nnb ®iftabta intbtbmi mfirbe. Unb ^tn in biefm 
SEii>d)(n briingttn fi(^ i^m ntue Srttnntnifft anf, bie baS i0mif4|e 
^Jctbetben bftrafen, becen 3:rasu)(ite er jtoat no(^ nidjt iiberfo^, 
bie abet boi!^ bie iHfei^tit bcr ^iSfufftan bringenb mUnfc^en (iegcDr 
®^n(en, beren (Sntmitfilung an onbticr SttOe im 3iif<""i"'"' 
^ang nat^gtgangen utrbm mug. 

®etn Surfttrfi ^ielt fi<b baron, bag Sutbei ja bereit fei, flifi mibet' 
Itgnt JU [affen ; i^n auSjuIieferu, Ic^nte er ob, ebenfo i^n ju DerttEiben, 
1004 aui$ jum grogen iKadtteil (elncc UnlDctfitiit ausfi^togea attrbe. 
@e antmcrtete er am 8. S)e)ember, oiii^renb man fdjon Don neiteren 
rttmif[^n SRagna^en bi^ttt. SIQerbingd bie tdglitli etmanete 
SannbuOe blieb anC, t9 uUcbe fl4 <"«$ mnnbKbat ouegenommen. 
^iben, menu man fxc ju bctfcCben ^tit in boS Saab einc« ^ften 
gtf(^f(ft ^UH, bem foiben Donfttten bee $a|}^ee bit golbent fRofr 
Ubtrfanbt wttben [oOte, mib gegtn ben man ben SSetbaitt miiptaSt, 
bag tt ftin fi^erifi^ ganbeflNnb in imgebUf|rIi(^ XEJtife begUnftigc. 
3ubem (ag ber fiucie augtnblidiidi aui polilifditm ^ntctrffc f^r 
Diel baran, fii^ btn angtre^enftcn iRei^efUifltit gencigt ju Eiaftto. 



Disiti.cdDi. Google 



Sekcglii^ hti^aib aitb man bai du^trfte ein^mnten jarMgcftellt 
^abni. iCajB tarn, bag man in ^om tnm SorftcUmie baoon 
(e^g, D)e[(^t S^ragmcltt bcc ^onbel in 'Dtutfditanb f(^ gtmimmcn 
|<rttc. 

Sin ffii^fifi^ Sbdmann, ftarl u. fDtifti^, fiiipfKidier ftammn* 
^ utib Stotat, bcr (tit mt^tren 3a^ttn au^ bit @tf(^fte bc» 
ffnfUrfttn on bet ftucit btfotgte, mar fi^on fcit bem ®epttmbtr 
ba}u auecrje^tn, i$riebn4 bnn Stifen bit mt^r gmannte golboir 
ttofe ju tibtrbrtngen. fialb barauf, abtt ni>[^ tift man Don bm 
SRigcrfotfltn SojttanS ftunbt tr^ten, er^ittt cr aui^ bnt att^rag. 
Me Snfltitgtn^t Sut^cd im ©inne btt fiitrtt ju betrti&en. £int 
{iiK)t SSnja^ Don SrtDCD, an btn Sttiffir^en, feint 91iite, $iaut)l* 
nonn unb 3}tQgiflTat Don SBiltttnEMcg, nie an onbert, in benot 
8Kt^n oI« @oi)n btt SSerbetbcnS, fa bee ®atane ftgutiert, folltm 
^tn bit {Bcgt ba^nen. @(^Dn am 9. ICtjembci, noi^ Dor fttncr 
Isfnnft, isugte 8ut^t, bag n btn Sufttag ^t, ftint Su«Iirfetunff 
JB forbnn unb t^n nad) 8tom ju ftt^ren. Win tanm in ^tulfi^tatife 
angelangt, trianntt btr nod) (ungt, Itbeneluftigt, f^i aQt Sinbitiift 
tm))fttnglii^ unb (tii^t ju Ubttjtugenbe SRaint, nit faifi^ man in 
9Iom bit @a4e bencttifte. ^b^t einti tinjtinen <$erfdn[i4ftit, 
tlnttn ®rclfc, wie cr gegtan&t, fa^ n M stet"^E>tt9'ftt[lt, [on* 
bern eintr grogtn, bit gan)t 9Iation tnttreffitrenbtn SSavtgung. 
Sotilber uattrn^itete i^n junil(ti^ btr turflirftlit^c 9tat, £)tgen^tt> 
^(ffingtt, mtt bent tr in JSa^cm jafammcntraf. SUrgtnbe a&er 
no(^tf i^m bits mclir cntgeatntreten, al9 im Stch^c mit btn 
atttn grtunben unb JBefannttn in ben ^ttmanifttfc^ gelinnttn ftrtlfen 
Kngeburge unb QUirnbcrge. SQJit er feibft tija^It, fanb er nnter 
fOnf Seuttn (aum itott, bit fii^ In bitfetn ^onbet auf @eite btt 
ftmit fttQten. Sit bie SCingt am pitprtliE^en ^oft flonbtn, unfte 
tr ttMnfo gut, fa nw^i btffer alt anbtrt, lutb tro^ ftintS tlin< 
0trtn 3(ufent^o{tt« baftlbft fU^fte er fid) al9 ^eutfifier. Set btr 
6timmung, bit et oorfanb, ^itlt er es fUi gut, bitft @titt ^r* 
Dorjult^rtn, jumal btim ffiein, fiir ben tc ^d) bit atle btutftf|t 
Sttigung bemo^rt Ifattt, ging tr auS fi(^ ^raud, tornite er X)inge 
erja^ltn.'bit Don einem ptiffftliiten 9tnntiue jn ^9rtn ni^t gcringtt 
Sr^unen errtgteii. 3n iRUmbtrg, no er mit S^rlftop^ ®4eurf 



Disiti.cdDi. Google 



186 8»(anbrnngtn mh anuti^. 

nerfe^ctt, uoUtc cc Ubris'tiA toifftn, bag bn ¥a))ft fiifi in bm 
fi^fiiffiten auSbrUdcn abcr Sifetl unb bit ptutnpe Slit bee $rEc 
Tiad aaeQt\pxt)tl)tn , unb man g(aubtt eS i^m, obuo^t berfelbc 
3Rann bttiHiMt, bag btr <3|io))fl — unb fo Dct^itlt ti fU) — 
foebtn, unb ian na^btin a Sutlers Sntmort auf bit ©i^Tifl 
M ^rieiiaS cc^Itm, tint S)ttrctafe tc(afftn, bit bit 9blagt^> 
titen Don SuIEitid ®tgntrn a(e gut tlr^iit^ btjtidinttf unb aUe 
anbetfl iCtnttnbcn mit btm Sanne btbro^te. 

3tbtnfaU« mar uniitig ftif) ft^r batb barUbtr tiat gtmotbcn, 
bag auf btm von btt fiurie btjcic^ntttn SISegt ni(^te gu trrtu^tn 
mitte. @o bcft^Cog n benn, „bic golbcne Siofe unb btn ®ad 
tnit StblJifftn" mit @(^eurl fi4 audbrttdt, ttnftmtiltn tn Slugeburg 
}u beponieren unb nidit oM pilpfttit^er jtommiffai, fonbttn ali 
$riDatmann noi^ @o(^fen ju itifen, bte ,011rften ©tmUt ju tr< 
forfditn'' unb, fo vtrfpiai^ tr ee ben SRUrnbtrgct gicunbtn, mo> 
rattglii^ fiut^tr mit btm '^ap^tt ju Derf&^ncn. ¥ftffingct ^atte 
i^m gutt $offnung gtmai^t, unb fo begonn tr atebatb bm 
ICermtttltr ju fpttttn. 3n Sac^ftn angttommtn, foibtrtt cr fo* 
iUiif 3o^ann ^iTe^et Dor fti$ nad) Sltenburg, abtr ei mugtt i^n in 
ftintm Slofttr ju Seipjig ftlbft auffu^en. S)tr ungtiidEldit SOltnfi^, 
btr ft(4 alltr SSerat^tung gugtjogen, uagtt ts nic^t, bit ®tabt jn 
Vtrloffen. ate 3Jliit\% ftint SlmtefU^ung unteifuditer jttgttn ({4 
fdlUmmt !Z}inot, fttbft grobt S3eruntrtuungen murbcn i^m na^ge* 
mitftn. <Sr belam fi^arfe Sortt ju [|i)rtn, unb ©(^(tmmtrte 
touibc itjm in Slueflc^t gtfltKt, fo bag felbft 8ut^tr JDHtltib mit 
i^m ^otte. 3n Jtummcr unb ©ram ift tr tin ^(bee 3a^r baronf 
gtftorbtn. 

Snfange 3anuar 1519 tatn bonn eint BufammenlnRft }mtf4<it 
anitti^ unb 8ut^r nnb jtoor in Sltenbuig juflanbt, bei bet aut^ 
€)M(atin unb btr turfUrfttl^e Slat gabian tion Seiltgf^ jugtgen 
Uartn. SMt (Saittan forbttte au^ 3RiIltg juniii^ft Z&tbtrruf, \pra<b 
ton ben unrt^ttn Se^ten tibtr btn Sb(ag, bit 8ut^ti unttr bafl SJoR 
geiDocftn, tDobur(^ tr bem Snft^en ber JFirc^t gefc^abtt n. bgl. m.; 
aber ate Sut^tr bite abb^nte, bem Jhtrflitften Don SDhin) unb btm 
ipatiftt bte @((ulb btimag, tieg tr bot^ mit fiili rtbtn. 9la4 
me^rtligigen aSer^anblungen tarn man tibtctin, ben gonjtn ^bt( 



Disiti.cdDi. Google 



Sti^nbtangtn mit SRilti^. 187 

(htem beutf(^en Sifc^of jut UtitRfui^unQ ju titingtn, ber, natfirli^ 
«tfl auf ®runb cinte tJiipftdc^en SRanbate, bie Don Sutler ju wlbcT' 
nifntbcn ^unfte anQcbcn [oQtt. 3n erftcr Sinie xoaxit ber Sttunb 
iti AurfQiften, bet Sijbtf^of boti Xritr, 9ti(f|aTb oon ©rtiffen* 
Kau in Siorfi^Iag gtbtadit, boc^ ba^te man ani) an btn Stft^of 
Don ©atjbutg, ju btm ®taut)it frntnbfi^afttic^e St}UE|uns(n fjattt, tvte 
on ben Don SFIaumburg. Unttrbeffen foUte belbni $arttltn ©^utigrn 
aufnltgt iverben. Hugcrbem Derfprod) Sutfier, in finer ilffentlii^nt 
lEiKiirung bad aSoII ni^t nur jutn ©c^orfam gegtn ben ))a)9|)It(^m 
®tu^[, fonbttn au4 baju gu ennaEintn, fdne ©i^rtfttn ni(E|t jur 
@4ma{I|, fonbern jur iS^ie ber rttmifi^Mi Stride ju Derftt^cn, 
oni^ bem ^)}fte ftltift in einttn btmUtiQtn ©^rtibtn ja btlcnntn, 
bag er ju ^Itifg unb fi^aif geucfen, tibitgcnS nnr a[d (in „trtu flinb" 
bff flir(^t Dibtr bie [dfttrliilie ^ttbigt btr Slbtagtrltmer gcfDi^tcn. 
lEmott Derfprac^ fi$ Snilti^ ben beften (£ifoIg. 9Zacf| freunMfi^ein 
^nfantmtnftin fc^teb man im beften (SinDeme^mtn. ilRitti^ enttitf 
Sul^ mit tinem Stat- ^04 Sutler trautt i^m ntc^t. „(£e utrb 
IDD^I etn Oubaefug Qcuefen fein", meintt er, aber auf ben aSnnfi^ 
ber Don ber SiebendmUrbigteit bed 3nutig ^ngerifftnen greunbe mar 
cr auf fefne aJorfi^lSge eingegangen. Ob man in Slom ba9 elgitt' 
m&^tige SSorgetien bed STtilti^ biUigen aecbe, nar il^m bon Dont' 
herein frag[i(^, unb er ennog biea mt^r aid anbere, aber ec 
tarn feinen Serpftlt^tungen nac^. SSti^renb er, million fogleli^ 
w^ vatlfi ju reben fein uirb, fii^ mit ©tubien ilber boe SBefcn 
bt9 $apfttnrae bef(^ttftfgtt, bie i^m in ecfc^redenber SSeife Don 
Xag JU Sag je me^i unb me^r fetne {tatKofigteit offenbarten, 
(eugte er fii^ not^ einmal Dor ftbitm jeittoeiligtn SBertrctet. %m 
3. anitrj fi^rieti tr, unb jmar In Slltenburg unb barum rao^l unttr 
bem (Einflug bee ^oftfl, ben berabrebeten ;@rtef an ben ^ap% 
\o bemiitig, toie man es mUnfi^te. gfitili^ oon einem SBibtrmf, 
nUiirte er, tOnnc leine Stebe fein, ein folc^ec tnerbe au^ aenig ^e(ftn, 
gu tief feien feine @(^rtften in bie {lerjen ber Sefer eingebrungen, 
fiber (E moKe fj^ueigett, menn and) bie @egner f^iolegen. .Sot 
@Dtt unb ber SSelt begeuge ti^, bag ic^ ni^t bie a&ft^t ge^abt 
ober noi^ ^itbe, bie ©eniaU ber riimifi^tn ftirifie ober <Sn). ^ei* 
ligteit angutaflen, ober irgenbmit gu untergiaben; ottlme^r befenne 



Disiti.cdDi. Google 



188 .Untmii^t oaf ttB^ Vx&ta". 

i^, bsg bit &maH bltfec ftiti^ fiber am gt^, M % xi^W 
DOTjujit^n if}, fct eS im ^intntt ob<r ouf (Stbtn, al« aOcin 3efu9 
e^iftue, bn {wrr xnfti atlfr." 

^tic^ fpr{(^ tc fi4 au4 bM in fdnn Htintn ®(^ft fBr 
ba« aSolt; „Uiittrti4t ouf etlE^t Xrtifcl. bic l^m von frintn Kb* 
genntrn Qufeettgt imb jngentcffen tDCibtn tfinnea." t>m fatf^m 
SertQ^tlsunecn, bie fii^ an ftine au«(afTiingtn fibtr bU ba9 nil* 
giafe 2tbm bcc SRntgr nnmittelboi btiQ^ctnbtn ^ai^tr ongt* 
f^fofftn, toid ec entgegrntrettn : barum ^attbcit tc oon gUrbittt btr 
^tfgtn, {tfegtfcnn', Hblag, @rbotfn btr ftin^, gnttn Wtrtm, 
nnb, fD nwr tS otiobrtbtt, Don feintr @tdlung jst iSmif^tn 
ftird|t. 9taE|t Ifcgfnbc jtonftqntnitn feintr fii«^iigcn Sf^nti nxtft 
er I|iec no4i jniad, feint btr tiii^Ui^eR gtften Uber Uc gcnaHnltn 
^nnttt obtr fir^H^cn tibnngtn Derbtitft tt giinjlii^: tr tebtt 
oon i(|ntn doc ben Saien tole In ftinen ^ebigttn fihi bit jt^ 
®c&ott, in tlattt Unterfi^ttbung btS ®miff(n obtr, toaf 1^ not^ 
gtiDi§ ttf^tiot, unb bt« UngeurifTcn, btffcn, BwS ^ic^t ift, imb- 
nwS in icbtrmann^ ^lieben |le^. 3)ag t< tin gfgcffufr gMt^ 
[tugntt (c nii^t, ebenfo ninig ben flb{a§, abec nxli^tr Sirt bit 
¥tin befl gtgtffuttfl, unb ob man ,nrit abIo§ in8 gegefeuer 
raufc^tn lann', ecHfitt ec nid|t gn nrif^en; «@Iau&*« wer ba loiK, 
i4 toid'e nit gtoubcn, te Dtrbe btnn btffcc btutieftn." ®e^c be> 
Pintmt unterfi^eibet ec ou0 @otteffgt6o(e unb ffiiii^gcbott. SRan 
foQ loo^I beibe ^alttn, abtt nii^t ttan bat ®eliot @otttS btiftite- 
ftfetn, urn baS ®tbot btc JKc^t ju erfttlltn. Danim tDfice eft 
bffftc, tinm lCti( btc nii^di^en @tiott objut^un, ,auf bag nun 
Ooftefl (Bebote au(^ tinnul fi^tintn nnb Ituc^tcn {itg'. Son ber 
rStnift^en jtirdic fpcii^t et vit grower S^rfuci^t. X)ie 3a^t t^tr 
3Rttcl9ttc btnwift, ,bag @ott einen btfonbtcen SlugcnUid anf fie 
|abe*. Ob t9 iDO^ f^timm boil fittnbt, foQ nan fi(^ bM^ um 
tttntdti €&nbe obtr Abet, bat man cTbenfen tbnnt, oon i^ 
tcennen. 8btc mit loett bit ©eraalt btS rOmifi^tn 
@tu^(ee gt^t, bQ« anejufei^ttn, ift @a(^e bcc ®ele^rttn. IMS- 
ift Qit4 gttif^iiltig fUr btr Sttltn ©ttigltit, benn S^ci^ne I|(it 
ftine Airi^t ntctit auf Sngtclic^t ©tmalt unb jtitficfie 33inge ge> 
griinbet, fonbern ouf bie inUenbige Stebe, X)tniut nnb ffiinigftit. 



Disiti.cdDi. Google 



^Untmii^t anf ttrit^t Sitiltl". 189 

^SDem ^dllgen tBtnif^en ®tii^( fotl man in aQen X)mgen folgm, 
Ii9i^ teinem $eu4Ur nimmtt glauim", — Sttgetungen, bet bentn 
man ft^ mani^crfet bmten lonntc. @t( finb, mlt anbertn Drrgti^cn, 
tmi Dnftllnbli^, tDtnn man trtoSgt, tag Sut^tt in bttftr ^eit unb 
no(^ lange fti^ >n bet Untnfi^cibunfl Don ^apfttum unb riSmtfifeer 
4lnrit QtfaUt. SltligtOftn SSttt ^attt bae tifttre flic t^n t)erfi]n[i[^ 
f{^on nii^t me^t. 3n btraFtftnt ISricfe, in bem et gettgtntlic^ 
Aiefer @4nft au^ bttn @)ialatin btjtugl, bag ec (« jufcitbtn [d, 
bag btt $at?ft C)trr aQer fe(, ftfitribt er: „SQ)ae gt^t'S mi^ an? 
ttrig t4 bo4, bag man fogor bm %iMta tiftta nnb trtcagen ning 
mn bn OudoU tolOai (bit ^m Don <9oU ftgebtn ift). iCie tli' 
ttifi^cn S)tfcetc foDcn tnir nut bae eDangetium nuDtruiDrrtn 
faff en." 

Unb SDlittIt fiteint ntit bicftc @4ctft jufritbtn gtuxfai ju 
ftin. (Sc pb ^4 bit viigliilftt SStt^t, baS Dsn i^ gttKante 
<<EiniSiing<nert )itpanl>c jn brtngen. gingft ^atte tt nai^ 9{<nB 
fctif^tet, i^^t rtl^ n iu SDnitfi^anb um^, um €aittan git 
Atffni unb fi>^ mit t^ gu Dtrftaubigen, au4 mit brai flurfiirfUn 
«im Xrier I)atte er angtlnUpft, — ti Dec(of)nt at(^t bet SN^, 
%ie fiinjtInE|ctten ju Detfolgen; bafl ©ange not cine Spifflbe, bit 
Sut^etft Snlmidelnng nit^ oafiu^Iten uetmoc^tc. 



Disiti.cdDi. Google 



4. KaptteC 
BU Sttf^vft SiopntatiDti nitli il)R uiu^ftrn AlgnT. 



9ti4t o^ne befonbtrt Segltliung ^atte Sat^ei In Jntn fUr bii» 
SoR beftimmttn Shrift bit fitDiEttung gcma^t, ti fti @aif|e tier 
®eIe^Etin, blc graat auejufci^ten, u>[t ucit bit ®ttDaIt mib O&rig' 
fett brt ^apfted fli^ ttftrtdt: ate er btefl fi^rltb, toar et cbeit 
baran, {tne grage i^icr entTt^tibung nit^er ju bringcn. iCun^ 
tintn Snann, bcr no[^ man^mat in btc ®ef(^i(^te Snt^ert mtb 
btr {Reformation in unEitilDotler SSeift auftrctcn foBte, So^onn <S(f 
von Sngol^abt, mar tr baju gtbriinst morbcn. 

•SUxti iJa^re jllnfltr afe Sut^tt — am 13. 9IiH)6r. 1486 war 
tc Qcboren — uar aui^ ^o^annee Matft a\a Sd, obci <&i, mlt tc 
{i(4 na4 ftinem ©cbutteortc nannte, ivie itntt au« btm Sauent* 
jlanbc ^tcDorgtgangcn. Unter bee ^iirforgt tinte prit^Ii^ 
O^imS entiDidettt ei frU^ fttne reii^en Staltnte. Stp 12 30^ 
alt, btjog tr bit Unioerfltilt $tibe[btrs. Qn XUbingen fc^te cc 
(cine @tubteR fort unb lourbt baftlbft int 3a^re ifiOl 3Raeiftet. 
91un begonn hca t^totogifi^e Stubium. Sloi^betn ei ICilbUtgcn 
no^ im felben Qo^tt Dtrlafftn unb fi(^ furje 3tit in lt'iU\ anf- 
ge^alttn, bttrieb ei e« ^uptfit^Ii^ in t^rttburg. %n SJtetfettiglctt 
btr Stnbitn tonnte tr fi(i mlt tebcm mefftn, unb nae l^m an ttcfcrtc 
X}ur4bilbung gebra^^ oerftanb er buri^ tint gtitnjenbt iCiatdtit jit 
Dtrbergen. ®i^on frti^ ^atte tr ben fRuf tlnefl gemanbteti 9tebntr«, 
noi^ mt^r elnte fi^tagftrtigcn S)ifpntatore, btr ttbtr oKes unb Jebes- 
}u rtben uu^t unb oor ben Itt^nfttn IBc^auptungen ni(^t iurUdfi^rtM. 



Disiti.cdDi. Google 



Wi- «d. 191 

®ag et tS babtl mit btr SBa^r^tit nidit ttnmtr gcnau na^m, 
max ni(f)t unbctannt. !Iu(^ tDu§te man Don bem brtnnenben (S^f 
getj, ber tfjtn ttgtn mar. ^brigtns fcEictnt i^m ftin Seben (ang 
me^r an ttugeret S^re a(9 on Slditung gcttgen ju ^aben. ^a 
ben anitttln, bie t^n jum ^iilt fU^ren foQttn, uar tr nii^t wS.'^' 
(nif^. an bet UnioetfUilt )u greibuig, too er ai^t ^at)rt lang 
[ernenb unb te^tenb f1(^ auf^tctt, fonnte et urn feiner tnaglofen 
€(^ii^{ud|t nlQen nfi^t auftomtnen, beflo griJgeren iStnflug ei> 
[angte ct in 3ngoIftabt, mo er feit 1510 a(9 ^roftffoi unb 
itanonitue Don Sic^flfbt fttnen SSo^nfi^ ^alte. 3n ben (egten 
Soften ^atte et Die( »on fi<^ ic^n mat^en; nt(f|t fo fe^r butt^ 
feint t^eologif^en SOJerte, m butc^ bie ifmi^e %rt unb SSeife, 
nie cr batb biefent, balb ienem, fo aui^ bem @raetnu8, ttma^ 
am ^tn^t flidte, nocf) me^r burt^ feine 3)i9tnitationen in So- 
togna unb %Bien, in benen ct u. a. im ^nterefft ber SugS' 
buigtt t!fugget ftt^n genug vat, fill ba9 ^mSatfimm etnju' 
treten, nae bamats jebermann fUr SESu^eu etnUrtc. ^et JRu^m, 
ben et fit^ babci ettootben, loat nic^t grog; au(^ nagten felbft 
feine t^eunbe nii^t, feinen Sebendtoanbel ju tli^tnen. '^oii gait 
tc immer^tn fUu einen ^crDoriagcnbtn S^eofogtn, ftanb audi mit 
einer S[nja^I angefelienet {)unianiften im JStiefwei^rel unb tU^mte 
fl(§ i^tet gwunbfiftflff. 

iQon fetnem Kngtiffe auf $ut^et ift f(f|on bie 9!ebe gemefen. 
9loi^ e^e Sutler etniibert, unb o^ne fein SBijfen — e« mat ttiii^ 
renb feinet Sleife nad| {leibtlberg — ^ttt fii^ jfarlftabt gegen i^n 
et^oben mib ju bem ^mtdt melicete S^efenrti^en auSge^en laffen. 
€tc ftnb infofem beac^tenSnttt, oH in t^nen juetft tirinjipicQ bte 
@4tift al9 obttfte ?totm bf« ®taubene ^ingeftcQt aitb. S)aTUbet 
torn ti ttoft bet SBennfttftung8Detfu(^e bet beiberfetttgen gueunbt ju 
einer [itterortfc^en ge^bc, in bet bie btiben t^rfUtfitigen @egner in 
immet f^dtfetcn 3:one bie Detfdficbcnften $unlte ouguftftitfdier 
Sl^eologie, bie Stage von ®iinbe unb ®nabe, com freten 3QilIen :c. 
be^anbclten. 3}on Sutler, bet fii^ buti^ ein @nt[(^utbigange« 
ft^teiben lSd« ^tte befiinfttgen faffen, mar babet f(!|on Itine Slebe 
me(|t. ISd ^atte fe^t balb eine SDieputation vorgeft^Iagcn: nuc )U 
gem uutbe biefer ©ebanle Don Jtatlftabt acce))tiett. <Si tarn tare 



Disiti.cdDi. Google 



192 fidt aiiSpMationnMtn- 

oof bie nritnen ^Jebtngmiflrn an, nor aikm btti Ott bci 3ufaininni> 
(tntft. XMtUber Dcr^anbtttt gut^n in SaitftaUf Wotntn ntit iSd 
vA^rmfc fttnrt anfent^M in SngMurg. tlRan dnigtc fi(^ cnbli4 
fibn &tip)ig, naibbcm <Sd ffiiltmliere, 8nt^ after ftllln, 'farit 
otKT atom aU ju tntlegen abgeft^nt ^ttc. Unb \^n on 12. 3> 
jember, nodi c^e man mnstc, nit bie SetpiiBcr fi4 baju ^(Qta 
ttOrben, tieg <Ed 12 2)tetintatton6F&fee ttfi^ineti, bit wnubtrbartr* 
tvtifc bie ©trcUpunlte tnit Sorl^aM ganilitb ignotierten, bafSr 
«ber unDCTleimaac @at} fftr @ak, {a faft SSort fUr CBort gtsoi 
Sntfier geiii^til noren. 

(fe nai lein ^metfel, ba^ (Ed, tmt ei aut^ 6a(b offen &(■ 
laimte, babur4 ni^M aniterefl beobfi(f)tigte, a(e oui^ £iit^r anf 
btn ftain|)f)ilii( ju rafen, unb tnit tnttilflet bieftr ani^ tnar, c4 
tiEitb i^ nit^M tttoig, a(« barauf einjuge^. @ein S^tifprc^cn, 
j)n f^nmgtn, tonnte ni^l nte^ btnbenb fein, nac^bent t« au^i bit 
®eper gtbroi^en, bie fretfid) Don itntr rein prtnoten Stbtniit^ung 
nit anifti^ nti^U drifTen tonttten. O^ne Stiidfiitt anf bit ncut 9f 
fa^t, ia mit (inei gcinifftn Scibenf^aftticdleit na^m tt bie ®a4e anf. 
<&as ai^tfen belrafm Sul^S St^ie uor «ugc, Mlog unb Slaif 
ten B. f. D., abtr nui eine, bie le^te, bit fit^ auf eine gritgenb 
fii^e Sugrtung in feintr (SrifSning }u btn 95 Zi^fen bejog, f^ica 
i^n bamals tntftlit^ ju tntertffitren. .{Sir Icugnen', fc^Eieb (6d, 
,bag bit riimifc^e ftii(^t doe ben Bnltn ©QiDeftect (Vapft Don 
314 — 335) ftinen Sorrang doe btn OBbertn ge^bt ^obt, eEfennm 
oittme^E ben, btr ben @tii^( btS ^tligen '^etFue inne ^t unb feinen 
Sfaubcn bema^tt, ate ben IRai^fotgtr ^tri unb btn allgtmtineH 
€tatt^ttcr a^rtfti on." Stinen SugtnbUd tiiuf^te fii^ Sut^ 
barUbrr, bag feine @egneE nii^l o^t be^immtt ^inttrU^e SttfiJi^ 
biefen $uult, liber btn fid) btr ^anfitftreit entioidtln ntugtt, l/a* 
tiorgefui^t, litg ftcfi bodi babei am ttic^teftcn eine ^refie ^' 
Verlodtn. 9!nr bitft iiuferc Xnregung ^atte geft^t, um 9u^ 
fiA bariibfr ftar mtrben ju tofftn, uaS i^n bit ht^en SOtonott 
^itrtiur<ti btfdiilftigt ^attt. 

©eit btm $trb^ bt« 3abrt8 1518 toor er in Dititt «e' 
^ie^nng tin onberer geuoEben , ober bo^nten fi^ totnigflenS. ncttt 
'4Sntn)idc(ungen an. 



Disiti.cdDi. Google 



mitbM oaf enl^l eatinittliiiig. 18t 

WA (i^ttT Minii root Sut^ aufamac^fen, o^nt %aaAlit, 
«^ SBnttcfanb. Son bem, uki6 Ue SBtIt bttotstt, bie 3Qge bf* 
Aoiferfl, bie ®rfo[ge bti Coubiget,, bit flunbt bm ben ncutn 
{lanbtfentgrn, rowc nut wcnig bt« in feint ^t^t BAtungen.. SSis^f 
^attt n ^in unb nfebir buci^ bfe gttunbc Don btm 3:tciben bcc 
^motUften gt^Htt. 3m ftantpf gegtn bit @4o[oflit tnat tr mit 
i^tn einig ; wti tr fsi^l Don btn gfiUr^tm tbrtr S;^attgteit ju 
f(^ bdoni, mit ^t in f(^mO|tii^er ^ttbt ben ®tgnei jttjaufttn, 
®tringfilgigt< aufbaiifitittn, o^ fill baB tint, rota not t^t, fl4 
gn eraifinntn, moi l^m nnf^mfiat^lf^. 3n ber ©ttOt ^ite ec 
^ cntnltfelt, unb oui^ in bei ^H, M i^ feint amtli^t S^* 
tif^ttt qH @t|rtc, iCiftTiMolIar unb not aiitm al« $nbiger unb 
®tttforecr ifl eintm ttitvtifen $inau«tr(ttn in bie S3tb natigtt, 
Mitb feine IReigung bie ^Qt ftontent)]tation, uooon feine :iBritft 
nit i^ttr ItibtRBfctubigen Stiaunnng, mit l^ret ^etonung in^fti* 
fl^er @t[i)ffen(|ett, bt« ©tiQtftlnS rnib $affen«, bt« Scagene bc« 
fictujtd hai iKcebtefte S^^Si'^ abOtgen. ' S)arnm, tooe in bet 
XBtIt votging, btfltmmtiU a fi4 au4 bann nti^t DieC, ali n 
inrit ben SKogfttelt aite bent miini^lfi^tn ©eEc^rtenlebtn aufgt* 
f^ectt mucbf, iDtnn and) bie SlnRAngt on bie SRqpit feltener mv 
ben, ber ^i$ tntmicftlnbe Ramt>f i^n jmingt, one ftiner ^affiDitdt 
^reuejutrtten. SQenn man ftine Qriefc mit benen onbenr ®e* 
ti^rten mi jtntr ^t\t Dtrgteii^t, ift man Itbtrrafi^tr ttiie iibtraut 
ttenig ^Sejie^ungcn auf bie Seituer^Itnifft unb bie jtitgenOfjtf^t 
SitttratHT fid) burin finben. SUnr i>a9 ^tcn&c^fte, mi ^^ii^t 
tinb Strnf in @tmcinbe unb Uniotrfitlit tr^ifc^en, fc^tint i^n jn 
beft^fttgea. %uf bae unmittetbaE rtfigilife Seben, ouf bie gcage 
Dom ^eit unb feine t^eotogifi^e ^egrUnbiing ^otte fi4 bis^ oK 
fein @titbtn gtri^tet. 3)a^tnttr trat i^ aUti jurfid. 3n fetnen 
Srieftn Oom @onnner 1518, audi In benen an ®palatiti, bet 
i^ geiDig in feiner 9Ict mcm(4ertei barttber mttteiltt, finbet fi4 
(tine @tiur uon S^eifmt^mt fUr bie ffiorgflnge auf btm iRtii^tage 
JU Sugebnrg, bie todt oitft ftreife in @fHmnung et^itUen. 

t>a, Qnbe Sngnp, in bcnfetbtn Slagen, ats a barauf uarttte, v>ai 
man libtc i|n ber<^ifgen ntrbe, ob man i^n nad) Stum aueUefern 
ncrbt obtr nii^t, er^elt er eine Shrift, bie bamals noi^ ungtbtndt 

IC«»t, iul^. 13 



Disiti.cdDi. Google 



194 Sinntrtungtit ddh angtn. 

In 3oTm (intS iBrieft« Dtibrtittt uurbt, tint ©(^clft, bit doi i^m tint 
neue SBttt auft^L @it voat flit btn iRtii^etag beftintmt irnb 
natnte in bm f^ttTftcn %Borten doi btr eemiateung bt0 Slirttn' 
jt^nlcn, inbtm fit, mit Sut^tr an &paiatln fi^rcibt, in btr uRuni' 
uunbtnften ®pva^t, bit tbmtftfim Ontffc tnt^Udtt, roclt^t augen' 
fi^cinliffi bit ^iocentincr, bit gtijig^cn 8mte unttr bem ^imnttl, 
tifonnen ^abtn. — „X}ag bit flacbiniitt bit Segattn btr $abftu^ 
finb, lotigt bu DtcQtiffit no4 nic^t, ift obtr fic^tr, utnn ba6, VM 
httlUjUt nirb, ma^c ift." SSon btm, aa» bit Sitttratur bcr legttn 3afict 
ttbtr bitftn ®tgtnftatib ^erDocgtbcotfit, oon bem, toa9 bit btutf(tt 
Station anf fi> oietcn ateidietaetn an iStfc^tDtrbtn gtatn bit tOmififte 
fiuttt DCrg^lii^ Iiattt laut utrbtn toffen, |attt n nod) fdne K^nung. 

Um fo mt^i gab i^m ba3 jn benltn, nas ec ba lag. Untcc 
btm unmittttbartn <icinbru(t biefer @d|cift Iiiictn uic t^n jum 
{[fttnmalt Don n^tutfi^Ianb" teben. „^tl9 ©^iotfttr", ft^rtibt 
tt am 1. ©tptembei: an ®tau)}i^, Hfortfit^ct, miifi mtt frintm 
(St\ifm'ili ju Ttiicn, uiK i(^ mtintm @tlft unb mtintr gtbtr bit 
3Uat' f^itgtn lafftn unb t^m jdgtn, bag te in 33tutf.(t)(anb 8tute 
gicbt, bit ftine unb bit cBmifi^tn Anifft Itnntn." Ilodi magic tx 
Rii^t, tMffaUXoS an bit SSa^r^eit btS (Seicfenen gu glaubtn. X>it 
^ufammtntunft mit Sajetan unb btn Stalicntrn ftincr S3egteitung 
bttc^rtt ilin tints befftrtn; !Z3eutfc|t unb Staitencr, ^tutfi^t unb 
gjomantfttn mirb ftiibtm tint ftt^tnbe Xntit^tft. @4on am 
11. Cttobr. fi^tcibt tr Don augeburg auB an SOlctandit^oD : ,^te 
3ta[iener mifftn atlt ni(f|t« Don (S^tifito, noi^ dor bem, n»S 
(S^iifti ift: unb bitft Scutt ^btn roir ju {lerrtn unb iDIcifittin 
unftceS ®IauEitne unb ber ©ittc." @o bcginnt tr gu refltttiictn, 
JU DcraQgtmeinern. 

Ui^ Sutler mar nti^t btr SRann banai^, foli^e (Sinbrlide 
(ttc^lcn {itrjtnS ftd| aue btm ®innc ju fc^Iagtn. 9}cut ©^rlfttn, 
bit i^m jufamtn, bit in it^nli^tr St'ifc ba« SSttbtrbtn bet iBmif^en 
jturie unb i^re atuefaugung ^tutf<^{anb8 jum ©tgtnftanbt ^atttn, 
btfefligten bitftUitn. 3ubtm ndtioten i^n bM Sluftrcttn iSajttan« 
unb bit $ttau0gabt ftinet „8[ue«burgtr SK^anblungen*, bet 
0ragt nai^ btm 2Btftn btfl $a))fttnni8 immtc nit^er ju tcetcn. 
ISiut %Mt Ubtrtafi^tRbtr ©tbanttn fttigt i^m ba auf: „^ ucig 



Disiti.cdDi. Google 



SttOung jnt Xttilcnfrost. 19B 

flit^t, wo^t mlr bit]t ©ebanttn tomoicn", fi^rci&t tr einmat am 
11. Xitjembcr 1518, Hbit @acf|t ^at nai^ tntintm UrttK launt OH' 
gcfangtn, gefc^toeige bcnn, bag bie rOmif^cn Srofm ouf l^r Snbc 
^offcn fSttnen.' 

anfttc SJejnntPtr ^itlt Surfttrp 3riebri4 mit fctRcm arnbtr 
-cine 3afainmnitiinft in 3tna, um cinni cnbglUtigen etfd|(ug atgtn 
bet ;£Qittn^i[ft ju fnffen. 33a}u forbertt ®palatin tin ©uta^ten 
oon Sutler, ob btr SlUrlenlries au0 btt ®4tift ju billigcn fti. 
SDag tine folt^e Sragt uber^aupt aufgemocfen murbe, jtigt, metcfitn 
iSinbrud bit gtgtn btn ZUrlenje^nUn laut getootbtntn ©timtntn 
fi^on gtmai^t ^tttn. 3to^ tot menlgen 3a^itn mttre fie unmOg' 
tid) gemefen. ^a<S) Hutiftt bt[if|dftigtt fli^ mit i^c; in einet oot 
tuc)ttn getjoltmen, Suffe^tn tnegtnbtn, ^rtbigt ^attt tr fie btinttnt. 
ySOHr fc^tint", fftirUd ec Jegt an S^iatattn, ,tt>tna Ubtr^aupt gegcn 
bie jTUrttn gelilmpft mtrbcn mug, fo tnn§ man bei mi anfangen.' 
Sin Aricfl, ,btc ni^t Dom $itnme( ^et gefti^tt motben" , '^oibt nie 
einen guten SuSgang gtEiabt. ,S)a abet bit tittnifcfit fiutie ^te 
bie X^rannci oQtr XUtlen Utrbictenb tnit fo((l|en Ungt^eutrtii^' 
tcitcn gegtn (^^riftud unb feine ftiri^t tlimp% in Stnai in ®tij, 
$abfud)t unb ©(^nelgtiei Detfunhn ift, baS SluSfe^en ber Airt^e 
lUUtn^alben tai flKgli^ftt, ba tft feint fioffnnng auf eintn guten 
ilritg unb tinen glUdli^en SuBgang. @o(t ftCb^ tttmpft, fr ntit 
14 fe^t, gegen unB: i^n mug won guei^ erobern mit ttintm ®e> 
Ut, ^itigem Seben unb reinem @Iaiiben." @o tnitgt tt ab 
jwifdien $a;ift unb 5£l)rtt unb tommt ju bem @4Iug: ^bag bte 
ifimif^t AuTit Eieutt fdilimmer tft aid ber ^apft, gCaube t^i be> 
Utifen JU tbnnen', fo [dirtibt tt an ftintn Sreunb ginl, abtr noi^ 
mt^T, fi^im fvctc^t a bie S^nung au8, e« miit^tt btr 8Inti(^rift 
fttbft fein, ber in btr tOmifdieR flnrit ftln iSeftn tteibt. 

!Scr gaajt SJinttt 1518 anf 1519 mat rine f4n)ere3eit bt* 
bcbentfamtr, inntret <icntii)ide(ung. Son alien @eittn ma^ntt matt 
jnc 9ta(^glebigleit, unb mit ^firten, in toeft^em Umfange ct bagu 
bcrttt nor. anoi^ten anbere mit Stftlmmt^tit baS Sefte ^offrn 
— met iiftrrfa^ bamaM bie tiefinntifttn @rURbe bc« ©egenfa^ee — , 
er felbft fU^tte, mie utnfg aui$ er bafl STrenntnbt noi^ Ubtrfa^, 
bold tRfttnttto jutntilen, {t tiefcrt Slide tr in baS SBefen beft 

18* 



Disiti.cdDi. Google 



IM Stimnttuta Urn Sngnff Sds. 

$at)fttun]« t^ut, bag tt ^ierfibti nw^ ju fr^r cntftot Sriirttnaigat 
tomtntn mfigte, mib bimtc ^in nub nncbtt in fctntnt Umiuttt 
Mlinfi:^, bog tt bonn nenig^cnS balb gcfi^t. 

3n folc^tr ©timtnung ttaf i^n ia Slngriff <S(ft. SKan ^at 
(tinm ®rnnb, baron p jutifttn, ba§ fetee I StUrHftu na Ubee btffcn 
SScrfo^ ofrt tDOT, bag et fibtcEiautit nut nngmt bra Aaravf 
MkbtE nufna^m; obtr fi^tc bltd tinmol ftin, fo lorn ee i^ 
ougenf(^inll4 ni^t rnigelegen, bag Stf i^ Snanlajfung gab, pi^ 
gttabe itber ba« $Dtifttiini gu Itugetn. Km 13. ^flnnar ^otte cr 
on St^tnrl gtfi^riAai: „£Sec mdg, ttoS ®ott one biifcn Unge* 
^eucni ^etDotjnbnngni &ef4|[offen ^t. Viai ini4 onbetrifft, fo 
^obt t4 ntbtr SuEt^t, noc^ ben SQunf[^, bit €a4e ju nnrf^itben. 
€9 iiAt niM% Did(0, loaf bit rbmififtt $9bta nnongcnc^m be* 
itt^n fann." Unb itnigt So^ fpUcr, na(^»btni » iSitt Slt^en 
in ben ^ben ^tc, fdireibt cr; „<id tSnpft neiK RAntpfc gcgen 
mi4, unb fo uirb es tonnntn, bog i^ ba« t§nt, mil tS^rifli ()tlfe, 
mean i(6 Ungft gdiac^ ^, nSmlic^ cbtnuil nit einem ernflen 
^u(|t gegen bie riintl[(^e {>9bri Cotinfa^en." 

@o nai)m tr ben fiam))f auf. &a -o^tncr ^itf on Sari> 
ftabt fennjeii^ncte ^nit^^ Dor aSer {QtQ bae Suftrcttn Sd«. 
9M biefer borauf gtantnorttt, )u fcinen urf^iriittglicli gmOlf X^en 
no^ ^"^ ongebti^ anfange uergrffent, bit gtgen garl^abt gtri#tt 
uor, ^njugtfUgt ^atte, Iteg aaii Sutler, etma (Enbe Mtai, brtije^n 
<^gtnt^efen ouegt^en. @ie mitbtt^olten bit Don Sd angcfo^tenm 
%ufllaffungen in fc^iirftrcE, befttitimtereE Sorm. ^ubttreff beS 
^fttUDie giug tr je^t mttttr ale jt juDor: fU^ grang bc^oufiteit 
er, bag bit rSmtfi^t ffir^e iiber alltn onbtrtn fte^e, tOnnt nur an9 
btn .froftigfttn', in ben [tfiten 400 ^a^rtn asfgdonmeiKn pfip^> 
[tc|tn iCefrtten ectoicftn nvrbtn, Ii»t4lt bi>4 bit btglaubiglfte @f 
(4t4tt ber Ict^ten 1000 3a^re, btn Se;t btr ^eiOgtn ®4r{ft 
obec bflS S)t(ret beB nic&nifi^ Sonjttt, befi ^ilig^ Don oKeu, 
uiber fi4 ^iUten. 

<&c tna^te (einen $t^I baraufl, bag tr gtrabt anf biefe X^e 
hai ^aufitgenitdit (ege unb |it mit alltn Unitttln ju tierft^ten gc* 
biiftt. Siarauf Dcrmitd cr aui^ elntn Set^gigtr 3^(ogen ^tro* 
tt^mud iDUngere^eim au8 Oc|[cnfiirt , btr nttt i^ tinra Sricf* 



PiCooglc 



SeibCTthnnflRi iur Sia^tntiim. 197 

nei^fel Ubtc btefe ^xa^t angtfangtn. $attc bitfti 8ut^n Dorgnoorftn, 
bag (r, Die nan Dcine^mt, fitfi ntramttf^aft" on ba9 fionjU oon 
SRUaa Uaimncn, fo ciiiHbcrte Sut^tr: „3c^ pUfe mii^ auf bae 
Svangtttum. * SDafl foQtt feint XSafft fdn, loenn au^ nii^t 
allcin. 

ffifi^itnb bU gh^unbt ntlt bangei Soigc btr ©a^t nitgcgttt' 
fai)cn, Sariftobt, nrit ee btn Sfnfdittn ^at, n)d|t tfftii guri^t fflr 
feint )}Ji|)p(i4t ¥fTtot>t i^ti am litbften baju bcfttmmt fftittt, fctne 
3:^ft anfjuetben, ftUrjtt et ffd| in umfSnelii^e ^iftoiif^e @tubien. 
(g« mar i^m ni^t [cli^t, bit 3eit baju ju finben. SBaS laflttt 
ni^t oiiti in bitftm SEQinttr auf t^m, jnm SEtil 8mtUi^t«, jum 
jCtil fclbft ^cDommene«! ^a marnt bie Vorfefnngtn, ba maren 
bit oitltn ^titmDnien, gu bmen i^n fetn Snon^tum titr))flli^ttt(. 
Siiglii^ jur Stfperjtlt legtt cr btn Atnbtrn bie je^n @tbotc unb 
bad Satenmftr auS, augnbrai prcbiQte er. flnfang Vpril lfil9 
ctfi^ien btr ccftt S:til ftinct fluettgunfl ber $falmtn, bie tr in 
XianfbaTfdt ftincn fturfUr^n nibmett. Xlaneben arbtittte tr an 
bcc fetn ®laubenS[ebtn fo ticf berU^tenben (Srtldruns bed ©alater* 
btitftfl, trug tr ftt^ mit btm Sebanlcn an eintn ®eimon ilbtr bus 
SrtitRftn bt« Seibmfl S^tifti, St^rtfttn, bit btibt, ute moni^t 
(Uibtre, noil in bentfttbtn 3a^ct erfc^tlncn fotlten. 9ttben bitfe 
fritblii^c, ftgtnetti^ Slrbtlt fUr bit ©tmttnbe trat nun bit 3Sot' 
bcreitung filr btn Jtantpf. ®(^on Snbt Sebniai ^tte a bent 
®|)a(atin, bei Uberans btforgt mar, auStinanbereefttt, ucf^en 
®ang tr bei bei ICiCtintation einjufc^Iagtn gtbit^itt. VmlS. SOIfirj 
f^rieb er i^m: „Qi) rollljt au(6 bit pdpftlii^tn ^ehttaten fUr 
ineint iXliSputation unb (inS O^r foge ii^ <« bit) i(| utiS nit^t, 
Ob btr $oi)ft btr Knti^rip ftlbft ift ober fein Sbgefanbttr. 3n 
fo erbiiiniti^tr SScife tvirb lS|ri^u« »on i^m in fetnen 'Cttreten 
f^impfiert nnb ons ftrfiq gt^fttt" — er!enntniffe, bie i^m bie 
@^ft ais bae allein @t(|tre nut um fo nieTlDoIlrr marten. 
3tt ben ICefntaten f^ritb er junSifift SlntntTlungen nitber, bit tr 
an ©fialatin fi^iden uoate, bamit bitfer fic^ Ubtrjeugtn (bnnt, 
ma« t« ^eigt, ®tfe«t ju mat^en nnter 8$erna(|iaffigung btr 
6(I)rift. SfSter fanb tt e« bann jtiitdmagiger, tint umfangrticl)e 
©ewtiaffl^ning aufjufeeen, unitt monifttrhi f4»ertn inntren Hn» 



Disiti.cdDi. Google 



198 ,9tc1olutiDn iibci bit Otnalt M ^p^te." 

fti^tunstn, llbn bie tt te^t loitbtr ju tfagm fjottt, font fit juftanbc. 
X)a6 ift ftine .9tefotutioit U6tr bit ®tm\t iM ¥a)]fte8', bit cc 
gtsen ftinen urfpiflngtit^m SiQen, urn Urn ntrmt Oettbt, bad 
fi(^ Ubn fttnt Sbft^t er^oben ^attc, tntgcgenjutrtten , ni>4 nor 
bei lOieputatlon in ben £)nicl gab. 

3>iuia4 tif^Utgt lid) i^m btiS nu^t ffitfnt bee rBmif^m 
VnmaM ntc alter ntttli^nt ObrisMt, §au))tfiii^i4 one bei @tet(e 
8t9m. 13, 1. KIS ^atfii^Ili^ ooc^anbtn ip baruin au(^ bit ©tmatt 
bt« ^opfttunte ale Don ®ott georbntt jn bttrai^ttn. 2)aS ift i^m 
btt ftartfle etnrifl fflr bie ^fli^t bt< St^otfame. abet au^ 
ntnn bem n(4t fo nan, bie goxi' 3^00^ ift P seringfttstS r um 
beS^atb bie (SinlgTeit ju I6ftn, Siebe unb S^etnut anfjugeben. 8ber 
ttaai nnbcree i^ ti, toenn man ben piipfttii^en ^tnat al8 unr 
mitttfbar von <Sbtt geftiftet (lore divino) ^infteUt unb mit @tioaIt 
nnb @d|rtifcn feine atnerfennung forbcit, moe nur $ag entjltRbtt. 
anit Unrec^t beruft man fid) auf gTIatt^. 16, 16—18, an meli^et 
Stede bet $en Mc ^finger fragt: „Ser fagt benn 'tifc. bag i^ 
fei?* Sienn bort ^etruS qMu antuorlet, fo i^ er, mte fcfion bit 
SItra Quefirfegt ^abm, nut ber 9)hinb bet 31htgtr, bie afie bie 
Offenbarung @atte« in S^ci^o ertannt (aben. SDarum Ditb aadf 
bem ^etniS nii^t atfttn bie ©ifjlilffeigeioatt, bie WaUtt ju binben 
nnb ju fBfen, ertellt, fonbern aQen, bie benfelben ©louben ^aben 
unb bttennen, b. ^. ber ^rdie, ber ©emetnfi^aft ber (irKigtn, Don 
bir iDir aUein filler loiffen, bog fie im Seft^ bee Offenbamng 
bcfl aSaterS ift. Seglige fii^ fentfl Sort Don ber ©diltifTtrgenialt 
nur auf ¥etru«, tvttie $etrue ber gets, auf bnn bie Airi^e et' 
baut \% unb nii^t uielme^r beffen ®(aube, fo oerlange bie Jton> 
fequenj, au^ tenet jtodte SSort an $etrue: ,$i(be bid), ©atan, 
Don mir", auf ben (ilnftigen riJmif^en Oif^of gu begic^n. ^tm 
viberfprti^t aber bei Umftanb, bag bem ^etmft, obuo^I er birj 
nQ4 Smpforg ber St^IfifftlgelDalt geint ^at, bicfe nii^t miebtr 
cntiogen norben t^, eben bamm, UKil er pe nur ffir bie ftir^e 
empfangen ^at. :^e ©^liiffelgeualt tfl aifo ilberati ba, no ber- 
felbe ®Ioube ift, ait i^ '^ttms itiflht ^at, unb wat bit rSmtf^t 
Jtiri^e btfttft, brfigt bamit aui!^ tebe nod) fo ((tint ®tmetnbt. S^o 
ba9 Siort ©otteS gefirebigt unb geglaubt n>irb, ba i^ ber na^re 



Disiti.cdDi. Google 



SaS Scfcn bta ^limats. 199 

®lQnU, ift tier unbtn»gli(^e gtle; mo abtx bei ®[aubt, ba He 
ffir^e, bit JBraut S^rifti, bo aUtZ tia«, aaS bem :a9rftutisant 
tigen tft, nae bet ®(aubt mit fic^ bringt, bit @(f|(flfft(, tie ©a* 
fcamente, tie ©tnialt unb atlce anbere. 

(Eben bieft S^artcgittigen, in benen tr tCarn ii(0 itn ©ertnon 
Dom :!dann bie 3uB'^i(^gT(>t jur fltri^t lebigttc^ auf ben @Iaub{n 
QtUnbtt, gelgen ben nitfentlliliften SoTtfi^ritt in Sut^ b{igma< 
tlf^er (Sntnidetutig. S[ug(nbtidli(^ mo(^teii ben Sefent bie 
Solgtiungen ui^tiget ftin, bie er batau« fiir fetne Z^]t gog. 
^S>a jebe ((riflli^c @etneinbe btefelben iRe^te befi^t tote bie tt)' 
m\\(l}t, bet $rimat bet fotiflt^ tine menf^fit^e @tniE(^tung i^, 
nt^t ettDQ in ^ttrai fetntn 9!acf|fo{gtrn Ubertcagen aorben (ft, fo 
ntUITni oQt Jene Derintintlit^ auf gStttiifeein S?e{f|te btru^enben lltt' 
fpril^ie bei ^apfttume ate uneoongeliftge Sltimagungtit Bejeicbnet 
nerbeit. %Qe inenf<^UEf)en ^nri^tungen in bee iltri^e blitfen, 
nienn fie tiber^oupt btftc^en foQen, tiar ber jfiri^e btencit, nii^t 
gtgett fie gerl^let fefn: bai ^rtmat bti ^apftrS mug ba^er ali< 
gtf(^afft uetben, uenn er ber Sirc^e gum ©i^abcn gerelt^en foQte. 
Unb ift bae nii^t in brr 3:^at ber gall? X)ae loirb iti^t birdt 
QueeefprD^en, aber bie pSpftiidien Selretc, bie Sutler gumeift fUt 
ecbii^ttt fatten toitl, bringen, nie er fogt, in ber ftirdie eine 
Strmiming fervor, bie grOger ip a[« blc bobqlcnif^e. :8ti iSr* 
wd^nung ber furta[tftif(^en Se^anptung, ba§ SpctiuS aud) bit 
{Recite ber irbifi^tn $riifd|ar. er^alten, ruft er aue; ,Unb ba 
trSumen nir no^ uon einetn guten ^uftonb ber JEiri^e unb et> 
ttnntti nit^t ben Sntt(^ii^en inmitten bee 3:etnpetd!" Unb tnbfii^ 
fftiii ti: .^um @(^tuffe fage id), bag t(^ ni(^t melg, ob ber 
^rtftfiilie @Iaube t9 bulbrn tann, bog auf (Scben ein anberts $aupt 
bet aUgemetnen AlrAe befte^e, auger (S^riftnS.* 

<£fl mug felir fragliili erfi^einen , sib bjefe Sbtfllaffungtn gut 
JBtnt^igung btr ©emUttr gu bienen Dermo^ten, jebcnfalltf tnugten 
fie bie oUgemeine Spannung, mit bee man ber iCiBputation ent' 
gegenfaEi, noi^ ei^ii^en. (£6 naren ntani^e ©^mierigfeittn ju fiber* 
ninbcn, e^t tS ba^in lam. ®(f)on tiner iDieputatlon Sarlftabtfl 
Wat bie geipgiger t^eologif^e SatnttSt, bie fii^ bomale teineS be' 
fonbtten anfe^tnS trfrcuen burfte, unb bie one i^rem @4|Iafe 



Disiti.cdDi. Google 



200 e^nrinislcittn in Sti^jls. #ti}og Otorg. SRiltUg. 

•ufgecUttcU )U uerljcti fUri^tett, tntgc^ geueftn. ^ngos 9corg 
son €at|fen, bet grtunii btft Sionnue, ti^ reg^n 3nUicffefl 
fftr aQtf, vraa bit gctt^rim ftitlfc beUKgtt, ^ttt fie faft bojn 
jntnem tn&fftn, i^re 3i'f'i''°>iK"0 }" S^^f' ^ i»i <>^ B>>4 
Sutler auftrtten noEtti unb bit Scipitgtc auf feintn flrter)nro}tg 
^iimitfcn, nucbe au(^ (Seorg brbenfiii^, {inni^ tint ^r^igt, Ut 
Sttt^er timml in !S)rt9btit gc^Ittn, Mntn gattn Sinbiiid aw 
fa^fif^t" Oofc ^intetEoffen , inbcn mm bort, tocna ivir ri^t fee 
ricftttt linb, ft^ batb \6^mt ftBnftqnenjen fttr^tttt, nddfc btc 
St^rt torn iQtinrei^lfrrtieenbat Waabta fiic baS TtHgi^t StiMn ber 
gregen 3Smge ^btn litaitt. ^ui^ mtfibttn fi4 bit Sif^tlfe in 
bit Sngtltgtt^eit unb fiuffttti bit X)t6)>ntatlon ju Der^nberR. 

aStf^nsb bcc langtDierigtn Stt^onblungen bacfibtt tturbe bo* 
btDorftt^enbe QrittgniB ttQent^oIbtn, no^iit bit flmbe batxm btang, 
si» fine Snu^ dou bcr ^Mi^en SBSi^tigtrit bt^pxt^tn. (Ed fui^te 
iq4 aStlgli^bit ffir fti^ tub gtem bie SEBittnibtrgtr etinimnng 
ju tnot^tn. 3)it fiti^jlgtr ftoQtgen, bit \^ta litn^ft auf ffiitten- 
fitrg tifctfttdttig wann, Isintii t^m babei niti gu ft^c tnteegen. 
3Ran ^rtt, baS nun fogac auf bti ftanjtE bafclbft ba« Holt n* 
ma^nte, nii^t ben ntucn fftt^ern anju^ngtn. 3>ie Srnn^taner 
bfr fil4fif(^cit OrbcntfpiODin; ^itUtn e« fUi angemeffa, suf ttnem 
fiafiiM, Hi im tiptH in OlUtrbogt abgt^alttn muTbt, Don Or* 
bend negm gegen Sutler Dorjngt^tn unb btioi Sifc^of Don 9tan> 
bcnburg gtgen ®at(e Snt^cte, bit fie au« ©tftirii^tn mit Smitten- 
btrgei etnbtntai erfo^rtn, Sdasc ju ftt^ttn. Sut^ litg i^ntn thte 
[(^orft SIbfertigung jutri[ nwrben. S)it ©a^e Bur junit^^ ni^t Den 
Selang, litg ober bo^ tittmten, mit f(torf bk tfegcnfdtt f^4 jufpi^ten. 
Sa tnat|t tt btnn freill4 tinen BMttniicbtgttt Stnbrud — ^ut^r faiib 
(8 Iii(^trlii^ — , ntnn gtrabe it^t SRiUit dhi Statin ^tc tm QinDtr* 
nt^mtn mil Sojetan fi^i ^ten (leg mb Sttt^tr auf @nmb btr altro 
Hbma^ungcn Dor btm ffucflirflen »on Xrirr gu trfifitinni aufforbertt. 
eutfiti (t^tc ee ob ; ft^tte boc^ eai) bit ytt^ifKi^t aiitlotifation boju. 

Qm ben JFreiftn bcr ^mnont^en mar SdS fluftoeten gegtn 
gutter nii^t tiitn betf&Ilig aufgewunntn rooibtn unb ^attt Dielfai^ 
anigtrauen errtgt. Stl bti bfeerrt^tirll^tn £cnbcnj betftCben log 
ti ttalft, tt|t ben {lonbel SiU^ti« mit btm ncui|iiH< in einc Sinie 



Disiti.cdDi. Google 



Snl^ti an 9Ictii|liu uab ISvacmuc. 201 

lu fltilm. !3:)a« ^tte Sutler ftlb^ [(^on flct^an, bffentli^ iuetft 
itt ben „%a^ittVQtx aSei^obtuuBcn". ^m S^cgcmbcr 1518 f^ritb 
n anf SOtttan^t^onS SieranlafTung in btcfent ©tnnt an iRnicfilin 
nnb bcjtnste brm e^noUrbigen SOtanne feint S^tfun^t. On ber 
golgt fi^itn tfl bm gnunben rotfam, auc^ ueittrt Strbinbiutoen 
aii)UInU))ftn. SBiebeium untcr bem (Stn^iig bc8 JDleEatn^^on fd)Cle& 
et foeai am 28. SSilij 1&19 an <&taima9. ISi ntodiU i^ 
fitner gntug faUen, abet er ffyii'i iinb jmat gonj in btr untet 
ben ^umantfttn UUii^eBf btr Siletteit bed gcogen ®eleltl<^ten f^miei* 
4dnben JRebeneift, bit betfelbe liingrt on (einen Sennnberern ge* 
WB^nt mar unb bit i^tn toum nod) einen Stnbrud mai^e. 3)Iod)te 
ber 89rief immer^in uKnigtt on btn S:^eo(oatn ale an ben ^ 
mani^n, bin Sorttlnipftr gtgen all(0 Unnefen in ftird)e utib 
ffiiffenfi^ft, gecii^tet fetn, er ntai^t b«4 ouf ben, ber feine frtt> 
^ccen Urttilt fiber Snismus tennt, ber tneig, nit f^ fidi 8nt^ 
bcfl inntili^cn @eBenfate9 bemu^ mar, btn Qiiibntd beS ®tf 
ff^raubten unb UnnatUriii^en. 

3ninitr nil^er r&dte bet Sertnbi btr Sieputatiou, bertn Qf 
ginn auf btn 27. 3uttt aQgtfeftt roar. ^o4 in ben lefiten Soc^n 
vuStc Sutler nlt^t, rooran tr n>ar. Sine offtjitllt ^ulaffung ec< 
l^tU er ntt^t, bo4 nrnrbe bem l£arl(tabt om^ fceiee ®ettit fHr 
biejenigen jugeft^ictt, bit er mitbringen roiirbe. Sitfo itbigltd) als 
beffen JBeglelter, unter be0en gittit^n, uie ec felbil nnmal fagt, 
tonnte ft^i Sutler einfti^ren. (£rft in Seifftig feibft murbe i^ 
bit Seilno^me am ®cfprii(^ jugefagt. 

iCort ^atte man bie umfaffenbften SSoibereitungen gctrofftn, 3d 
eintm ®aaie bee ^ersoslii^n @(^lo[fce, btr alien ^leigtnburg, foUte 
bos Bcifllii^t £utnitr Dor fid) ge^n, bun^ befonbtre baju beftimmle 
Slifte ^atte ber Ot'jog aUa orbnen tafftn. !lud) bafUr nor gtforgt, 
bag bet btr wnuflfitbtUi^ ja^nti^ jufammenftrt^mtnben SDlenfc^ttt' 
tuenge buri^ Btroaffntte bit Orbnung onfrei^t er^iten uiurbe. 

^uerft trfi^ten ii anf; bem fiampfplo^. ®(^on am 22. 3uni 
traf cr ein. Sin ©t^eibeit fetner greunbe, ber guggtr, cmpfa^I 
l^n bem {MC}ag. Sr ^aUt 3<>tf ba8 Serrain ju rtfognoacieren, 
bit getpjigtr QMe^tot burd) ffine 3oDia(tttit unb feintn SQift fUr 
fi(^ einjune^men. 



Disiti.cdDi. Google 



202 2)ie Sieputation. 

3nbeffen rUFtete man fii$ au(f| In SlSitttn&erg. SDott Utg 
tnati ed ^c^ iiit^t ne^ttim, ben gtfcicrten Sc^cem eiti ftatttit^eS 
®tUit ju ge&en, bem fi(f| aut^ ber junec (njog Ctaintm Don 
^ommtrn anfcf)tog, ber bantold in SBitUnbctg ^biertt unb ber 
na6i htx ©ttte bcr ^eit ale fUr^It^e ^erfon aUbafb Me SiUibc 
bte 8{{ftor6 Ubirtommtn. S3oran fu^r Qartflabt in tintm 
offenen SSdgtlc^tii, bann Sutler unb 3ne(an(4t^on. Su^ 81R8' 
botf, ^D^ann Sang cue Srfurt unb anbett in ber Solge btrQ^ntt 
gtiDorbeni Snilnner moQttn ntdit ftl^ttn. %n 200 @tubtnten, mit 
@pt{§tn unb ^tQeBaiben beioaffnet, titfen neben ben SSagen ein^. 
@o jog man am gieitag nat^ bem f^Eontet^no^meftft , am 
24. 3nni, in Seipjig ein, geiabe ju btifelben ^eit, q1« bet ^if^of 
SbDlf Don SRerfeiurg ein freilii^ nirfungelofeS iQcrbot bti S^iflpn- 
tation an ben ftlri^t^Uren anf^Iagtn lieg. W.t man in bit ©rtm* 
matfffie Sttage tinbog, beim Qingang in btn ^aulinccfttrc^^of, 
toibeifa^r bem Cartftabt tin Ungtttd: an ftintm SESagen biai^ 
tin Slab, ft flel in ben ftot. Unttrbeffen fuEir Sutler Dotlibtr 
unb no^m fo bit erfte ©tellt ein. ®a0 gaffenbe SSolt fa^ batin 
tine aScrbtbeutung: Snt{|tr wtrbt fttgtn, Sariftobt unteifitgen. 

Sti btm lBu[^bructcr SRelt^ior Sott^tr, toa^ifdieinUi^ in btr 
$ainftiage, na^m Suttiei Duartitr, au(^ SRelon^Uion unb anbrre 
SBittenberger ft^Iugcn baftlb^ t^re ^erbergt ouf. 

Hn ben ndc^flen bttben 2:agen gab es no(^ ntan^te ju ocbntn. 
JBeina^e roHvt bie ganje ®ai)t baran gtfi^titect, bag Sif an btn 
ftit^eten SBtrabrebungtn nii^t feft^atten noQte. S3(m SDlanne ber 
ffgneOtn 9Itbe, btr rndft gtmo^nt nor, {ebeS SBort ouf bit ®Dlb< 
iDage }u (egen, toaren bit Slotore unbeqnem. f&x tonnte geltenb 
mai^, bag bobur^ bit Sebenblgleit bes 9tebe^nffee letben toiirbe. 
^Dagtgen Ugten bit Stttenbcrgtr barauf SStrt, 9tttt unb ®tgtn> 
itbe genau ntrjeii^ntt ju ft|en. Stu^ barum ^anbelle a ^, 06 
man bit Silten ttnem @d|ieb0geri(^t Dorltgen foQtt, noranf and) 
{ifijog ©eorg biong, unb tocr baju aufijutrft^en ftt. @4Gegltc^ 
gab (£d bit SQotart ju unb SactFtabt mtdigte in ein t^o[ogif(^« 
®(f)itbegtri4t, Uber bae man fi^ trft fpatti ttnigtn moQe. SOU 
gu beffen Unetlef)miif| foKten bie fSHtn ni^t DertSffcntUi^ uerbnt 
burfen. 



Disiti.cdDi. Google 



S)ic Sttiputation. 20S 

!Cicfe !Ifima(^itngtn loaien nun nit^t mdi bcm €innc 6ut^. 
^en foUtt {I al« @t^ieberi(^ter anrufeti, n, btx je^t bai Dollt 0e> 
tongtfein ^attt, \o ff^ritb tr fptttec on @palattn, bag er tnit ftinet 
fltogtn 3:Me atlein ftanb, $apft unb Untocrfitiltm t^n DciurttUtn 
toUrben? tXi noQtt er UtEirt ganj ouf bit Diepntation oerjit^ten. 
S)arUbcr bttam er bUKce SEQotte gu ^firen, unb nid|t o^ne @runb 
bcmcrtten bit grtunbt, bag bite bent Hnfe^tn XBittenbergS gar 
fe^t jutn @il|aben gerttifien uUrbe. ^ur ungtcn gab cr na^. 
4grft im (etiten Slugtnbtid, al9 et felfift mit bet SDieputatiou be- 
ginnen fotltt, untttf^teb n bie Sebingungtn, librigene mit bti 
^merfung, bag er ftine SlppeQation aufrii^t ei^tte unb bte ti* 
niift^e Snrie ai9 ©(^iebflrii^terin ttii^t antrlennt. 

^nbefftn ftremttn Srentbe oon alien ©eiten ^bei. ®e(t^tte 
unb fonfttge ^lotobilitfitcn , jum Stit ani ntittr gerne. Su(^ 
S9f|mtn Dotlte man bcmertt ^abtn. !X)ie ganje ©tabt mar in 
aufrtgnng. ©etlift in bte ^erbergen unb SSSirtefhtben , mo bEe 
SSittenbcrget unb ^cipjigeT ©tubtnten biStoelUn ^art on linanbcr 
gerleten, p^anjten flt^ bie ®egenf!ige fort. 

Wlmtaii, ben 27. ^unt, jur feftgefetiten @tunbe frii^ um 
7 U^r Dtifamtnctte man fi(^ im gUcftenloIIegtum.btr Untoerfitiit. 
91a4 eintr iSegdigungSrebe, bit bet Orbinariue ber ^utifttu' 
faluKttt Dr. ©imon ^tftorts ^iett, jog man in feftlidiein ^uge 
ie jmei unb jmet, immti etn SBittenberger unb ein Stipjigtr ana* 
sifter, begleitet oon betuaffnettn iDlanntn mis ber Slirgerft^aft, jut 
S^omaflliK^e , um bitrt cine feitrlii^e SRtffe ju ^bien. @o mat 
baS @atije firt^ticf) eingtleitet. %bec noi^ lonntt bie SDieputatton 
ni(%t begtnntn. 9119 man tDieberum in ftitr{lif)t"i SW 'n ^ 
^trigenburg angtlangt war, eruatttte bie Serfammtltttt noi^ eine 
fe^r lange (Srbflnungerebt , bit uon bem no(^ tungen aber ^o^* 
gtf^itfiten Vrofrffoi ber gciei^lf^en @))ro4e $eler SRofeflan gt' 
^(ttn nntrbe. O^ne auf ben ®egen^anb ber SUer^anblungen nli^ 
(in^uge^, f))iai^ er im allgemeinen oon ber 8lrt t^cDlogi^er 
!&iSputationen unb ma^nte ju @anftmut unb Sla^giebigfcit. ^ttr* 
auf flitnmten ©iinger btn olten Sti^egefang „Teoi sancte spi- 
ritos" an, mfi^renb bie Sfnwefenben auf ben ftniten lagett. 
£)arlUier mar bie €tunbt bts anittagma^ts gefommen, mt0^a(b 



Disiti.cdDi. Google 



2M Slit Sicvutation vnif^m Sailpubt unb (Sd 

man fiij trtnntt. (Srft nai^mittaee btganit bai tignitt^e 9ttbt* 
tnntiti. 

3>er @aal, in bttn fi(4 tine grcft SPIengt Don ^vifixtm scr* 
fmnmdt ^atte, uai ftftli^ gef^m^dt. 3ioei ftat^ebec ftanben 
einonbn QtQtnttbtr. Sq6 flit Sd beftimtntt jiecte bas SUbniS 
M i). ®torQ, bae anbcrt our btm ^. anarttn gctvct^. @o f^lenen 
bic ffibniKn in ben @d|ut bleftr ftteltbortn ^etfigen gtfttQt ju fein. 

€9 npai juei U^r nadimittage, ate i£arlftabt unb Set onf 
ben ftompflita^ ttottn. fEiit Dtrri^itben maren fie fdion tUtgerlid)! 
$ctei Snofetlan ^at fie, mic au(^ Sutl^n, gtf^tlbeit. (Ed grog, 
traftig, maffig gcbaut, mit tiner getDalttgtn Stimtne begobt, Ue 
einent ,3[uernfer obtr Xiagbben' S^te gemat^t ^abtn mUrbe; 
bttn gunjen Sueft^en na4 me^t an elntu Slctff^n trinntrnb att 
Qtt tintn 2:E|to(ogtn. 3)a8egtn SartflaU Don Cleinct @totnr, mit tintm 
buiiflen, fDnntnonbiannttn ©tfi^tt, tlntt unttaten, nenig anBtne^tntn 
©tinnne. 

^on bit trfttn Si^atmllfecE }tigten, bag bit grijgtre ®ttMnl>t> 
^eit Quffttttn (Sds mar. Wt^t bog et Ubtr tin Befonbere fliegcnbtS, 
gliinjtnbes Sattin Detfttgt ^flttt, bit $umaniften utnttigttti Dittme^i 
bullous bit amnnt ciceionif4(c 9}tbetDeife, abti te fe^lte t^ 
me an {Qprttn, nnb mtt immti tann i^m oiu^ (ter fein ooflgf 
}ti4nttt« @eb&4biie ju^ilfe. SS^itnb Sailftabt leii^t ttnefHii^ 
umtbe, JSiii^er bian(^te, fii^ ou^ mo^t tOmS juflU^ern ober einen 
3ttttt mit dtotijtn juftedtn titg, nogegen (Sd etitfi^ttbtntn (Sinfprut^ 
er^b, Iiatte biefer immei etraaS ju enoibern, ^iiufte et aus bem 
@ebiii^tnifl elnt ^&\lt Don itrgumenttn, 9ib^f)9rll(^tn unb frmftt)^ 
Sitottn o^e Hn<KaE|I jufanontn, gleii^DicI, ivo^tr ftt ^amtntcn 
mtb Ob fie ri^tig toaten, ob fit )»g(tn, obei ni^t, loatf tt gt> 
[egentliiQ ttt^nt Setterfrntgen ^ncin, um bit ^fmerffamlrit dmi 
einem tE|m rniongm^mtn @tbiett abjuUnten, unb oer^anb t9, av.^ 
utmi alle« gegen t^ fptad), fi^ bie antene beC @ieget« ^ 
um^ttn. 

3>ie St^rt nom fieicn SCBiaen, mot^tt fie vom 27. 3uni Me 
ium S. 3ii(i MT^nbttttn, uermoditt Eaum bit Xufmertfamteit mxify' 
iun\fi{tttt. Stents not tt eben ni^t, idM man uotbtiu^U, 
au4 fcl|lte ti niiS)t an SSieber^oIungen. (Ee norb nat^erabe 



Disiti.cdDi. Google 



itOitt nnb (Sd. 2H 

langtvtUig. S"^"^ ^^^^^ ^ Ubtraue ^figt Zaqt. J^etB SSnitbtr, 
bag btr @aol fi^ bKmeilcn ftart (it^tcte, ^n lutb nicbtr ganje 
%ei^ uiii JDlogt^mi iinb ®tnbnittn in cintn fanftm <S^txaamK 
onficIeR. ®IUini4)cnDetfe ftelen in Meft 3ett jnei gtitTtiiet, bn 
^ter'^otilMos tub boS geft 3Rariit ^cintfnt^ng. 

^ttt erften btnngU Sutler ju ciner ^cebtgt, um bic l^n bei 
$crjog Sacntm grbettn. S)a man il|m tttne Vfanfiri^t jur 
SBtrftignng fteKtt unb bte @i^(og(a)3tae ju Itein loar, (o ptf 
blgtc er im iCieputationefaab. @4on bos (StrnnQtfium brt 
a^flt«, 3Ratt^. 16, 13—19, mad)tc id fa^ unomnclMi^, bie 
fttdtign $iutttc ju berfi^rcn, foioeit fie tion pntlttfc^ec St* 
bmtnng nartn. iman no^m boi^ flregen Knftog baton, imb 
Sd bttiltt fi<^, ant baranffolgenbtn Oltaricnfe^e tint (Segenprtblgt 
3U gotten. ®o hkie bafl @anjt nun ancd nnntitttCbar oor bit 
<Bentliibf ge6ncf|t, ait tage baianf, @onntag, ben 3. 3u(i, itffotU 
lld^ btbinnt ganadft uuibc, om nfi(^ften Stoge mtibe Sul^ anf* 
trtttn. 

@ofott bftdite fi4 uitbtr bae oKgeintinc Qntetcffe. @4Dn 
feint ttugtre (Srfi^einung, wie |^e (Sif gegtntibcrtrat, burc^ane bit cincA 
eefttif^tn UnOnc^tS, tonnte i^ (Sinbiude nti^t ueifc^n. gut^ 
ftanb bamalfl in btr 6(iltt feintr 3a^ct. SDavon fa^ nmn i^n 
BOtig an. ,S(Btt ftintn tnitttlgrogen, friilanltn Sixpn anfie^t, latm 
bcina^ aSc feinc finoi^en i&lfitB, fo ^t i^ Sorge unb Shibiunt 
fift^Opft", erja^ SDIofeQan. Seine ®tinunt tsar ^ nnb Elar, 
fStan btolKK^ttte, baS er mit tinem .SSCnmcnftiaug in bee Qanb, 
an btfftn S>uft tr fi^ fliieftt, iia flatter 6e^itg, an^ tin fllberneS 
Stingttin trng, tooitn bie @tgn(E tenfllfd)c ftrttfte ft^en uoQttn. 
Xnberfeitf bemtiUt man bo4 ft^on bomals moni^td, mat air 
cift ate \plittrt ISigtntlintlii^teit 8iit^ onjufe^ geno^nt ftnb. 
fo nebcn bcr ,nn0oc|li^gtn, ofijn ttffigen 3onn im Zatd bee 
^tgntc," bit offent frtic Sri fi(| jn g^en; ,nt4|te @ti]if4|f« ^t tr 
an ^df, nod) ^percn @to(j, im fttunbfi^aftli^en SSectt^r fonn ec 
fl5^ti4 unb ^ritn pbnbern, (tbenblg nnb ftifier, fttte ^ittnn 8[nt> 
(l^ltf, nrit fe^r an4 inmtei bit @egnn bmifin mttgen. SQon bum 
ba^r taum gUuben, bag ec fo ®4Bieree o^ gbttlii^c ^fc 
vofUrtngt." ©o urttilte berftCbe aRpfellan. 



Disiti.cdDi. Google 



206 iaOftt nnb S(t. 

l&d mugte balb ectenntn, bag i^m jc^ eine ganj anbert ^t> 
fBtiTi^feit gcgtnitbtrftdtib. SaS aad) brat |$tmcTftet|{nbtn auf> 
fitl, mat bit „errtattn(ti^t'' ftenntnifl bet [|et(tgcn @i^iift, bit 
®t[^cr^eit, mtt btt (t bit erajttnm €tttlnt gegtniDttitig ^attt unti 
fit au4 nai^ brat Qtit^if^cn obtt ^ebtAtfdjtn 2:tft ju DcnDCiltti 
Dttftanb. 

Sic gu ntoartttt, toanbte tnatt fi^ fostttcfl jut Ztft^s Dom 
$ap^tutn. ,9taturgtiiiiig mUrbc babti iibtt bit Sludfeguns Don 
SRatt^. 16 geftiitttn, unb ob bit fiitt^t oni^ tin iibifd)t8 $au)it 
btbUrft. Sutler fonnte ftii) uielfo^ auf bit alttn ^rd^tnoOtti; 
flli^eii, tn bencn [tin ©egntt totnig ju^ufe toot. SlnbttfttU 
mite i^tn <&d naiti, bag ct in ^iftotifdict JBtjitEitutg ju viA 
be^auplctc; fc^on bet ^ttlige Stm^arb pttt, unb jtoat auf 
©Eunb eittet mtttnittrbigtn ^uffaffung bet ©telle 3o^. 5, 19, tDo> 
ft^ft Don tintr tjimmlift^ra unb einti iibif^tn SRonatc^ie bit 9lebt 
fein foUte, Don ttner bent ^o^ifte butt^ S^tiftus Ubettragenrtt 
Unioeifaimonar^ie geffi^o^cn. SJagtoen lonnte Sut^ct ni(^t« ein' 
toenben, bemettte abet, bag tr bti aUn Seie^rung filr ben ^tligtn 
Sern^atb babet bt^aiien mttffe, bag c« baiauf ontooune, ben molten 
unb tid)tigen Sdiriftfinn ju ergtilnbra, xotiffoXb tt Strn^arbft 
nunbtrbare Sfuelegung ni^t julaffen tbnnt. (Sben barin fi^iebcn 
fi4 i^ie Sege: <&d fttitt lebigliii^ mit Slutorttaitn, beeitlt fi(^ Ubciflm«r 
ale i^nt &ut[|er oiit btr ©i^iift jufegte, bie Slngelegen^t auf 
ein @ebiet Ubetpfptelcn , auf bem ec aRei^tt mar. @(^Dn am 
5. 3u[i marf tt bit SSraieifuna ^tn, bag iiatf^i Slnftt^t, bag Mt 
UntetDibnung unttr ben ^timat beS ^op^ee (mobei Sutfiet be 
fonbere auf bie gtie(^ifi^e fttrd)e ^inioiee), nii^t jut Seligleit not> 
atnbig fei, f^on ju ftonfitani mit ben ^titcln bcS ^M unb' 
onbeter Stt^tv ntturttilt fti. 3n ^ilntif^ec SStift bat et nm 
Sntf t^ulbtgnng , bag et btefl ermil^nt, aber nac^ fetnem gtiing" 
fDgigcn Utttile mUgte Sutt|tt8 £^efe unb tnae fonft ^iet notgtbta^t 
notbtn, bit bti^mif(l)tn ftc^et in ifjten ^tttUmem in ^otirat 3na|c 
bcfliiTttn, unb ft^on ^t)rt man, bag jie ftd) barttbct beglUtfuUnf^tra. 
£ie 3bf{4t bee ®egntte max nii^t ju oerftnntn, unb tnit (£nt> 
rilftung nitS Sut^tt (Sde 3[nfcf|u(blgunB juilid, bit i^n jum Ittficc* 
potion mai^ra tooUt, mii^renb er bie 3;tenuung bet iQb^nten Dott 



Disiti.cdDi. Google 



iatffec unb (Si. 207 

btr cintn Stitift \mmti Derurleilt ifibe. aim 9la(^tnittagc naffm 
ei bit Saitie fc(Iift mitbci auf: ob tin SiTtitct fii^ bei ^us obn 
3QtcIif fitnbe, eiUititt er, lUmtnen i^n nti^t llbrigene fcim unttr 
bta SIrtifeIn btS $ufl tnani^e lei^t (^rifttii^ unb CDoneclif^. 

S)iefc Stugciuits eirtgtt baS aUtrgrS^tt Suffe^cn. Nation mas 
$uS tigentlti^ gcic^ct, ivugtt man ni^t mt^r Diet, obcr bic @rtu((> 
t^attn bci $u{lten, bie man in unmittcUian Secbinbung bamlt biaiflte, 
toartn tto4 tn aUtr Sllunbt. SHan fannte feint fdinmmtrtn Stijtv 
namen, ate Sb^mtn, .^idorbcn*. auc^ ^trgog @toig, btr tlntt 
btr tifrigfttn S"^iitti tear unb faft nitmaU fi^Itt, fu^i bti 8iU^cc« 
SBortcn auf, ftemmtt, lott ein S[ugtnjeugc erjft^It, Uibt %ime in 
bit ®titc, unb fagt«, bag man's aai) im ganjtn SIubttDitum ^Brcn 
tonnte: „'Siai malt bit €u(^t.' ^04 gut^ (Itg fit^ nii^t trrt ma^, 
cu[|ig otiiDied tr auf bit ^eilige ©^rift, alS bit aUtinige ©tunbiagt 
bed ©taubens, Uba bit ^tnane Stttiltl bc« ®laubcn« aufjufteUtn, (ein 
$apft unb oui^ (tin 3nquifitionS'£Tibuna( Matljt Eiabe. 3:)aciibcr, bag 
cc bamit inbtrrft au^ bafl 3}irfa^[tn bcS j{oniit8 ju Sonftanj Dnudtitte, 
tout tr fi(^ ni^t Qar. Site <£ct bieft flonfequtnj jog unb trmibcrtc, baS 
fei tbtn rei^t bb^mift^, bic tieitise ©dirift btffer oerftt^en ju moUtn 
ale bit ¥it))^e, Aon}i[itn, iCoftoitn unb UniDetfltiltcn, ale bit auf 
btm Sonflangcr ffionjil Dtrfammelttn SJitttr, ba fit! tc (£(t inS iSSort 
unb lief: „<&9 ift nii^t ma^r, ba^ t[^ gcgtn bas Sonftanjer AonjU 
gefproditn ^abt", unb loeiter^in nennt tr es tine .uuDerf^ilmte gUgt". 
@o fd)tute er no4 baoor jurud, biefefl Jtonjll birtit unb rli(f* 
^attsloe befl 3rrlum8 ju jti^tn. Sr ftt^rt beflimmtt artiEef M 
^\a an, bit tr nii^t fUr feetrtf^l ^oCte, abtr Dlelltic^t, mtint tr, 
finb fie nur unteigef^obtn, gt^firen fie gar nii^t ju ben boit tDirfli^ 
oerutttitttn. SIbtr bobei bicibt er, „unft(ilbar ift nti^te augtr btm 
tSSorte ©ottte, ni^t einmal baeRoRjil." ^arUbtr murbt mc^ccit 
Zagc aufe ^eftigftt ge^ritttn. X)ie geutanbtt Xltolelttl, mit bet 
(£d, o^ne auf Sut^cre fiauptfa^ Don ber @d)rlftautoritfit n&^tr 
tinjugel^tn, fdimecmiegenbe Sfolgerungen aai btf\ta ^tgerungen jog 
unb mit ftlbflgtrec^ter Sntrliftung Dor adtr SEStIt feinen Slbf^tn 
DOE btm ^S^Unn unb SUnber", ber tin Ronjil be« 3rrtum« bt> 
ju^tigcn (onnte, jur @(^au trug, f^eint Sutler jtitmtilig fibttraft^t )u 
^6tn ; nur fo trdcirt ti fi<^, bag er, entgegen f tU^tEen ^ueCaffungen, 



Disiti.cdDi. Google 



aK &d)iui bn SilpKtattiut. 

hM 3ugeflAnbnie mai^ii lomitc, ba| ftwitlsbcf^Uffe, [ottuit fie ^ 
iBUaulMii Betrcffen, auf iebc SMift unsatDmintn nerbtn m&§ttn. 

XHe Beit ftti bie Doittcgaibc X^fe mat Uing^ otr^i^cn. Maa 
ffionbte ft(^ niUi4 nix^ ju ber grogc Dom Segtfcaet, Xblag u. f. n., 
ttotjlto man no4l ntt^rnt S^ge biSpnticrte, o^nt bag etioae SttucS 
^auCtatn. ^trc maten bit ©egoifii^ nidjt fo gng, bran <£d ^Utctt 
^dt, angefi^U brc gegtn ben ftUag Dor^anbcnm ettmmiutg, ben JSogcn 
oOiu ^04 ju f^iannen. ^tfto mtifc lUg ei ftjntc fRebe frcicn 
8auf; Sut^ (am (aum no4 ju ffisrte, axit Sd bit gangc ^t 
^ fti^ in anf1>ru4 na^m. Uumntig jog et fi^ gnritd, tDoranf 
Carl^t am 14. 3u(i no^ einmal ben Aompfptat bttm. £d 
^attt mtrfii no4 Itinger biSfiutteEt; o^c tSnnUbnng ^tte n btina^ 
biti ffioi^at ben flngciffen )»eier ©tgnei ^nbge^Iten. ®on^ 
^e man nol)! atlen^otben gnmg, nnb bei ^rjog beaui^ fein 
®41og, er eroattete ®tif)e. Sloi^btm man enbli^ itbeittnge- 
fommen, bie SUttn an bie t^eotogifificn galuUiUen jU $aii« utd> 
IStfurt jnr Stgnla^tung pi f^itten, mat^e rin feleiU^er Stebeatt 
bet ^ieiintation am 15. obct 16. Quit tin @nbt. 

Untwtfit^t unb o^e bag cine ber beibcn ^ctcitn ^4 W^ 
ben @itg jufcfiretbtn bflrfen, ging man aufl dnanber. gteilicd (Sd 
ci^ob fogleti^ mil(^tige4 Xiiumfi^gefi^rtt, ^itU te Jebod) ftti gnt, 
P4 but4l Sfatob ^oog^ten Don ftOtn ben ^tifet .fioaegni 
cmfife^Itn ju lafftn. Stbtnfalle bt^uptcte n ben ftampffita^: 
niK^ (Onget ale a(f|t Stagt btitb et in fieipjig, lieg tt fh^ Don 
ben bottigtn flotlegen, iDt(4e bie aSittenbtrget greblic^ Detna^- 
liiffigt, mit allerlel geftli^hUen feirtn, butfti tt fti^ in ber 
^rjo^en ®unft fonnen. 

Untetbtffcn gogen bie Sittenlwtgtt Im ganjtn migmitttg ^im. 
^ntnal Sut^ct mat menig btfriebigt. S)ag i£d i^n ju SDnfequtngen 
gebriingt, bte i^m no4 fern gelegen unb bit t^m gtfit^tlidr merben 
tonnttn, Ifittttettt i^nuenig; getobe mtt ber !Ci«))utatfon It&er bit 
Stage Dom $apfttum toar tr noi^ am meiftcn juftitben, abet im 
ganjen mtinte et bo4, esfet ((^ei^t bi<pntitrt aotben, unb beKagtc 
feint Dertorene ^eit. SDte ^offnung, bag eine bfftnttidK atUtfctt 
iStbrtetung bet Siicberung ber SSii^r^eit bienen loerbe, ffattt flt^ 
ni(^t etfUUt. ZJaS flit Sut^ei Si^tigfte, bie 0tage nm ^tit, toar 



Disiti.cdDi. Google 



ttrttUt t&a Ht SiUvntatbit. SN 

tanm geftrefft um^tn. ^i tin ffampfcentife iSdi, beri^tet tr, 
fci t» f(^(UgIi(^ barauf angetomrotn, uec bai bt^it iS^fit^tnie 
unb bit getDanbttfle QaHt i^'- ^tr^i (Stoig, bcffcn onneffnit 
grtunblii^ttlt aui^ gtgcn i^n unb CatlftabI er gu tfi^men tougte, 
^t tti^t gc^M, warn n tintnal au|trtc: ,Ob na^ mtnf^' 
lidim obtr gDttli^ntt Ke^t, {tbtafoas ip unb bitibt b(t ^opfl 
itniner bti ^at)^.' 

X)oi^ bat^tc tr ttii^t baran, btn ©tgeti^anb faUtn ju tofftn. 
6d)on urn btr iBtgntr uUlra mar t9 nii^t mOglti^. ScreitS Snbc 
8[uguft gab cr irSin&rungtn" gu ben in Scipgtg tiet^nbttttn Xfjt^m 
fftxaat. eint fSibmung on @))atattn Eitri^ttte fiber bit einjctntn 
SJorgOngt. 9H4t tlit 2ilttl(^tn nt^tn er gurtiil 9!o4 be^tnmttr 
al4 bort be^Quptttt tr, bag fiongilten Irren IBnnttn unb gttrti 
^iitttn, um ^4 nnr btfto ft^tr ouf bie Shrift gu ^a^tn, an bit 
IT boi$ [t$t in ftlntm gtrtlftertn QQrl^tnbtnittgtftlx f<^ot> 
Iritifi^ Eierantritt, unb in btr XBrift btr alttn JMidEie, {e natibntt 
bit tingtlntn S^tiftoi mt^c obtr mtnlger C^ii^m prtbigtn, fo 
^at er ti wtnigfttnS \pS.ttr gtfagt, aSttrtunterfi^Ube gu mac^tn an* 
fangt. — 

'Snx etnbrud bti SDi«)]ntation anf bit !£tl(nt^nttr unb Kugtn* 
gntgtn mar fctir ntrfi^Ubtn. SRtUn^t^on , btr fUr jrtim ftln 
Xei( Stnunbtrung ^atte, w6) Sde bebtuttnbe (Babtn anttbinntt, 
tsar jmttftlQaft, inmtcuttt folifie Strdtlgttittn nod) diri^Iit^ 
gtnannt ntrbtn lOnntcn. ^^nfii^ urtdltt SDIofiQan. Si^tr gab 
t« Dlttt in Stlpglg, neli^t bie ©ttoanbt^ett (Ede, ble Seftimmt^tU, 
tnit btr tr btn Oegntr jnm Ae^tr gtllemptlt, abeugtugt ^attt, mB^ 
renb anbtrt, uie tin Sti))iigtr ®tlel|rttr an Spalatin ft^tltb, (In* 
gerlffcu von Sut^erd ^(^tung gtblttmbtr $trf Ond^telt , unttr btm 
einbruit Don l£de 9?abu[ifttrti, bit (SDi))flnbnng llugttn fonnttn, 
„»it tin unft^ulbigtfl Sc^af untti iCBBlftn t|abe 8ut^n; Sc^mil^lti^tS 
crbulbet." 

anani^t mof^ttn auc^ »lt Snt^tr felbft Ubcr bad gtrlngfitgigt 
Ktfultat enttiluf^t fein, Immti^ln nar t« ui^ttg etnug. SBa0 
bisjiec mc^r no4 fm firclft btr @tle^rttn btstutitrt, nur tttrringcU 
fiber bit aKtmii^fttn Jlrtlft i)inauflgtbruugtn, mac ^itr gum crfttn* 
mot in btr £)fftntlt(^felt otr^bttt uorbtn. <Sd ^attt ni^t untcr* 

tBite, e«tfet. 14 



3,;. Google 



210 Sltnt Mnq*^. eunnvnt* Onfcr. 

[affn, bU fftr ^ tcmtinm SRonn ni^Hgtn ^^nnltc ju iictuin. 
9ti4t aOrt, iDa0 nan f{4 Ubtc 8ut^re 8t|n an]* Kebc in bat 
Sabtftnben unb^rbtrgnt trjilllte, mo(^tt bet SGSa^T^it entfpRi^ra; 
abtr man ffira^ barObtr. entft^itb fi^ bafttr abcr batviber, uidi 
no^bem fo lanflc SJUttnbcign unb Stipjigcc ©tubtntm aUent^atbtu 
ben @tieit i^ter Se^tc foitgefctit fatten, gt^Bitc cbtn ni^t sUf 
XBit boju, urn ^tcauSiumtitm, bat eff ^^ ^itr unt ^ingc 
I^anbdtc, »Di bmoi bU ttnen fbQ Mloi>btnib bdrfujttn, ua^rcnb 
anbeitinbnntlerX^imng, bag e9 ben vtr^aStcn ^tlefttni an ben Jhagni 
Bc^tn fbnnte, nnr mU^fam i^te {$nube juiUdgb^ten ticrmo^ten. 

aSon btibtn 6(itctt tDiitbt bafSc gefotgt, bog bit 8ti|)}igec SSot- 
gilnge in ailtn Sinjein^tRi bdonnt nnttcn. £)te SSeTfifftntUt^uBH 
btE notaritQra Wtcn ^atte man gniar Dniiottn, abtr ti gob 
ja^[tcid)t SUif^riftm. 3n offnien Siicftn an gntt grennbe berii^tctcn 
bit SitUnt^mer Obtr btn ^crgone ber &a^t. 3ei>cS Urtril pn- 
nogierte ein onbtree, mant^ Unbeniftnt mifdjtt fi4 tin, unb fo 
tntmidtlte fidj boQ) tint @t»lKitttiatur, utlt^e bit Sfi))itgei ge^ 
gnwc fDttfefitt, in btr obtc it (tlngtc je mt^ bit tstrfttnO^tn 3ni> 
Dtttinen in btn itSoibergmnb tratm. 

!Dti Sonmuf bn Sefetrbqttnftignng , btn <Sd in 8ci)}iig tr* 
^B&tn, nai )u bniutm, alfl bag er nii^t nteber^oU nstbtn m&rt. 
iSin Stl^i^ti ane 2)rteben, Qitron^mue QntfR, fctt^tt ^t^tiiif 
fctrttftr bc0 ^eijoge, ntit btm £nt^r tint ^tit tang in freunbf^oft* 
Il^m aStrfe^c geflanben, ^ielt e« fUr pafTtnb, Sja in tinen offentit 
4)ritfc, bet nai^ $iag grcii^ttt mar, Don ntutm loot mcibcn 
)u la^cn. Stibtn btn btfltn Otinft^n fttr bit aStmit^ungcn bc« 
8lbrt[f aten , tints gtuifftn 3ot Bad, bit Wlimta ju Me^ni, 
(nl|itit btc Srief bit etfUr^tnng, baft jtnt ftt^ jet)t btronf W' 
nifen maHfim, bag ein EDZonn nit Sut^tr t^rc ®a^t Mifti^; 
^Uttn fie bp^ f4on U)ttl|ctnb bcr Sagt }u Stifijig, mie man »ei> 
ntlimt, fUr i^n iiffentUt^e ©ebtte Dtrtiditet. 3n fi^dnbaitr grcnnb* 
f(fiaft ffit Sut^iE unttrlitg tr ni^t ^injujufiiQen, bag bftfem ge> 
nig nic^te ftcntt liege, o(« ntit ben aSb^min gtmetnfc^afttidic 
&at^t )u maiden, abec fi^on ber Umftanb, bag n ben fonp un> 
btbeutenben nnb nentg notinieittn Sritf tn ben £)nid gob, ticg 
bie ttttfif^e ttbfb^t bee S3erfafTer« eitennen. 



Disiti.cdDi. Google 



Sonipf mit 9m\n. gti 

er torn ^tl an. 3tn» 9tUf nur Dom 15. aitguft botleit, 
(frnbt ®<>t)tnnl>er ctfi^Un Sul^ Slntnioct „®egtn btn 6tnferf4cii 
©ttinbixf, fo nanntc ti \tiat @4r[ft untei XnfpHlunB auf tiafl 
ffiapptn etnftr«, bad tr ftinen @i^tlften Doibnulcn lu lafftn 
)ifEtgtt, dnnt ©ttinbixt in ®4Ub unb {lelm. !Z>it ^tnttclifiigc 
nnb ec^itfrisc Stife bc8 ®tgn»fl mled tr fitgtei(^ judid, abet in 
cintr fo ^eftigtn ©prui^t, bU au^ fUr bit bamatigt Brit aUe« anog 
iibtrftitg. Unb Sntftr, iUptigcne ein 3Ranti Don inaTintm Ontcrefft 
fUc bit fcfjOntn Jfflifftnf^afttn, b(ttb ttli^ts fcfiulbia. SDatnit btgonn 
tint jo^nlottg fortBtftttc gt^f, mc^r ptrfOnli^et af« fa^arttr 
SRotur; loagti c« b04 Cmftt fogor, bit f4)dtet oft ntcbti^ltc 
£c^(Ut|rtuiig aufl}uf))ni^tit, nnr oii4 9ttib ttber bai ben angu* 
^tnt entgangeoe %iiti^t]<^m ffiHn Sut^r btn gonjtn ^nbtl 
anstfongni. 

'Sim nit inntitm SDHgbt^gm unb in bttn Don t^nt pffm 
bttsnnttn etwugtfcin, ha^ bcr ,atte 9lbam' i^ mwifti jffiort 
anf bit ^v Uge, ,ba< t§m frin (£grtftu« unttrttiiffe", fU^ilc 
8ut^ j;tne f(^fe €)n;a4t, abtr lio% ftinti S)unfc^t«, .mit btn 
gcitbftrtlflen ju f^ntlgnt", trlUcte tc t« ^ notntnbis „ btn @4iticin 
luA flSfittcitben' an irigen, bag n nitmanbtn fttidrt«. Knf Me 
oanbin^ fatf4> 9unbt« bit Sifurttr ^ten gtgen i^n tnt)41tbtn, 
ua^ttnb fit in bn X^ Dorjogen, ju fc^me^nt, fi^ricb n on 
Sang, ti fti entf (^(ofTtn , in fattinif^ei unb btutfi^tr ©praise 
ftlm Snfi<^ in btr gaiijtn ItBtQ ju otrbretttn, au4 nidit tine 
@itte ftintr @ii$t unMrttibigt ju (afftn. SDn augebnign 1)eaf 
iftxt SUelmnnn fi^ritb bontaM an btn bei^tin $unianifttn S. ptil* 
^mer in SlUrnbeig: ,3ft ts rin SQunber, bag Sut^tr fii( tmgt 
utiteibtet? %u4 S^riftuc ^ niilit gtftbniegtn, ate bit £i}ib«> 
fai^ti t^ Docnaifm, bag n btn Stuftl ^obf, boi^ btbautte i4 
bit Sitrrtn ^if^ni i^m unb (infer, nic^t va Surest fUr URaitinue, 
fsnbnn neil er babur^ oti^nbtrt nirb, JK&ftEti^erte ju liefem.' ®o 
urltiltn bit greunbt, unb niemanb enpfanb bite f^tnetjU^er, «1« 
&tU)Cr [tibft, abcr inmtt ntnt Sngiiffe ntttigttn gnic ttbnx^. 

8(nt BlbtrtDdrtigften aor bit !trt, »it £d fic^ be« nnbtfiegtfn 
®tgMrS JU entlebigen fn^tt. ©t^nil^g lub SDcnuntiodon matm 
in bn Sntat fttni tiaB)»aaffai. iSr bieiitt ^t^, (tint @rogi^ 

D,s,i,.i.j,i. Google 



212 Htnt aSttOf^ mlt 90. Sm% 

nat^ Stont ju bttidEittn, nii^t Iilog ju lafi^trem Sotge^en gegni 
Sutler jn ecina^nen, fonbeni, toU \plUtt noif Oftere, Ikh gcbU^rentun 
So^n fitr bit Stliilli)]fnng bte fte^cr< gu er&itttn. ^fe Scipjiger 
^ttta i^nt cin t^tcnbefl 3t»0>^'^ auegtfteQt. 'Slotfy tift a bit ®tabt 
ttfilaffen, ft^rtdi cr au4 an JtnrfUrft ^Itbrit^, um ttber feint 
®tgntr gu flagni. <Sr toagtc te, i^m ben Kat ju trteiltn, Sut^tre 
iSSttit'i^ iiuf tincm ^anftn uctbrenntti lu iaffen. SQtnt^atbcn fui^tc 
tr 8ut^tr ate Ubtrffi^rttn fft^ec baijufttUtn. 3n etipjig toat 
i^tn btee in ben jttclftn btr Sniln^t fi^on cii^t gut gtlungtn: 
man erja^te fitif, bit bortigtn S^ominilancr l^tUttn atebalb bas 
©aframent in ©ii^tt^tit gcbrac^t, ate Sutler i^e ^ri^t bttrot 
91u(^ ben Streit mit btn gfraojldlanecn in 3iittt6ogl rtgtt @(f 
Don ntunn an, tnbtnt ei i^re Suttee DoigtUiarftntn ®tit)t flit ben 
Sifi^of von Sianbrnborg lommenticite. ©tgcn bieft unb anbtte 
Sngriffc Sde unb feintr ©enoffen, bid^t bit O^enlfidtt 3nttnung 
JU Sut^trB Ungunften beeinftufftn foUtcn, gait tt ju antuotten. fBiit 
btgttifiii^ mttftn bit fo tntfianbenen ®trtttf<^rifttn man^erlel J9iiebtt< 
^o(ungen aitf, abtt fie ^tttn boi^ boe @iitt, gut^tr beflo geniffer 
JU ma^tn, in (Einjtl^tittn awHt oornfirte ju btilngtn ; fo trKScte er 
fi^ in btr @i$ii^ gegcn bie $tanjieian(i jtfet bffentlii^ ouf @runb 
tigtnfltr iSrfa^rungeit gegen ben ©tmifftnejuang btr O^rtnbtit^tc. 

Unb tto^ aQibtm, aU ob in btr 3tDir4'njt!t gai nii^ts oot* 
gifalltn nilrt, ttf^tin te^t amitife miebtr auf btm $tan. ^tftl 
tnb(ti$ brai^tt tr oui^ bie golbent iRoft mftdit^ in6 Sanb. S93it 
ft^r [|att( ber fTommc fturfUrft frU^n bit ^o^e pOfiftCl^t @nabe 
wit ilinm rtit^en Slblag genUnfditl Qt^t, nat^btm man i^n ein 
3a^r ^tnge^alttn, [leg tr jie nui bucc^ cinen fetner jRiite in iSmpfang 
nt^men. X)ee ilRilti^ Sunfi^, fit mit grogtm fomp In {Bitten* 
berg (injuftt^ren, erfUUte fii^ nii^t. lEbenfo nartn feint ntuen 
Unterfianbfungen mit Suiter o^ne Srfotg. Untiorf^tig genug Qatte 
er auf ber 9{eift na(^ aitenburg, unb jmar in S)rtSben, too^I im 
Srtlfe son Sut^trs bortigtn ©tgntm, bie ^gentng get^ui: 
,Dr. SftartinuS ift In mtlnen Qanben." :Ca8 fni^te tr bann 
ol9 einen ©diet) ^injuftetltn. Slber man mar Dorfi^tig. JBei 
tlntr 3iifoinmtnfunft mit Sutler in Siebtnmerba, am 9. Ottobtr, 
noKte er bttftn oon ntuem iibttteben, mlt i^m na^ Sprier jum 



Disiti.cdDi. Google 



0KIti^ ivt^t ettntntinig. 218 

bortigen flurfilrfltn ju ttfftn, boilt Sut^ ging tiH^t barauf tin. 
Sie ti fetn flurfUrft nii^ttiib bcr ftaifntra^f mit SRtc^atb 
Don ©rei^etinau ucrabtcbct, foStt a bitiben. Sci ©efcantl^tit M 
nii((flen 9tctc^dtaQe, btn man in JBttlbe tttoortttt, n>Urb( fii^ otcUti^t 
tint ©((tfitn^ttt finbtn, HaOftv oor btn Srjbifc^cf ju btlngtn, 
natlitlii^ immtt unttr btr aSocausrc^ungt bog bti $apft tin folt^tt 
SBtrfo^rtn billigt unb tint ocbnungemllgigt Sitation tinllift, m» 
eon man bts^tr nii^M otrnommtn. 

ilbdgtnd fttUtt fi4 Aorl n. SDtiltife tt tnt^i unb mt^t al« 
tin tU^ntr ©tUddritttr ^(taue. €tint tlgenma^tigm einigungA* 
btftrfbungtn f^tlntn ntnlgfttne {tjit nii^t olint ftlbftif^e anoHne 
gtntftn gu ftin, nnb t» uar ium minbtfttn fUc tintn )]a)>ft[li^tn 
Unttr^ttnbltr tin litmti^ gtftt^clii^t*, utnlg SStttrautn tttt)tdtnbt« 
®p\tl, mtnn tt, am ftlntn 3ut(t gn tnti^en, Don otftriti ®t< 
fa^ttn fUr Sut^tr unb fogar bit 8anb< ftiittt pr^n ju crjii^ftn 
mugtf, bit tbtn bui$ i^n abgttuanbt mttbtn lilnntin. Dti SuTfUtft 
otr^ittt fi(^ obttEintnb, unb Sutler fUgtt fi^, udt btr gUtft te fo 
noUtt, obuo^l ungtiit. .Stina^t nUnf^te ii^", fi^tttb tr in 
2)t3tm6tr an @))atatin, ,in \f)n ^finbt ju faQtn, basttt fit tin* 
mat l^rt Sut fdttigtn liinnttn, utnn i^ nii^t fUr bas SGSoct unb 
bQ9 m^ fo Iltint Solt ®Dttc« fUrc^tttt.' @o Ift tt fit^ bt* 
mugt, Im 331tnftt ftlnt« ®Dttt« ju ftt^tn. ^n bitfem enmigtftin 
fann tt tintm ISd gniuftn, e8 unbt {1$ balb geignt, ob n obtr 
jtntr btr ^ti^t S^rifli mt^r gtf^abct ^abt, unb tin anbti aHoI 
am @(^[ug ftintr Stlliliungen btr 8ti)]jigtr !^tftn: nSlllgli^ ge* 
faKt iHi mit mt^r, unb i^ utrbt ftotj baiauf, gu ft^tn, nit mtin 
9tuf Immtr f^If^ttr lotcb. S)tnn bit SSaEir^l, ba« i^ S^tifluS, 
mug UMi^ftn, i4 obtr muf abntl^en." Unb boi^ E|ftrtn toir i^n 
and) in bttftr 3tit be« ^oc^gtmuttn flam^jfte libtr @tunbtn fc^Dtnt 
Sinfn^tung KiiBtn, tro n fOf gloidtn^Ittc oorlam, m tr gaac 
bas Stbtn ^ogtt, abtr bo4 au4 btn Sob fi^tutt. 

3m 3uni fi^itibt tr cinmal an ©palatini „9ttt fUr mi4, 
btn grogtn ©Unbtc. @ottft btiuii^t 14 gac ni4t«, nut bit SSavm* 
^crjigltit ®ottt«. ISbtn bafl qnitit btn Sttib, bag tr ffi^tt, bag 
i4 fonft ni[^t8 btbarf." JK«u>tiItn fit( i^m boi^-bae ®tffl^t bt« - 
Siatinpt^a fc^mn: auf bit @ttlt, btfonbtr« fi^mcrjflc^ cmfifanb ti 



Disiti.cdDi. Google 



214 euam- nXcffnaMkV. 

bie offcnbart 3nrU(t^(timfl fctnt« Wtbtn ^ttmpiSj, itv, In baasn 
Soigt UIifT bit SEOnibung bee SMngt, jioar ni<^t Dogte, l^ ctit> 
gtetnjtttnltn, abtc bo4 oQtn C(^in Dtimeibtit uoQtt, alt EriUigt 
tr Sut!|tr0 Stuftttttn. Sit flcm ^Sttc bltfet in Jtnnt Xagra fii^ 
bte trOftenbcR ^ufiinti^e bee uatrrll^tn ^ninbte otceull 3n 
Tfi^nnber SStift f^nlM tr on i^n am 3. OR. 1519: .S^u 
Dn(iifT(^ mii^ aQju fe^r, l(f| toar btinttlMStn ivic tin entDS^M 
fflinb liber ftlnt Snutttr In bieftn taqtn felir ttmtrig; i^ (Mf^toftt 
bi4, tirtlfe btn ^mti qui$ In mil ^Itibistn tDttnfdicn I — $tntt 
^Za^f, fD f^titgt tr, „^iibc i^ Don Mr sttrSumt; t« uar mlr, aM 
ob bu Don mirfi^itbep; {c^ abtr lotintt bitttrlt(^ unb varbttrltbt; 
bn bagegtn ttintttft mit btr $anb, ii^ miigt ru^g fcin, bu Tottbt^ 
jn tnir gurlidltl^rtn.' 

^afl SRonuTttipt tint: UTro^t^iifl, bit tr bamatt ffir fttncn 
Irtmftn ^rffirfttn gtfc^rttbtn, ttbat er fit^ balb jtirUif, tmlC et 
fli^ fttb^ boran ju tiBfUn gcbcnit. 

& mt ein ntnlaarbigts Su^, biefe Xro^i^rlfi, bit tr ctfl 
na$ lUngtitm 3^S'"i< <">* ®c^(a uor bim Hn^og, btn fti tntgcn 
ntttbt, ^transgab. (Ee nonntt fit nXtffcrabclaf", .^itiOitr^t^n", 
wtll fit, »fe tr an btn (^Irf^tfit fi^rtlbt, an &tUt btr vitrjt^n 
92ot^t(fer, an bie man fii$ fon^ ju locnbtn tifltgte, tretnt foQtc. 
;Cen gtibtnben, iBef&mmecttn unb JBtlabtntn ^ttlt tt jn»i Xa^tta 
cnlgtgni mit {t ^tbtn @|){egtlbllbtm. !(uf ©runb btr 6(^ift, 
in btr man bo4 Q^titt SIroft flnbtn tann, jtigt ti }ueift an 
fltbtnerlti f^iivtrtn tlbHn, mit fie fa gering finb, utrnt ntm 
Pt ttdjt unb im ei4lt bte gSttll^tn <8ortt« betrai^ltt, Jo, alt 
fie gar nii^te finb im Strgltii^ ju btm Stlben unb ©ttrbtn bcs 
lErlbftrB, um bann an fitbtntrfei @uttm btn fRtlt^tnm gbttlii^tr 
@nabt nttb ®Utt barjut^n, »ie tr glliftlt in btm ^Mifitn ®uU, 
3tfaS g^rifitu« btm (Erflanbtntn , btm Mntg btr IS^ett, btr 
btn Xob befiegt, 8^tn unb unvtrgilngtit^ tStfen an bae gli^t 
fltbrai^t. 

@o Tontite 8ut^tr au(f| im fc^itrffEtn €trtlte fl^ iibtr aSe* 
3rbif4t tr^ebtn, nnb ttin SSort trinntrt l^ier baran, tatlt^t JNlnit>fc 
tr burdi}u1(impfen ^atte. !Cae »or bi4 nt<^t fibtrall fn ben oltltn 
edidfttn ttU0 l^tologlfi^tn, tttr« ttbauli4tn Sn^atlS ber goQ, 



Disiti.cdDi. Google 



SotttutnitaT }tnn Qhlatnicltf. 215 

jn btnen n M aSite Stamp^ttaxbAt fm ^a^re 1619 no^ Qtit 
fanl). SRon (ann nii^t fagtn, bag fie nur nebcn^ gittgen. S[m 
bttttilt^flen ttitt Mc« ^Dor in bn btbenttnb^n €i^ft bitfts 
^tts, btm ftoffltntntoi gum @a[atttbriefc. Ss tsar ber 
Sitrag bet Sioifefungearbttt ber leften Sfa^re, tote n feOift fogt, etn 
3euBnt« felned @Iaubene on Sfjrtrtum, bie t^ologifc^e Sufammen' 
fafTnng beffen, tnorauf fefnc i^ilftn^e tibergeugtmg unb fein SDhit 
^ gittnMe, wie er in bitfetn SWefe m^ am fi^^en uttb 
Kaiflen lufammtngefteDt fa^, toottn et bte Snntffle bet gaitjra 
SDangellnntf fonb. 

SRan mertt t9 bent SBrrte on, unb tn bei JEBibtnung an felne 
(SoStgen Sarl^bt unb VctniS Sntiinue Ift es anMt&da^ anCge' 
fpioi^en, tttc uo^tt^uenb t» betn SStcfaffer ifl, Don btn (lilnbfln 
mtt ftinen (Segnern iatmei uieber jurUdjufe^ren lu bent, UM 
oQcin felne ®etle auSjufUtftn eemtag; abet Sut^ct tnagte nii^t bic ' 
unmittelbare 9tatur getucfen fein, bie er In SD3aE|r^ toar, 
utnn fi4 bie grogen RSmpfe, bte i|n US^ienb ber f^tteglii^en 
Stebattiiin brt SQeitet bcf^aftigttu, barin ni^t uiebcrfntegctteR, 
nii^t nur gttegentU^ fonbem auMtUdtiit bannf Stjog genonaten 
Ufirbe. SKelani^t^on gtanfite i^n bee^atb m(t bet (Sigtnart bieftr 
panflnifi^eii (Sp^l entfi^anigen ju mtifTen, bte me^i bIs cine 
anbne gu fjoCnnlft^eft 8(n«fH^ngen SQeronlaffung gtbe. 

@o fiiUten fi4, lamai anfangfl, SittQen bacin, bie on jene litf* 
tnnein^e, an bie SnQftil onQingenbt ^bntmigttit erinnetn, bie nir 
frtt^ tne^rfat^ beoboi^tet, nfi^renb er anbtnoiirte unb fe me^r 
unb me^r gegcn ba« Snbe, mo er nur immcr ben alleiniaen lEBert 
bes iSIanbcn* fUi bit 9?e4tfettigung mtb bae ^ril ju htontn ^t, 
bte ®e(egen^eit ergreift, gegen bie f affile, boA ^etl oerbauenbe 
©eft^Ii^Itit ber @i^uft^eologen unb feiner Oegntr ju ttftrn, unb 
f^Iieglii^ fogoc in oOte^aneDtic^er 3ome»Tebe U6er bit fiir^t* 
baren 3upilnbe oon feintn Sefern Slbf^leb ninmt. Unb filler 
nis^te gerabe biefe in bte jufammen^ibtgtnbe (ErfTllrung eint< 
bibllft^en 8uc(ee gtflreutt $o(emit, bie fii^ fo unmlttetbar auA 
btm Si^rtfttiiorte ju ergeben fi^len, groSen Qfnbrud. 

9tiK^ ift a ltbrlgtn« bet loteinif^e Se^, btn tr feiner Sr- 
nacung jugiunbe legt; aber immer ^Bu^tt greifl et jum grie4if4<B 



Disiti.cdDi. Google 



21S @trtnoa uon btr (S^ Sttra^titita bee Sdbnic tc 

Oiigtnat, unb bantbnr crinint ti t8 Soi alln SSelt an, uU tiic( 
er M ftitttn ^ortfc^iitten in b« fttiratnis brt iBrit^lf^nt frincm 
3Re[an(^t^on vcrbontt, bnn URannt ,mU btm RilrpR rinM 3URg> 
linge nnb bci titre^runeStDiirUgnt SBtiS^it eiiie^ ©rtlfee", bra 
tt Dtit @to[j ftintn 9c^itr Im ®rU(^ff4fn nnint. — 

3ur $crQU«{|a{pe otrfi^tcbcner tttintttr Straltatt ober $rcb{gttn no* 
tigtt i^n bcE Umftanb, bag anbert, Unbtrufene, auf ®nntb oon 9la4< 
fc^rifttn ober, noi^bem fie fonftiDtt in bra JBtfig bcS ananuftri)>t« 
Belontmen, fit natttrU^ in vtrbtcbtet, obtr btn Hutor nii^t if 
frlcbigtnbtr SSeife DetOfftntlt^tm. 3R(^rfa(4 itffinttltt tt itt hit 
St^te Don bet Screi^tigleit Doi 0ott nnb not SRenfi^, 8Irbeiten, 
benra fit^ In^altlli^ tm Stginn bc« Qa^tti 1520 ftin gtogn 
Strmon oon btn guttn SJtctcn anf^Iog. Sobann uartn a 
Sinjclfragtn , btren eiBrterung i^m fein 8ntt als ^rtbiger obcr 
irgtnb tin befonberer Sunfi^ na^tltgtt. 'Ca^in gt^Srt cine ^rebigt 
Ufptr bit S^e Oom 2. (Sptp^antaefDnntage 1619, in ber noi) 
Dieted on bie mbni^if^t 49tE|Qnb(ung beS @egtnf}anbeS trinnert, bie 
aber bo4 ft^on cine ^^(le {Strtfc^iitnng bee e^clii^en @tanbc8 
oufipcift, beffen ^iti^fte Kufgabt e« fd, bie fflnbet gut (S^re @Dtt(« 
ju erjie^n. ,Jtannft bu td nit, bitt nnb fiu^ anbtrt 8eute, bie 
e« litnnett, unb lag bi(4 (etn ®elb, fto^ unb Snii^e banent, born 
ba« finb bit Airi^en, Hftor, Sltpament, Sigifitn unb StttmtfTen, 
bit bu Winter bir tSffefl, bie bir au4 [mt^ten mtrbtn im ©lerben." 

UeNc be^mmte voltetfimlti^c Knbat^teubungtn ^onbeite er in 
ftinetn€emton flDonbtr S3etra4tung befl ^ciligenSeibcnS 
Stirifii'' unb ,0on bem ®cbet unb ber ^rDjtffion tn bei 
Sreujtto^e" (b. i. ^immtlfagrtefflo^t). 3ener Dtel gelibtcnSk* 
troc^tung btr tlnjclnen Seibtn bee <£r(i]fere fu^t » ba tint toongtlif4e 
S^enbung ju gtben, o^ne boi^ ber beibreafiftifilien Sluffopng, nit er fit 
con ftlntn SetiicTn tiberlomnteR, gan} gn entfagtn. :Dogtgen f))ri4t 
er. in ber jlneiten ®4)^'ft> bie junt rec^ttn ®ebet anititen foil, fdion, 
menlgllcne ale 9Bunf4, fo mtitge^tnbe SReforntatloneosrfi^Iiige au«, 
uie bra, bie ^rojefftontn, er meint ^ler jundi^ft bie Stttfirojtffionen 
nm bie t$t(ber, unb au4 bit geiertoge ganj abjut^nn, bo ^e buri^ 
ba« un^rlftlii^e Sefen, tnas ^i^ bamit vnbinbe, .©anfra, Sctffcn, 
SDiflftgong' fSrberten, anfiatt i^nm gn miberpt^en. 



Disiti.cdDi. Google 



@tniun Horn SSti4tr. 217 

Uttmitttlbar in bafl S3ofleltbra griffen ftin grogtt unb Kdntr 
Seimoti Dotn SQu^tr tin. Hbcr ben Sudier, tDoruttttr, loU 
fifion friiQet cnnS^nt, tn bti jRtsel jtbe Sotbtmns non 3'"!*" 9" 
rti^net unibe, bar in btn Itfeten jtoanjig Qa^aa oftffai^ gt^anbtlt 
uoibett. SU tnmttr, mugtc bitfe Srag< in ben Sorbcigiunb 
tretm ju tincr ^tit, no eine groge Sa)3tta(mirtf4aft eincm grogen 
. proletariat gegenUbeiflanb, jumal abei bamaH, a(e groge Jiauf> 
mannegenDff«n((I|apen bie frtt^eren einfoc^en ajcr^Hftntffc bee ®c(b' 
t>nttt)x6 Don Mam ju 3Rann gu oerbrtlngcn an^ngni. 

JQon je ^atte bie Air^e gegtn btn SSut^er geeifert unb babei 
bic Unterflttfenng btr Obrigftiten rate ber tlfftntn^m SRttnung 
fttr fi4 ge^abt. Onbefftn oetanlaite ber ^eigcnbe SUnUfft baju, auf 
aQeifci @(!||Ici(^ioegen bie SlQu^iergefe^e jn utngt^en, nnb ^Qtte 
man frit^ aui$ Don bet fliri^e itn eigenen 3ntere{fe gebidigte 
gformtn gefunbeit, bnrt^ vntiit man fi^ tine Slente fi^crte, ivie 
btn fogtnannten ^tatta- ober Bin^louf' >DO^ti i<t*o4 im ^rtniip 
btr ®runbfa4 feftge^aitm iDurbt, bag t9 nii^t etgtntti^ bo^ 
@tlb mar, neli^c^ bie 9?tnte tinbrai^tt, fonbcm bag ber @ldubigtr 
nur eintn Xnteit Don bem ©euinne ec^telt, ben ber ©i^uibntr mtt 
feinem ®t(be, etna bttrdt) beffere Stmfrtfc^aftung fcineft ®cunbe« 
unb S9obtn0, ertoorben. @trengtrt IKri^enniiinner fatten aud^ ba> 
gegtn i^re 83tbtn(tn, bie noi^ fttigen mngten, ate tMit bie grogen 
Saufinann8geftlt!(^aflen, out^ o^ne bag bas jia^iital auf eintm bt> 
fttmmten ©runbftUcte laftetc, nae &i«^er tmmer btt SSorauS' 
fe^ung gtwefen, te ate rti^ttniigig erililitrn, auf ®runb cinee SStr* 
trages bem ©(Subfger tint beftimmte iCioibenbt, toie niir t)cute 
fagen nllrben, Don 5 "/o ju garantteren. 

Sa« Sutler in f^arfer 9}ebe bagegen gn fagen ^atte, mar ni^t 
neu, mo^I aber bie DoIletUmttcge 9rt ber Se^anblung bed ®egen' 
ftaob« unb bie ©efit^tepunttt, in bie tr t^n iftdt. gr be^anbelt bie 
Stage in giogem @tile unb bringt fit in SSerbinbung mtt btr 
Don btr airmut, bem KImofengcbcn unb bem untrtr&glii^tn Sdttlii, 
bee bnrt^ baS SSaQfa^rt^loeftn groggtjogen n»rbe. S)trfc[bt 
tnflffe bur4 bie Obrigltittn ober burdi tin Jtonjtt obgefc^afft 
mcrben, tnbtm jebe @tabt bie SBeryflic^tung E|abe, fUc ifitt Slrtntn 
JU forgtn. Stbtr toa9 fci avi bn diiijitltdien earm^trjigltit gt* 



Disiti.cdDi. Google 



^8 %ti ben (Sii4«. 

norben? tm Ittit man ,hta @til(t(tin* erfmbtit, e« fti nitntanb 
f^nlbig, bcm 3)ltTftftni ju gtbnt, ^tS fti benit in bet ^ac^j^tn Slot", 
tuib ^&e fidi Borbt^afttn, bacUbtr ju tntf^tibtn, toaS 4li4|lc 9}ot 
fti. ^tilit^, tDcmi t» f{(^ banun ^nblt, ju JKri^, SHftnt, 
aMag unb anbtrcn ^ngm, bie ®att nl^t gtbotcn, @tfb ju gtbtn, 
ba frage tittmonb, banai^, ob bran btc €a4t f4on fo f^timtn 
^e^. bag bfi btr fHrt^c bit Bitgtl dodi 3)<i4c faOtn, bte ^Kot 
Dcrfaultn imb bit ^ttodlbc dtiflfiritn, ma» oQtA ivo^ ISngtr 
marttn Mnnc, al6 bit 9}otItibtnbtn. 

3itifl JU nt^men ifl SUnbt, mti( t< bttri^ bit @(^rlft btr' 
bottR unb util t8 IitblD« Ift. !Ctt 3inMonf ift noi^ btm tano- 
nifi^tn 9lecl|tt triaubt, abci \i^V)tx&<^ ntrb man fogtn tBnnen, bag a 
nii^t „wibti bat natUiIliftt unb ba« Stftfe btt ^tiftd^ra 8ieb( ift.' 

.CBIe iDotitn btn ®runb ft^, bnr^ xotlitm bitfer garte 
^nbfl gtbiaigt nirb. (£9 ift tin ffiBrtfeln, ba« ^riget anf 8atcin: 
Intereese. DaS tMt, jortt, tentt ffibrtltin laittet anf bttitfc^ fo 
Bitl: {Btnn i4 ^unbtrt ®nlbtn ^abt, bamit ii^ int ^anbel, bun^ 
mtint Sffii^e unb €orgt tin ^a^r (ang fUnf, ftt^ obtt me^r 
Oulbtn tnotrbtn mlk^tc, bit t^ne i^ oott mir jtt eincin anbertn 
anf (in fnn^tlpoc ®ut, bog nii^t lH), fonbtnt a alfo bamit ^anbtln 
mag auf btmfdbtn; bannn ne^mt i4 Bon l^m fUnf ®ulbtn, bie 
lit \)Silt ermtrbtn mbgtn, unb tr DcrTauft mi: bit ^'"f'tif f^tf 
®nnitn Dom $unbert, unb bin ii) ftSufti unb et SStrfttuftr." 
3Ran fagt, btr ^inSTauf i|t blQig, aAi febtr ®Ul:^igtr mlt fdRcm 
®tlbt ttitadi^t ^Stte mt^t (rutrbm T6nntn. SIber nit barni, mran 
i$ mtt bmt geborgtra ®([bt nti^ts gtminnt, fonbctn noc^ nctlicrc? 
„t)tnrt btr ^inflmann mlt fdncnt ®nt I^ @otttfl iStuatt unttf 
■DOTfra", btm 3:Dbe, ftratil^dt, gtutr8< unb Siafftrenot. SiQ btr 
3iti8^trr mttgraiinntn, fo mug tr au4 btn String mittroBtn. 
,ScI(^t 31ne^cTn bad nl^t (tibra moQen, bte finb fo fromm 
ttie SRitubtr unb 3RSrbtr, unb entrelgtn btm 9mttn frin ®ut unb 
9&i^rung. ISc^ i^nenl' 

aSbOig unDtrftiinbtii^ if) i^, uit ©clb an ^i), ttaa im (anf* 
mOnnlf^ttt ^bc(, 3{ne bringtR fann; nur ®rnnb unb Sobni 
bitngt nat^ natfirll^tr Otbnung $m4t unb ^ini. Som bfogra 
ftafital 3in» gtben ttoQcn ^rigt: „T)ti ©tlbtff ®lUd otrfauftn', 



Disiti.cdDi. Google 



€5«inDtt Uon Sufit, Xanfe, BBtntotn^I. 21ft 

moe lio4 niiflt in unfnti SRa^t ip. Unt UtS^alb (ci^t man 
btm fein @t(b ace? @t^T t)U(t t^un e8 ioUt no^t nur M^, 
bmntt t« nii^t bci i^nra ecrtorcn ge^c, toeil fit e« uitl liefxr 
ft^nt. Mi anbm 8tiitf bomit arbcltni unb in btr ^efa^r flt^, bag 
fie biraeU mitgig utri> faut fttn mbgtn, unb bot^ a(fo rd4 
blciben unb utrben. 3ft bad nit^t Sui^, fo ift t» i^m fe^ 
a^nni^. jtuij, es ift ttilbtt ®ott.' 

9Sa6 airt bin Dittnt, gang befonbeie luif ^^fflaaf TU^mbcn 
liri^lt^ini @ttftitngcn werben foflt, mtnn man bas bis^nlgc iOJefen 
Snbtrt, (iimmert i^ tDcnifl. Sfffer ip e«, au8 je^n @tiftwtgtn 
tine gStttit^e jn moi^tn, aU side gtgen ®ottc« ®diot }u if 
gotten. — 

ISinen grogen gortf^ttt in feiurr tnncnn QhttioiiMung jeigtn 
feint fogenamitcn ©ennone, lii^igei Se^tfi^Ttften Ubrr bie ®atra< 
mentt, Sngt, Xanfe, abenbmo^i, bit er im ^erbfi 1919 
erf^tinen [ie|. ®ic fatten pntt^ft nut bic tlbfl^t, bie ©etneinbc 
Don ber SStrtfc^fi^nng ber augtritc^cn $anb[uttg jum SScrftfinb* 
ni0 bee tmtrren Stbtutnng jn fU^ien, abtr Aen bamit nwcbcn pe Im 
^Ot^flen SOtogc bebentfam. 

C^nan pe^ ba ftine gtogartige Stuffafjimg son bent 
aStrte tcr STaufe. 3n i^r Itbtntimmt btr STSufltng bie Sofung« 
bafl Satinet unfere« ^etjogs, unter i^m ju tSmpfen mibei bie 
SUnbt. 'Sua Unirb ein osiget 9mib gcft^Ioffen jtotfi^en ®ott unb 
bent 3:i[nfllng; ba ttbetnimmt bet S^tifl Mgltt^ jn t^un, teas bit 
£anfe btbcuttt, ftnbm unb aufeifte^cn, bit Sttnbt abjut^nn unb 
fidt m ®otte« etbatmen gn fltt^tni, ba nitb l^m ®otie< ®nobe 
fiir bo« ganje Stben jugtf))riii^en. ®o ^at btt Sioufe einen ewigtn 
SQert, batf fi4 bet S^rfft fein gtben ^iabun^ btr Saufgnabe 
trifften. @o beginnt mit bet 2iaufe tin neuef Sebcn, »btt Dicl> 
ntc^i (in Jetigni^ ©tetben" btS alttn SRenfi^en i\i an bra 3:ob, 
ia bis an bin jUngfttn Stag, btnn eift banu, totntt bit (Engtl am 
j&ngflen Sage oQe (E^tifttn ouB ber Xauft ^tbtn tterbcn, nitb 
mlrfUi^ Do&bto^t, »a« anf Stbtn nlt^t mbgQ^ Ut mib moS bie 
Sauft btbeuttt, „iDtrbtn »it van Xob, son ®ftnb«n, Don aUtm 
tibel Qufjlt^, nin an Scib unb @nt, unb bonn etnigti^ (tben.* 

SStim 31bcnbmat|[ betont gut^et uor aQem ben ®tban(en btt 



Disiti.cdDi. Google 



220 ®tntun com t(6enbniaf|t. 

©tmcinf^aft. if3>a< Saframcnt cm)jfangnt ^i^ ni^M anbetrt, 
aI0 tin QCtDiffce Btic^en ber ®tmclnf(|iaft tntt (S^rirto uitb aiita 
^cingen, t>. ^. aUni ©Idutiigtn (tnpfongen.'' @ie btftc^t barin, 
bag allt geiftUc^en iSttter S^rifti uab ftincr ^eiltgra btm Stntifiinsn 
btS @oframtnt« mitQttetIt uerben, mU anberfeite au4 allt Stiben 
unbSUnben gtmcinfain fctn foQcti, «bag affoSitbt gcgen Skbt fl4 
entjiinbtt.' Urn unS ju ftiirltn im fiantpft toibec bit SUnbe, 
giebt un« ©ott ba« €atramnit, a(« fpr^t tc: *®ic^' ba, bii^ 
Mt mant^trfd ®tinbt an; nimm ^in bieS dc>4tii, batntt i^ bic 
jufogt, bag bte ©Unbe nti^t bti| aHein, fotibern mtintn @oI)n 
Otfum S^rtfhitn unb afit fctne ^eiligen ini ^ttntnel unb auf 
Srben anfli^t. I&arum fei ftifd) unb gftroft, bu ftrtlteft tti^t 
QQcln. ©togt ^ilft ut^ eeiftanb ift um bti^." 

£r ^Utt ee fUr mitnfi^ctieiottt, bag tin JtonjU mitbtr ben Saint* 
teli$ cinfli^re, o^ne boifi befonbtree ©euii^t barauf }u [cgtn; unb 
mil^renb SUttan^it^on ft^on lurj oor^tr tinen t&^nen Xngriff gcgen 
bit rbmtf^t Sanblungeic^re gtmo^t ^attt, ftt^t bUfe f&t Sul^ 
noi^ ft|t; abti tS gtnltgt i^tti, bag man nlffe, ^tS fei ein gOttlii^ 
3fi(f|tn, ba Sf)tifti Slctft^ unb JBtut bia^i^oftig innen Ifl, utc unb 
mo, (ag i^m fiefo^Ien fdn.* £)tt $an))tfo4c bltlbt i^ bit buii^ 
ba8 ©aframent gtmtdtt ©(tntinf^aft, „btc rn^tc (^tifUii^t brUber* 
Iti^e iSintgfcit'. flUt vie n»nig fft ba»on oor^nbtul Unb ba- 
mtt racnbet tc fic^ In einttti btfonbtrnt Sbf^nitt gegen bie fiill^tt 
^Qiatttrlfiertm Siubtif^afteu btr ^eittgen, bie, anftatt Itnt a0tt> 
(belpe, bur4 bae Saframtnt otrmttteltc ©cnttlnf^aft ju pflttta, 
fit jtrieigen, fti^ in ©onbcrgenteinfi^aften gtfolltn, ttcbto* aQe 
bitjenigen, bit nti^t gu t^tn gcl^ilnn, Dera(i)ttn, nut bic Sclb^fs^t 
fUrbtm, ueriibtr i^rt ^efu ju wU^tn, f^onbbaren ©etagtn gt« 
morben, gut €4ma^ bcr ^riligtn, bcrcn 9!amtn fie tragtn, bcm 
Zm^ti jum ©pott, jo bag rotUl\i^t $nitn unb ©t&btt baju t^uu 
folltnt, bag fold)e« a^gtt^an Mrbt. 

Sd btt ^oge r\a(l) btm SStfen btr IBugt ^atte bti ©tttit 
begonnen, bti btr t^agt na4 bem tBiefcn bt9 SSbenbrna^n tritt 
Sut^tr jum trfttnmalc mit ftlbftUnbtgen, ins rellgiBfe Scben tirf 
eingrtlftnbcn gorbtrungen auf. Sfinoa^r, faieftr %[ngTiff, btr in 
ttuger^ f)tftigtr ©pro^t ©tiftiJc^t unb fiaitn jnglti^ traf, mac 



Disiti.cdDi. Google 



2u4tt aXt 9ttattt ftinre emitinbc. S21 

Ittite geitngt ftii^n^tit; gad t« boif in Slttenbtrg felbrt nlt^t 
mtntstT al9 21 JSiubtrfi^afttn. Unb toeli^e StbtutunQ fatten fje 
f&r baS teOflilifc Scbtn bes 3}oItcel S)a« I|ina nit^t alltS mit 
btefen Sruberf^aften lufammm in $n;(onimm unb ®itt(, im 
^nbucif unb in bci i$amilit, im Scben nnb int @terbtn? SS{(4e 
:iBebeutung fatten fit aui^ bui4 bie manc^ciH ©tiftungen tn 
mntcrieatr Stjit^nngl Man ^ittte ft^ ni(^t aunbrm lilnnen, ntnn 
fl(^ barttber fi^on tn SSittcnbtTg ftlbft tin Sturm bei (Sntcliftung 
tr^oben ^Sttc. Sir ^tirtn bo^ nWS baDon; frellii^ baebm bie 
Srubtrf^aften einftltieiten and) nod) btftt^tn. iRadi fo oieltn ?[!re' 
bigten, bie ntr leiber nur ailju uenlg lennen, burfte Sutler fflotjl {cgt 
fi^on fo ttaai xoaqm, ftanb cr bo4 ju ben @eincn im tnnigften 
SSer^illhitt. i&ia tt^Ui ©ttlforgtr war er feiner ©emelnbe Mneft 
guttr SSerater in aDtr IRot. ffler nur irgenbdn SInltegen \)ttttt, 
meinte, Sutler niil§tt i^m ^elfen IBnntn. SDa foOte ec bcim fiur< 
ftirften fttr einen Sdcfei gUrbiete einlegen, bem man nic^t gcftatttn 
noQte, fetn ©etnerbe ju trriben, toeit fein SSattr tin lOaba gt' 
uefen; ba bttlagte fid) bcr Si^Iogtrottipeter fiber bie ©Hfts^errtn, 
cbenfo eine arnte SEBttmt, bie l^r ^iiue^en nm ifired ®eeItngeiU 
mitltn bmfelben Drrf(^rieben , unb nun, in 9!ot geratoi, ed loieber 
jurud ^aben uotlte. X)a fam bitfer unb jener, OberaU foUte er 
Ijelfen, unb obno^I tr fi^ oor Srbtit nii^t taffen, oor (iifligen 
Sintabungen taunt retten tonnte, ftets mt^rcre ®^riften int !iDrud 
l^atte, fanb er no(^ immtr ^tit, toit fetn eanjte Stben ^inburi^, 
filr bie 9totIeibenb(n etnjutreten unb fetnent lieben ©pofatin feine 
©djfi^Unge ju empfe[|tcn. 9ud) Sarm^crjigleit ju Uben, fd)rieb 
ti l^m etnntat, ge^Qre ju ben priefterli^en $flid)ten etnee $of< 
firebigerS, unb no tS irgenb anglng, ^tlrte man am $ofe auf Sutlers 
JBitten, e^rte man t^n, ao man lonnte. $ier mar oor bcr $)anb 
nid|t0 JU ffiri^ten flir f^n; bie @tubenttn, eor benen er jegt nieber 
Uber ben ^falter lafl, ^ingen mit 8iebe on i^rem Se^rer, i^e ^^l 
xoav fo grog, bag t» an So|nungen mangelte. abet nie fagte 
man auemiltte ben ®ang ber <Sreiplffe auf, xoai ba^te man 
fonft In beutfi^en Sanben Don ber Senbung, bie bie S)inge feit 
bet Setpjiger ICieputotion genommen? 

8uf bie ZtteDlpgen fe^tt 8ut^ nad) ben Stitijiget ^Eagtn (tine 



Disiti.cdDi. Google 



222 itHftt on ettam ftiwr •ortstbt. 

gnge (offnung tm^n. CBlkbe eS btn (DtgRtrn grtingtn, lODtaitf 
fie auflgiDfln, l^n an^ btl btn gattn lum nii^[ofeften bQce fte^ct 
)u flttnlM(n, Don bottn 8utl|cr je^t meintt, luf fit .rtintrgcle^ 
ftin*, ols bie X^riogra? 

3>it nScfr^ SRsnatt nmgttn cs gdgcn. 



Disiti.cdDi. Google 



5. KopifeC 
fnt^ec muh Mc hti^Hit Uotiiin. Dts grs^e 3ft^r 1320. 



^it ©tcritfrnge jtoifc^tit 8ot^ unb Sd ^tte boA oUgeintinftt 
3titntffe trrtgt, no^ mtl^t, utt fii^ jrigen niib, bie ftnnbt booott, 
ju nrii^ @4&rft fi[^ bit ©egenftt^t in 8eip)is lugefpi^t fatten. 
!DiK^ uAcc efl fulfill ju meinen, bag fi^oii jelgt barUbtr alttS 
snbtrc in bin ^tnenmb gttictni to&xt. Unb manned anbtit 
iptii bit @tmUttr in @)»mnung, o^nt 3>Dt'ftI anfange Diet mtlir, 
ale bit Sa^e bte Sittmbngcc SReni^A, bie grage no4 btm 
Stoi^Dlger SRofimiliintS. 

iS3nnbcrbar, toil bie S)tnfle intinonbtigriffm I (Sfl ifl f^on 
angebenttt uorben, bof man I&ng^ anbtrfl gegtn Sutler Dtrfa^rtn 
w&tt, if&ttt man ni^t in dtom aSii^tigeitS jn t^un gc^obt, ptte 
(0 nii^t in 3nttreffc bet pttpftli^en ^olitit geUgen, bitfe gnring* 
fttgige &tt^t, Don ber man In ^eutf^Ionb fo Diet (Sltf^cti ma4<. 
cin^njcUni gt^en ju toffen, nm fU| nit^t bit Stimtniuig btr beut' 
f4«i 9nQ(^tf|abet ju vtrbirbtn. 

iCer ^[an bee alternben ffiaifnt, ftinen f&aUl Starl Don ^r< 
gnnb nnb @^anitn jnin [Dmifdien ftfinige ntt^Un ju laffcn, fi^itn 
auf ben iRcl^ietagt ju augeburg feiner SSeimltttif^g na^ )u 
ftin. 3)ct fpanifi^e Ocfanbtt fonnte tntUtn , binnen tntiem 
Dlkibtn fi4 bie fturfttrften ntit btm Stai\tc m^ ^ttvXjuvt bf 
gtben, urn btc iSa^ jn DoKjie^en. <&i mar ri^ttg, bag blc 
aRc^rjo^i bQju geneigt mar, inbe^en fo f^neU ben (Sntf^Iitgntigen 
bie Zfiot folgin ju (affen, mar ni^t bentftfie Sitle. £){e Don 9}om 
^Hcingemorftne nnb foglei^ otnteinenb beantvortetc Stage, ob a 



Disiti.cdDi. Google 



onsinst, tinnt rOniifi^ ftbnig gu tti&^Ien, fo longt bn SoEftr 
ftlbft noi^ ni^t bit ffrotit tmpfanstn, f^itn in in Zifoi vii^tio 
gtntig, urn tinee^tnbc SnEjonblungen ju DtronlafTtu. 3nan fanb, 
bag ber ^ap^ bit AalfCThone nat^ SDnitfi^Ianb fenbni tilnne, 
tDOju biefcT, ber bit SSia^I btS ©pof't'^ utn ftbcn $Tti9 ju Dttf 
^inbettt fuditc, natUrlit^ nlc^l bit scring^t SRtisung )dgtt. ^ 
taucfttt no4 einmal bcr Scbanb auf, bag' 3Rii;inii(ian nai^ 9}iim 
}it^tit unb fi4 bort bte jhront §oItn foQt. ffSnig ftarl liig btm 
^Qp^e tTtiilrtn, bag er entfi^Io|Ttn fti, mit alltn fetticn ih:fifttn 
btm ftaiftr baju Sriftanb ju Ittfltti. ®tf[^a^ bie0 iDitKi^, fo 
roar, nit bie Snad|ttitr^Jitttti|Tt in Qltalien lagtn, tin aUgemebttT 
flritg bit unDtmeibtti^e Sotgc. 

ha Snbectt btt Xob 3)Ia^mition9 mit tinemmale bie ®ituatioii. 
Suf btm CBtgt ju eintm ntutn ERcit^^togt torn noifet SDlafiiniiian 
am 12. ^anuar gu SBeM gtftor&en. Stun ^anbtUt te fu^ nii^t 
blog um bit SBa^t jum ibmif^ra ftiinigt, fonbtrn gum Aaifcr, 
uts^atb bit ftnrflttftcn i^te fril^ti gcgtlinun SJttfprti^nngtn, fUr 
ftotl Don Sponitn tingutrctnt, itii^t mt^r ftir DtTbinblii^ eifCfirtnt. 
SSon nratm bcltbtt fii^ bit ^offnitng 9tem», baf ftiinig Sail nii^t 
gtloa^U utrbtn nUrbe. 9!ur bitftS tint gn tin^Uttn, nai bcr 
tiefftt ®ninb btr otttgctDonbtui bopptlgUngigtn ffia^IpDlitil bt» 
'^afftti in Itnec 3cit. aUtrbing^, au^ btr anbere Qanptbttoerbei;, 
grang Don ijftantrti^, mar i^m iDcnig gcne^ni, aber er betrai^tctt 
il|n bo^ ali ita gtringtrt Qbtl. Stffer mfirt ts frtiCii^, eintn 
anbtm, nnbtbtntenbenn ptfttn gn n^tn. aUtn (Sxn^tS boi^tc 
tt ba an gtitbii:^ Don ©at^ftn. ^n bicf«n @inne ^attt ti f(^ott 
im $)erbft am frangiifif^en $oft gu uirfeu gtfnt^t, fitr ben Sugcn* 
blift mit tSrfolg. ffionntt ti ftlbft nic^t gtwit^ft wtrbtn, fo mar 
ts btm frangbfifc^en fltlnige f^on genng, menn aut^ ban @f>anier 
bit Sront tntging. Snbt Slootmbtr 1519 fc^icn a, als tooUte fii^ 
grong btr Saiftrgtbanttn gugunftm gritbri^d tntf^Iogtn, tnbem 
a bcm )}tlt>ftli(^cn ®efanbten ttB&tte, ,tfl me^e fUr altt tin Ifttf 
i\^tt 2)ing fein, utnn man btn ^crgog von @a(^[tn gum rO* 
mififien Rbnigt ma^en tSnnte". Ob man ficfi batitbtr mit ben 
btutf^tn gilrften, for aaem ant^ mit jturfttrft griebiii^ fe(b^ inS 
:etnt^mtn gefttft — unb Iefettrt« Ift nli^t ma^iftfieinfii^ ~ 



Disiti.cdDi. Google 



ftaifmM^I. 225 

wilfttt mil nt(^t. !X>ag obtr, uiie fi^on ftU^tt btnitrtt, bit 
^urttd^attimg ber fiurit in bet ®i)(^e Sutliere jutn ZtW. auf 
liUft QriDliguDBm jutttcfjufii^ren i|l, tann ttinnn 3t»tif'( unttt' 
litgen. 

SRan utig, dkI^ ^rtec Sa^rfamfif fic^ ti^ob, ote nai^ bent 
Sobt ano^mittans graitj I. offtn itnb Tlld^aIUto« a\» timnbfc 
nuftiat, unb an bit Sa^( tints btitttn boXb faum noit }u btnlen 
tDor. <&» uar nlr^t f^mei, btn tii^ntn, tapfein granjofcn gtgtn 
btn j[una"t SQiI au0)uf))itl«t, Don btfftn S^othaft man no4 faum 
e[ne ^robt Eiattt. S)a9 tSii^tiafle raar bo4 bas ®tlb. Unb ts 
fi^ien fine 3tit lang, aM foQtt bae @plb bte ,3(aer(^rifltii4^a 
Aiinigfl" btn @itg Uber bit SSttfpie^ungtn bte .ftat^olif^tn" 
baDontiogen. S^on ^tlt man in ^arU bie ®a(^e flic geuonntn. 
9tur bie SSenetianer, bie ba« gteii^e Sntcicffe baratt fatten m(e 
Sianlreid) nnb btt $apft, bag bie Jhone nidit btm Spanitr ju* 
^ele, fa^eit tttfti. S3on anfong an eilttlrte ber Dtnttionif^e ©e- 
fonbtt in 9Iom, bag er nii^t baran gtaubtn lOnnt, baf man in 
!Ceutfi^lanb barein miUigen metbe, bai !>}ei$ an grantiti^ ju Ubec 
tcagen, alt}U gtog fei btc ^ag btr ^cutfditn gtgtn bie Scanjoftn. 
Unb fo mac t9. iCogtgtn tonntt aaH) bit immtr offtnec bt» 
triebene Citation be? $apftes flit jHcantteiiti ntt^M audtit^ttn, am 
uenigpen iegt. 3n btnfelbtn £agen, mo tin beutfi^et ®ele^ttec 
fl4 tfipfte, bae gbtttli^t fRe^t bts ¥(iprttutn« "oot aOer Sett qI« 
tinen 3tttum ju proflamitttn, ettitt bat neltli^e ^opfttum tine 
gtsgt potitif^t 91tebtr(agt. !Im 28. SOtai 1519 toutbe einftimnrig 
^i^j^ti^jog ftatt bon Ojlerrti^, Abntg Don ©panien, jum ftoifet 
iCD&^U. S)it It^ttn aRotioe, utli^t fifjlitgnt^, nat^btm Scitbtii^ 
oon €ai4ftn meife gcnug gtutfen, otijute^ntn, bit Aatfiirfttn Dec- 
aniagttn, fii^ fUt ffar( ju cTflttrtn, Vaten ft^ Dtrfc^iebtnet %xt; 
®tlh unb iCetfpte^ungcn ^abtn babti leint gecingt 9IoIle gtfplett, 
dber tin nii^t nntDi^tiger Sattor uac botl) bit gepiffenttii^ auftei^t 
tr^attent gittion , in Aacl eintn garfttn beutf^tn ©tblllteS ja 
^aben. 

Onbfffen, Quc^ tDtnn bie AurfUtften te onbttS gtmoUt, fi^on 
bit @timmung im SSoIf gtgtn ben gltanjofen ^atte fte ob^atttn 
Qiafftn, i^m i^it @timmt jn gtben. ®ie mat fo etttgt, bag e« 



Disiti.cdDi. Google 



23t antipap|lli(^ ^limnung tm Solt. 

barlUicr Ub^t ju cittern Blufpanbe ^tti tommcit tiltnini. Wit 
ilitgftllt^r fi^annung btfjttai^ man, xoai ven hn SSa^tsCT^ank' 
Ittngtn tit bit £>ffcntli(^ttt brang, unb te nat btttmnt gtiuig, iMfr 
ebm bie pilpfttii^en tjesaten — neben Sajttan unb SacacciBli 
vtrttat Itifi flani bcfnbtr* in ISijbif(|of Crfini bit pUp^UOtt 
^litit in 3)(ulf(^(anb ~ i8 wann, nettle bcm gh:an)i>fen bk 
ftaiftttTone Dcrf^ffen moQttn. SinH Xa%t9 in bcr 9!il^c twti 
SZaln; brnngtii titer !Rtttn In bae $auC eintS bcr Scgatm unk 
too^nt, t^n QuS btm CaiAt ju ttdbot, tDtnit er fftne ^nttittn 
ffir SianlTcUfe nit^t aitfgt&c. 'S)ai uac bureau? trii^t Dercinjelr^ 
2Mt rngllfi^ Sefanbtc btri^tttt, btr Uniotfle bee Solfte gegn 
Me graujofcn fei gat)} ungfautrUc^ , bte ®rafen unb $trtCR «n 
fft^'m feien entf<^lDf[cn, Me fiurfUiften )u ftrafen, main fie nt^t 
bii SSeifiire^ungen ^telten, bte ftt bent DrifturbtRen Sta\\tv gegebni. 
XJie &^miier txtt&xUn, mit 8eib unb Siben fii^ ber (h'^bung 
bt« fran^fif(^rn ^Snfga tciberfcSen }U motltn. Dtr nt&^tlgftt 
jRittri Qtn iR^cin, gianj D«t <Si(ftngen, btr gefUn^tcte JhlrgC- 
monn, btr fUr ben J&jlerreiditc getoennen, ^tlt mit tincm $aufm 
in ber 9Ia^ oon i^antfuit, bereit, nenn eg ftin mS^t, bte iffia^I 
ftineA ^rtn ju erjnilngtn. 3^te ^orteina^me btS $a()^ee filr 
ben ^anjoftn ^atte biefem mt^r gcfifiabet at« genii^t. SRit @nt< 
rttftnng nerna^m man in ben Sreifen ber Siitterft^aft utib in 
®tdbte, bit ^tci eitiRtot tinig uarcn, bog ber ¥a|)ft ben AtnfUrflen 
ifire Sal|t bittieren uclle. Senn irgenbmo, fo fc^icn c8 ^ier 
jutage ju Irelm, nit meit pfipftlit^e anma^ung unb rlimif^tt 
tibnmut f(^on geU^tn ipor: btr Aampf urn bte JWfeitrone ^ 
niif^t ®erlnfle9 bafiir getEian, but beulf(^ 9lationa(gefii^ gu er> 
tuetfen. 9to4 nor Sail nti^t gemflirft, unb meti^e {wffnungen 
tnttpften ^d| beiit» an feine dtegiening, ^offnungen, bie fi^ }«|i 
Xeit an ofttn ^rop^jttungen bilebten unb nii^t nnbeutlii^ gegtn 
fRsQi fltrii^tet martn. Sitfltaibeten fie boi^, ber ntut ftatfcr tHrbt 
olle @taaten unb aSSIter nntemerfen , bit SOlo^mmebontr ^m 
S^riftentum nUtigen, Dor^tr aber {Rem unb j^toren} Derbrenneit; 
iolt^t loerbt er nat^ 3erufafen jliljen, auf bem £)tberge bit flront 
nitbtrltgen tuib ftcrbtn. Die 9tolwenbigfeit, mit iRom abjurct^nen, 
atnn tfl fflr linen fiaiftr gelu, bit {Selt^rif^aft ju Ubcn unb 



Disiti.cdDi. Google 



Ulii^ Don tuttni. 223 

M C^rlftcnlum join @i(gt 311 fil^nn, tomtte tama ft^irftt axA* 
g^xaiftn neibcn ai* in bieftn DoItatUmll^CR ^ttantaficen. 

Unl) Aca Hffcr Otbonh rati: t9, ben rint tiginaitlge, ntuntr 
bieilcr nxTbffttK Sitttratac jn aBgtiiKitHrcr Xncrtntnurifl gu iningm 
fiuflb. Soft nie Bon ftllft nut tin Xnl bet {Hnnaniftiit in itn 
(ttttn 3a^ren gMDifTrmafitn jur t>otttif4ni ^lii ffttDDiben, i^ 
{Krotb U(ti4 e. {litltett. (fir nor rm^ iung, efaiem alten frOn- 
RfilKn @tf4I(4te mtftamnnib, arac tr erfl 1488 gedorrn. Hbn 
BHB .^ane tr tit^t oUea biti(^gcinai|t I Man ^nttc i^ gtan 
9)te4( VM^ nodm, ei dot btm ftfoftir entfbi^n unb nanUt 
^ ben ^iinntfttf<6tR etnMen ju. Seittem fti^tc n tbi un^ttf 
gtben, bM tin fo^trabit foet mit ben 1)rlUni|1otim tints muttS, 
9ti4t frtttn in Mnfttr 9tBt, jutDtHen an bn evrayt bcr Set- 
tomratn^eit, Dfrlor tr bot^ nie ben rittftfiiftm Sttdj tntb bie 
^o^ung auf bifftre Xogt. 3r ben 3>raitgf<iltn bt« Sibtat mU 
tttrftUe fic^ Me (Kgenait frinet SJilenltt. (Sr mir trai Brofier 
9tt^rttr, au4 Mn fonbeiii^ier $oet. SCbtr er btfof Sig mb 
9tinmbt^rit im anebrnd. 91W bae 9Iei4 M mii^tim \^ fefse 
SBett, frine SDYufe ift bn 3tirn. Sit mtnige ntr^anb ec rt, bie 
SBaffen btr Satire ju f^niingni, bit S^uddicn btr ®egiirr gu 
bmtrtm mib ftt mit broftif^tn garitn ju jtt^nra, in fittlii^tr 
(Entriifhmg iitei fu Me ®4a(t ftintfl 3srne« aufljnf^tittni. TnM 
licbtt er tS, an feln gntee ©^Dcrt ju ttinntm. ^» ftaab ii)m 
gut unb ma^tt (Sinbrud. 

^attt er cine 3bce tifaft, fo DtrfDlgte er fit mit Scibtnfi^aft 
tH tmfntmtgttr ffdmtiftr. Sr ^e Dcnig jn nrrfitttn, abcr an^ 
ba« Stnlflt uiagtt tr, no tS ga(t, bie „g)ltt(i4e gretQtit' f&c fli^ 
Dter anbtte ju erringen. Silr alltfl 3btalt f|atte cr tin (rffeM* 
^rj, abn fein grei^riUbiirft unb ftiM iTampfielufit wwbm it^ 
iiu<^ gen3^ biii$ ba9 JSIigbt^gen Ubcr ben SJtbeiftteit jtsifi|(n 
^ »nnieiittlii^ Sebtntiing btS tittvrarifig gebUbeten 9lfttfrf, 
U9 gihiinttn ^otttn unb feinen barftigtn ^r^illtnifTeti. (alb 
Vmutt, I|aHi Grftfttttr, itn gatijen tin Warn son gutm Slnlagcn 
■Ob guleiii flSr^tbtn, btr intner ettra^ ju ttpiR, jb ^Sxtn, gu 
ftniita Ifobtn mufte luib gem ben fi^ rtbtn ^Bite, bti kd ftttrot 
Sc^Iein boi^ eint grog angtttgte Statnr. 



3,;. Google 



^ Ultit^ usn Outtnt. 

ISt Dor aQfn ift rt atmrftn, ber ba« ®eftt^( ber €o(lbaritlit 
unUr btn ^Ktttt gtntt^rt ^at. SBn i^n angiiff, ft^mS^te tie 
iScfomt^tit; ftin ®^<vert unb ftfnc jfeber fotitt {tbec ffinfiten, ba 
tf noett, einen ber 9tnoffni ju Dcib^tti. <Ec^ marm cfi perfOn' 
li^t Septra geuiefcn, mit Uxm 8&rm tt bit Stit ttftilltc, baim 
WanbtE n fi^ (jH^ercm jti. <Si tror eS, ber jutrfit untn ban 
iilngiiit @t\itlt^t bit titfe S^miut beft 9{tt4> eiii))fanb unb l^r 
mann^oftni 8u«brud gob, qIS bit SJtntbigtr btm ftalftr btn ^ufl 
nai^ 9Iam Dtrttatm. Unb ftit btm 3a^re 1611, no e[ btn 
fiaiftr jn friiftlgttn ^uflt 9tSt» SStnebig ttma^nt, ift tint glll^be 
SSateilanbeiitbe, btc Qag gtgen bit 9)ertCtintitr btc ttint^DtgS 
tntatteten btulfi^ Siotion btc ©nmbjug ftinrt Sffitfenf. 3fn 
3ta(itn tr^iclt btrftlbt tint btftintinttre 9}i4tuag. iSi mat retnt 
tio|it(oftrtt ^eit: tin gbibcitr btr \i)6mi aSMfftRf^afttn, ber, urn 
nut [tben ju (Ontttn, ftritgebtenfte nt^mtn mug, unb babtt fo fie^, 
bag tt ft4 taum fortbtueaen fann — unb bo4 nit entmutigt. 
^tfltti Sugte fUi aila urn i^n ^tt, bit adgemeint 9Iot unb ben 
3ainnitr bt0 ftritgtS, mlrb er nic^t mUbt, in fttnm (E))igt(itnintn 
flit bt« Sattttanbte &)xt in btgciricrttn SStrftn tinjutnttn , nai^ 
rt^M unb (inte ®4Idgt ju trttiltn unb Dor aUrat gegcn btn Ut> 
Iftbtx aU bitft« ettnbe, btn fta^Ibc^ianittttn Sla^folgtr S^ri^t, 
OuttttS II., .bitft ^tft bt« £D!enf4»gtf4)(e4te , btn !Ib[a§> unb 
8utltn^iinbteT, btfTm Xrbtit btr Zob, btfftn (Sr^o(ung bit fc^ilnbo 
Ii4ftt HuSf^meifung", ftine fttiorfm ^fcilt ju ftnbtn. 

Sr ^Qtte man^ien litttiarifi^tn XBaffcngang ju t^un. Kn olltin, 
mi bit {luinanlfttn in btn ntt(^fttn Oa^rcn beutgtt, na^m tt 
btn Itb^afttfittn antcU. mt Sntigie ^uttt ti fi^ dittt^lixa an* 
gmommnt, audi granj D. ©idingta ftir .[E|n in bit @(firan(en gt- 
cuftn. Snon fonnte bit SBu^t feintr ®^lliqt unb nanntt ftinnt 
Slattttn mit iS^ic. SIbtr uas i^m btn ei^n $(ag unttt btn ^t* 
noffen trnarb, mat unb blitb ftine 3JaterIanbe[itIit. 3e mtffv unb 
tntit natb btc ffotnpf fUr bte !0atec(anbe8 gcti^eit, fUc bit Orel' 
^tit Don btn rtimifi^en etutfaugtni fnnt {[gtntd^t ScbeneaufgiUw. 
Sin. jutilti %uf(nt^an in Stotien (t^itt i^n noi$ mtfft nlS fi:li^er 
bit O^nmai^t bts Sltii^te tclennen, bit Strai^tung btt ^cutfi^tn, 
btn ®Unbtn|)fu^( bet tnlQcn ®tabt, 



Disiti.cdDi. Google 



^atltn. Sonllanlinifi^t Gil^Innfl. Orfolgt. 29 

„XDi> mit btm $eiligm man \t\btt bm ®olt anit Dtf 
faiift". 

Smtner gcualttgcc marb ftin <Snfi, immtr f43rfn unb lU^nec 
feint Sogtifft gegtn bo8 tOmif^t Untveftn. Unb et flanb lanafl 
nid)t oQtln. !Cte Qradmuf Sttformgibatiltn enlbt^tn nit be 
flttifil^ itbei nattona(en ©Tunblage, obtr aui^ nttter btn ttUtrctt 
^umORtfttn fatten anannet mit Qac. 3Simp^e[lng bti qQct grSni' 
tnigleit ouf JHonie iQtbrUcfungtn ale bit ifflucjel aQfr tibtl In 
ateidie ^tngntriefen. S^oju tamtn jej^t bit ntn aufblU^ben ^iflo< 
cif(^tn @tubien, bie te eittnnen Iftgcn, loel^' SDIo^t tinft bit 
beutf4ltn ftdlfcr bcfagtn, mit mtli^cn anittcCn bti Stft unb btfl 
XrugeS bae ^ati^tum bit ®ttra(t an fii$ gtriffm unb bc« 9}et4e9 
^tnd^teit untcrgraben. gaft 70 do^rt frtt^r ^attt tin itO' 
Hfntfi^tr ^nmoni^ Sautmtiud SBaQa bit Unc^t^t bti fogtn. 
(Son^Qtitinirt^en ®<ftciilung (iroieTtn, auf incite bit wtttfi^t $trt' 
fdraft bte $at)fttum« fic^ ftU^tt. Citft @(I|rlft gt^ ^utttn im 
3a^rt 1517 Don neutm fftxtmi. flU^n gtmtg niibmttc a fit btm 
$af)ftt, fttUtt te in feinti 3t"iBi»»<S oie fttb^ttftilnbtii^ ^in, bo§ 
tin fo tieffdi^tr ^opft ait 8tD X. bod (Sttibte mitbtr jurildgtbtn, 
bit ungt^tvemi Sebrildungtn ftiner SQorgitnser, bit tr i^m Dot' 
l^tU, mitbcr gutmai^cn umbt. 

Unb foft aKt bie iungtR @ilt^rt(n biadittn Don 3tatien a§n* 
Il^t Smpfinbungen mit mit (utttn, tintn fttigtnbtn $ag geetn 
bie rBmif^cit Suittfantn unb ^fiUnbtniUgtr, bie bae @etb btr bee* 
o^ttttn 1)tutf4tn in fc^mii^ti^tm ©tinbtnlebtn Dtrpiagttn , uSV 
ctnb bit manbtrnben gotten, bit nat^ i^rem Staugtfein bit SItttt 
bei btutfc^tn tnation repiafcntitrttn , laum t^r S)a(tin jtt fiifttn 
sermbi^ttn unb fUc ntt^te gcai^tet mUtbtn. SRan utig, mie bie 
Sbntigung gegen bit Smmlinge Don {t im SBone potmlftr mar. (£< 
mac nnmttg(i4, bag fo btgttfltrtt 9Itbt, nte fie Don $uttttt an«« 
ging, UbtiEiart ueibtn foUte. 9a(b et^obtn p^ S^nlii^e ®timmen. 
Sic ftnb ilinen ft^on btgtgntt. !Dit SSttmeigtrung bee !£firtcn> 
jc^nttn mar i^c tcftec iScfoIg. ®o fatten bie {tmnanlften tin 
nntee Objeft, mae fie Inrtcfitf) Dcrbanb: btn ftampf gcgcn bae 
nitacttte 8lom mtb feine gcevef in !Ctutf4Ianb. Unb blc 3utunfie' 
bilber, bit fte oan ttntc B^t gn maltn Dttflanbtn, in btc boe a(te 



Disiti.cdDi. Google 



toitf^c ftei4 fiei von txa unartrKfti^tit Sftfttn Kontf in alter 
aRaitt itnb Qcrr[i(t)ttit (iriuigeti untie, gtmanntn t^n bit fit^in 
^ 9titian. 3b viflttfimni^ ^cmankuttt tnongtn i^ ®e> 
tanfcn aiU| iis Sell. Ki^t lai>a^ f« M«> P4 «&< Uniufric 
tann uittn a(ti^ 3<>^ aufoouKti. 

®o gab rt in bet Zl)tt axu iwit otxvo^ natimal'ie^imte 
^mttl, mit fttHiO) ^ik#t imt(arta (Mfittten gitUti, tierni anlt* 
rittnift' XtatMng ofier liingft sffcR gntifle tag, o^nnb noit ettter 
(•bfttn dti ^^t ttiun no4 bit Std)t nor. Soo Mttfftc^ rdl' 
Qitftti 3Rotii}m Mr bei joint ncaig |u fiiUim , tmti ncnii 
^nttqi, »taa ticniiciil SorboS in Stfurt sdtgtntliit, um kte 
itocic JB gi^eln, «i«6 bte @4icift Bti«fptc(te, fs fltf(^^ e« ntn, 
am ben ^egncr tnit ben cigenen SBofftn befta f^an gu treffoi. 
0ci enl|er« crftCK Bffttun(^eii Vufttcttn lattc naii in biefen fvrt' 
4e(4citttiitreit flrttfen hue €pBtl unb Oerinnfi^t^iig fttE Mefef 
wue aRtta^tffcgliHf. OW irgenbnwli^ SnUNhmg, benn Su^f 
ttttrnterieT Stcxtbc ^abtn oaf aaberan €taab)Hitilte, s^ngcn Me 
kfben SMmaagta tteben einanbec ita. %[e 8u^ in VoaMucg 
MOT, ^irit jilt auf) {>itteit knt auf. 3:»$ ber gtiiitinf«nen ^> 
^c^nieii t> flntcob VtBtiiiger ^bn fie (14 tiklt -s^c^. 3!id^ 
buEC^ $uttcn, buc4 anbect ^at 8ut^ec iHetfE <iim iSfaiMid in bic 
cbmif4( 9tfQ^ fUr boe 9$tlctUnb, in bitfe neiterselenben iBc" 
fbcebunstn bt4 {mnoniMuS cil^alten. 

Uitttr ban (finflug SDblawM^gnfl ^ttc «: ft4^ bann um bk 
Scranbfi^ Stctt^CinS utib be« ^txMma* benwcben. 3^rr SBwifri^, 
bMl| elunol git etfi|r«, mat cleuttiA Sntemirt, ben man f<^n 
4iec unb ba a[< ben etBcattti^ aSatn bet Sttnegnng bejei4inete, 
Dan Sutler ^ette, mar ju tft lout gcioorbcn, oU btt| biefer (iinger 
Mmeiecn tmtnte. & aninortete ^ii^ic^, obtt iiu«BKi(^Bb. lOk 
4h4erfiid)t ter i^egBfr eeriMtf ec, Jiufete iwn tetU^mtm rnib ttcff- 
Ut)ta gfiiten ju btni^ten, bit Sut^« €i4rtften getcbt. <er fe^ 
fyin tiSm wit teiae 3(tt g^abt, fie jb lefen, toM fldttc citte UnUM^< 
lelt mr. S>t4 Cut^ it^^^^ )>if< Vic ^^ OemaiiM^eit , nit 
bee ec e« Berftaob, mtei utiiwoiiwHu $tofnt iebe WuiafBm- 
(ctt abgoIeAnen. !Ser ganie Xm Ui DciefeS »ie j^ntii^ tHl|l> 
meitvnbe Haittmtm, bit iSraMtM in jnier ^ in Sciefen s> 



Disiti.cdDi. Google 



kit SrtURbc, au(^ an Sncfont^t^on, gctebrit^ ben fEDtifcn, fildtn; 
a«4 an SUbral^t Don IRaUij cuiiuftimen fuH^t, in btntn <r be 
foiAcrt gul^tis tobtdofef gtbtn bttontt — „btc bt^c 3;dl M 
IS^ftcntunrt ift ritt S^rlfto ntiitbtgee Qebtn", anb barimf l^i»it«, 
bag Sutler (ii^ ja btU^cni laffcn motle, fonntc in biifmi «b 
nnbtnn bic {Rcinuni aufliMnintn laffnt, bag SraBmitf fi4 ju i^m 
ftetcnnt. Sutler loar ttftt ganj erfdlU Dan 9fm, unb vAt ft^c i^ 
bBtan flftcQtn mar, in birftr 3*'* ^ immer entfltr nterbttibtn 
flampfee bit SioemtaRCt auf feinet ®tite }u f|aben, }eigtn ja^Ittif^ 
(in fptttntn Snftosnt fortgctaffcne) ©telltn in fdnent Aommtnlir 
gum ®ataKibri{ft. Sie fr^tie HbnetQung gtgcn l£Ta«mu8 t^ 
Irftt gong vtif^tti, mo cr nur luui, trmii^nt ti tii^mcnb bit 
Kirtttgung M .trefflit^n* SKannttf: .f^iin fagt SraSmof, wit 
immtr". 3n bitfem lone wbet tr son i^. — 

(St ^dttc te ni^t niitig ge^bt, flil) m^ SunbcfgenofTtn sni' 
jnfc^oi. Ungeruftn erflnnbdi pt i^m i^cnt^lbcn oon ftlbfl. 3n 
gtogtn 3Rtngtn DUtbtn ftine ®i^^cb getonft, fte mi^jubtucten, 
narb bttb tin otel gcUMcd, datritslii^t ®cf($dft. SlK aUm 
Qegtnbtn !Cnitf(^tatM er^itlt n jiiftimmtnbe 43ritft. 33er Ou^* 
^nbln ^boi in ;S9afeI btjtugtc i^, bag fttnc ©itrifltn in 
®paa.\m unb 0cantrtl4 niie (Sngtanb unb Brabant mil gutem <it* 
fo^c Drrinreitet unb opn btn nitiften @eIt^rttR gUnfttg bturtttU 
Mttrbtn. tiit [ateinifi^tn liberftgtt nan ailbalb inS S)eutf4e, um 
fit btn Saitn iugElngQ4 ju nat^tn. ®^on diirte man oui^ Don 
dntr Ubtrfe^ung btiS ffomtnnttare ^m @)a(iittTbEtff ine ©(iRntf^e. 
£)it beutrditn ©i^itfttn fanbtn gcrabrju rtigtnbra Kbfali. 9tid|t 
lange, fo mugte aQe« anbeit jnrUcftTtttn. 

ffltSi tm 3a^TC 151d ftfiritb 89MtH< Kb««inu« an 3»tngU, 
a ntttgt bafttr ®erge tcagtn« &at|tr6 iStti^ec, bcronbrrd bic <Sx' 
Biinntg btf SJatcrunftrd file bit Saten, eon @tabt jn @tabt,.D«« 
Dtrf jn ^orf, Don $au« ju $au0 trogcit ju taf[en. 

®oR) befonbetf Qurtn <S au4 btc Huguftintr, bit, fUr ftine 
SOftt gtaottntn, in bitfem €innt firdtigttn, in SUirn&etg j. 9^ 
n>o @taupit) hmif feint frtbigttn unb ftine ^rneiiinntnben 
Xrofiatt, ntt btn ,von bee Sna^folge bes ntaigtn ©tetbcnf 
C^rtfti" unb „Don btt Quit Sdttce" Dorgeorbeittt ^aitt, ftit 3a^rtn 



Disiti.cdDi. Google 



282 flngiifHtitt fttc btt^ti. 3^ <SifofB. 

SJtncfAlaitS 8{nt. SRan tDDOle taum tio4 tinttt onbern fteblgcr 
^Srtn. 3n eieteben uiifte ffa«))ar <9attt(. att renommimen 
HMagpnbigtt ^attt nan itin bn^in benifnt, ntn bttn ntn gesriln- 
btten Xugu^tiflo^cr mOgti^j) xt\i)iiin @fjtHbnt gu tttDcibcn: 
if^t mar tt btr trflc unter ben filo^rrtir&btni, btr Don Splits 
!iE^(tn tigrtffm unb jugltti^ untrr anlt^nung an Stait))!^ baPon 
piAigte, bag emfte JBnft aUcin eine ®nabe ®ottt3 fd, bag ^e 
nimmtt auf^tlrcn bUrfc, bag bai ganje Sebtn itli^te anbtrce fein 
milffc, btnn .ein $ag Ubei bnt alten SRtnf^cn unb tin Siu^en 
nnb JBtrlanatn bt« Sefitne in S^cifto, bcin ntncn 3Renf4nt". @i> 
woatt tr Ic^nn, mlt tr in fctncn ft^on 1518 erf i^nitneii gafltn* 
))rtbl0tra erffiirtt, nai^ 3tftiA, fautne unb .i^ron Sla^fotseC'r 
brai c^tmtitbtgtn JBater ©taupit) unb ,btm Einonsfclblf^tn ftt 
aQittcnbtTQcr Hugnftinn" Snt^rr. iBpn bttn antnettieiicT $[ii>r 
3atob $r!i)}ofitu« bejoigtt Sraemu^ in ftinem :!9ntfe on 8ut^r 
torn 30. lEDIai 1519, bog ti faft btr eingige fti, btr tS^riftam 
prcbigt. 3n Xiottrc^t mar bas 33olt bui4 bit auguftlnerprtbigt 
fi^Dn fo ergnfftn, bag tfl ttbtr bit ®4n>S^rtben btr Somtnitancr 
gtgen bitft btrtit^ ju tinim Xumnlt getommtn mar. Sn bttltn 
Orttti, bit fpilttr bit cDangtdfi^t 8eE|rt anna^min, murbtn batnals- 
f^oii bit tiften ®it{cn baflir gtmonntn, nt^t bari^ bit Oppofition 
8ut^tr0 — n)0 cr am ^trgtbrac^ttn rlltttltt, [[^rttftcn anttf ©tarte- 
no^i langt iingftfii^ jurUd, fonbtrn burii) ftint ;)i)fitiDt Se^te, bnr(^ 
bit fto^t Sotfcf)aft oon ©ottts Srbanntn, burd) bit nit ntuge^bitt 
^rebtgt, bti^ btr $rrr fi^on otrfe^nt ftt, bag e« nut gcitc, bit 
In S^riflo gtbotmt @tiabt ju trgrciftn, nii^t abet fid| objumH^eii 
in Dtrjt^renbem Opfcibitnl't, Sblag unb @t>tnbcn. SRan trnpfanb 
(«, boe Smingtlinnt niarb nitbtr btn SIrmtn stprtbigt. Unb tnt* 
iie^t fl(^ aui^ bcrgltii^tn im tinjtlntn, mit btgrtifltc^, Ditlfac^ bcr 
^iflDTif(^tn <StItnntntfl, fo Eiabtn rail bo4 ^tugnilft gmug boffir, 
bog ce gtrabt bit JDIU^ttigtn unb fittobtntn nartn, bit jner^ 
banai^ gitfftn, fio^ M trlitftnbtn XBortt^, olint, mit ja aut^ 
Sutler ftlbft, ju a^ntn, bag fit bamit nli^t mc^r in btn Sa^tn 
M vnlgdren ftiti^tntuinS nanbclttn. 

^oH) im 3a^r{ 1519 litg btr ttcffli^e SlUrnbtrgtr Stabt- 
f^rtibtr eajaru« @ptng(tr tint Stint €4rtfl auflgc^: ,®4n|t> 



Disiti.cdDi. Google 



SoiMtiS &)itiigrcc. 288 

rtb iinb (^rtflUAt %ntuoit tintfl t^rbattn 8ie6^btc8 ^ri^Iii^ 
ffia^i^t", UDtin ti nai^jutDcifcn \a^t, marum .ICoItor Sllartiiil 
Gut^nrA Qtfftt nl$t ale uni^^It^ DtrDorftR, fonbctn mtfyc ali 4ri^< 
n$ ge^cilten werbrn foQ.* ,Ob £ut^ciS St^rt ^riftlid^et Orbnung 
unb btr Strnunft gtmag frt, fttde it^ in timi {cbm SitmUnftigm, 
froronttn SAcnfi^cn Stfinntnl?. SDae ivctg i^ abet nnjuififtl^aft, 
ba§ mir, btr fi4 fUr ttinm ^wtDrrnllnfligni, ®e[t^rttn obtr @e* 
fi^idten Erilltf ttiein geben lang ftltic St^re ober ^rebigt fo part 
in tncine Scrnunft gegangtn |ift, ^ali aait von ttintm tnc^r bt« 
greiftn magen, ba« fid) nteints aStifitanbS i^rifKi^cr Orbnung alf» 
Dtcg(ei(tit ate 8ut^ne unb ftincr Sta^folgn 8t^r unb UnttruHfung." 
fSr bttttt ®ott urn bie ®rKAt, fein Scben na«^ bitftr UntmDcifung 
jn ri^ttn, bann filnntt n ^offtn, obwo^t tt Don ctUi^cn, fonbei* 
Ii4 Don btnm, ble Sut^r unb feint Sc^rt tmfofgtn, aU tin Aefjer 
gtai^ttt milrbt, bo4 nor ®ott ota tin indttr S^rifttnmtnfif) jd 
erf^tintn. „3<4 ^bt au4 ble^tr oon tiitlen trtfflli^tn ^o^tn, 
gtlt^rttn Sptifontn geiftli^tn unb utltlii^ni ©tanbtd oftntaM gc 
Qiiit, bo§ fit ®ott barum banlbar gtmeftn, bag fit bit @tunbc 
crltbt, Xloftor Sutler unb ftinc 8^re ju ^brni." Unb tr ft(b^ 
nlliiitt a al9 feint Abetgtugung , bag btr aUntli^tige ®oK 
„X)oftor Sut^ern tintn 3)antt[ tm SBott trmnft ^abt, une bit 
Slugtn iinftter 9[tnbE|tit ju erOffntn", ,bie ®tcuptl unb ^rrun* 
gtn" btr unnt^igtn ®tuifftn, bit auf i^rt SSertt mt^r benn auf 
bit <Bnabc bauten, burdr bit ^eittgt S^ttft ju Dtrf^tut^tn, unl» 
btn ,re4ten orbtntfi^ Seg jn SI)rifto aU bcr ®runbf(pe alle» 
anfert« $itile ju tseifen", — tine @dirift doH tinfac^cn frototnen 
(B(auben«, bet man U auf jtber ®eite abfii^It, xotlitt CiUfung 
2aXI)n9 $iinttitt« anf Shrift unb @(aubtn ffir btn Strfaffer gc> 
mtftn \% tine btr trtfflitfiflen Hpologittn Don Snt^erd iBtetl, bie 
jtmate crf^itnen finb. Stli^tn Snllang fit fanb, beneifl btr 
Umftanb, bag fit inntr^atb tlntfl Qa^rte fttnfmal gtbructt nnntbe. 
@ptngltr ^atlt nuc auegefproi^tn , nae Sauftnbe ntU i^m em* 
pfanbin, — 

auf btr anbem @tite ift e« btgrei^ii^, bag nadt btr &ti))jigtr 
2)i49ntotton au4 bitftnigen uitter btn Qumonifttn, bie btn rtU* 
gieftn Bragtn gUidigUttig obtr fpOttifdl gegtnUbtrpanbtn , Snt^trS 



Disiti.cdDi. Google 



6a(k( tint srHien Xufmeitftmtdt jutnanbtta. eti bm Utnfaag, 
bm htz ^ttbtl aimentntmtit , gcffBttt ni^t rttn nkl baju, na^o 
fcrsbc ju erfrrniCQ , bofi ^tn bw^ me^c aH cin MCtt4tit4c< 
tOUii^Agejiliif DorQcgt. 3»l*°» ^"^^ ^ Mcftlbt ^^it' 't> btr, mit 
vit fu^cn , infolgt bn pti|)ft(i4i« OvtripMii gesen bit SJn^ 
jbrls V. bit Vbntiguttg gegcn 9Iom bti aQoi tSntge^nRten tiwn 
gotten ®iab triti^t ^ttt. Se log na^e, in itbent, bci mit btn 
JtuiiQllfttn in Sonflitt tmn, ttnen SunbtflgcmfTcn ju ft^tn. Suf 
Bti^en aRotitttR Sitt^tt8 Qorgc^ btru^t, lwna4 fraste man 
tl/ia )unJi4fl iBEiiig. {totte et nit^t Mefriben tetecri^tcrU^tn 3>B' 
minifaner unb ^anjielantt pi {^ttbtn ttit bie Stew^ttiiipnt? 
SBtc mxl) bamtt pid^tt, btr mttgtt ^i^ iiberjtuQett, a(« bie ftKnet 
S^otootn am 31. SUignfl 1519 cine ^ftiei: Satnmtuhg vm 
^xOtftti €4<if»ii jant i^cuer stnirttitten uitb bit Don ^bmta beat 
fetitrattR. ^otte fu^ nit^t ber gn§t SraSmrt liter i^n (obcnfe 
duSgtfpro^cn ? @tanb Hpi ntd|t SDltlan^t^n. ber lS)ro|nr^ 
9!tiflt)Uirt, gnr ®tite? Unb biefen anetan^t^on, ben @ta(| bo: 
DaD}en @4u(t, ^olte btr Iling|ii oerb&ttige (£tf nerft(l|tli(^ nlS anen 
bCogcn @nitnmatiftr iitt|anbe(t. St ^attc e« gEtnagt, uo^t in 
$inbli<f ouf mt^rert fUbbtntfi^t ^uttbt SittE|tr9, in tintm S&iitlft 
an ben Oifi^of Don 3Rti§tR gertngfi^|tg Don etnigm unseb^ittn 
Dont^rrn p ttben, bit gutter* Orrtiimem an^ingen, n)ji^nb 
fonft iQe ftttritn- feine (Segner feten. S>a« foUk ni^t unsero 
golttn bletben. (Snbc 1519 trfd)ltn tine „!(iitnun:t ber unge^rten 
SJotn^trrtn*. £}talatii)]ibiu« , bti ^i^tm Weferatotoi Safiett, 
boRuU ^rtbign in Sugtburg , ^ttc fit in Stcbinbung mit bent 
2)oBt^trrtn %bt(mann Dtrfa^. Sen „@t{c^tit" fll^rte fU btcfi 
ab nnb tatnidtitt jngttti^ bit 9rttnbe btc ^nttiao^nt flir iaOfct. 
.Snelnf) ba, man iBnne bit SBa^r^ttt unttr btm €(^eff{{ net* 
fiergen? ©Inobfit bu, eit« €[i4t. bie doc ®ott iff, Hnnt ttetx 
niil|tct merbea ? — AtiiKn Sngtl, Ittneit HfwfttC, ninnanbta, au4 
Venn (c aam Qtmmel ttme, nittben mir ^ttren, faQe er ben 
(SDongtttum mibtrfprii^t. 8Iber aut^ atnn nir ungeltfprt fiRb, 
jli^ta tvit bod| Dor, bie SttUrung btr ewnitGf^cn €4ri^ Don 
jciten attcn, btn ^etttn bet Vfafttl nft^e^ben aittomt ju 
{tnttn, nU oon bit ober btn Se^cem beinee @i^tfl. Sieki 



Disiti.cdDi. Google 



•ffjobm ait hti <3hMii^, alS fleniifm matii^i^ta ank t^rtimt' 
ji^ Balpmttvi." 91*1^ f^^er tiaf tien ru^nmi^ni gctttec ter 
angrifF kc« X&nibergrr @tb^rlni Sdttlibalb ^itl^dntr. ,!Dec 
AiitfjobOtt €d* nnr ber £itd eiatt f^iibigm €«Ure, bit In 
taftitttOtm £enc bet SIJBnMJniimti'Srtc^ oKt bit gat^tn unb 
fitintn ^S^li^tn Qds mit tibtrvilldtcnbn: fioatil doc Sbtgat 
fii^Oc unb ^ bti ;ecnu^iig tKriSgob. €int S*rt[(«tnig brt 
^aOfimftttcitxtitti — but »ai Me atifn^t DitlK. 

inir^tnbt tui^ nun ben Ainipf ftif^er suf ate in lErfnrt. Stntt' 
Mttofi Snfc^tn, bti no4 in bimf^ni 3a^n flarb, mar bofiia. 
Su^ne oRbtrer Stfyetx, 0art^lonttn« Kmolbi Don Ufingen, uio^ 
bcr tbe^tt ecrtrder brt fliltcn, c^nntDerl «u4 ft^ttr nt^, afS 
ntjicmttifitr (loS btn c^idftn Stgur Dnfulgtr, Irnintc ban jtttt* 
gata 9^itflti)t ge«ntiibtr nk^t ae^ auftsmntii. Unttr btm Iftiy 
fog 30^. &ingS Ic^t bit t^Iogift^t ^abUm tin UrteU iib<c 
'Me Sdp^tt Vlttn ai unb faabtc fie jutiicf. ^Cte crfte €Ufit on 
tor UntmrfiMU m^oun i4t bit $oettx tin. eegti^enb ftir bie 
aimer i^tn.^trft^rnbe Stsmmtati am te, bag SSntian ifytn ix 
^Qaifa IfilT hae 4BUb Seos X. nid^ in ^in .^emBrntn" *vS' 
jriSftitn noOle: allju ounis ntftin^t ber €tatt^tUa; beat, ben fr 
Dertctten friU- ^t fltoorn bee SiaitnaS ttber bit ^bctt^n bet 
■fltr^c unb i^rcr £itiur foabcn boi IifeltaftePen S^ebn^oQ in ben 
fatirifi^R StNgromiRen btS Suriftue ISoituS unb snbecec. Son 
nii|t gecinger ^cbatBng ton t» getoefai, baf itn 3Bai 1S19 eiim 
tei iegetftertflrn fibt^ngir be« (Sroftnue. OMftM Sonae, bi^t 
noc^ ^ufi , bcr fotiiei auf einer £!aUfa^ |U biefdi begiiffen 
mar, jum 9}e(Kir ber UniMrfitit gcRPil^tt nmrben mar. ©ofnt 
^g tr boran, eine Strbcffenug bet @tiibkn im liunaBiftlf^en 

-€iiate ut}ufeatinei. !i£^ Dcatt^aftcn laJcmerbinstn bee SratamS, 

4k er nilbii«f)lt, fatten lU yDtifeODfe IEint>ft^ieai eu^ci*. 

\3>i ni^t gerbiQcm 8eitaoeF<n be« erftertn nr {e|t bit Snfttag 
«<EraSBiue itnb Snf^tr'. Unb tnit jener itbeiiM''U0Kiibtn unb 

: QitBKnben Stgetftenmg, bit ienen Jtcrift tigni nor, iDtbtnett mm 
fU| btr acHEn ®sc^. 

Wbtr nitmonb foUte wa grbgercm tftnfliif fUr bie Scrbtnbung 

-twr ^lumanifEif^tn 3nteceffen nit btiMit 8ut^ fein, «te Orifasn 



Disiti.cdDi. Google 



286 Soil. Ciotui. 

Srotu6 9tn6tann<. St uac tlnct btt IietDeRaflCTibptn fmitgEtebtt 
brt ScfuTtei ftreifrt, btc ^onplMrfajftr btr ICunftlmaiinfr'JBtitfe. 
ffiii finb i^ f4on btgtgntt. 9ul^ ^attt mit i^m jufiinrattn' 
^biert. O^c mit i^m ntt^tt btfteunbct }u ftin, erinBcrte fiii) 
(SrotuC bDi^ fo ttxit fdncr Slnnrtart unb ber cntfi^eibtnbcii SSod 
gUitge in fcinem Scbcn, urn baton antnttpftn ju tOnncn, na^ bcm 
man fi^ {ange one btn Xugen Dtttortn. ffiunbctbac stnug, 
gtrabe in 3taltm fitlcn l^m bie S^rtftm ttt ^(bDcrgeffenro 
angufllntrbnibctd tn bie ^Urnht. t>tt crftc (Einbrutt mar loi>f|t 
aai bri l^, ba| fii^ fiitt tin neun Sampf gtgtn bte ©o)^i|hn 
unb SRbn^t mtfpinnen nttbt, cine ^tar^i^t, bie bet (eb^ftt, 
Umpfbctntc iDlann mit ^teabtn btgitigtt. Oatb [a^ tr ticftt. 
VBafl immti Don Sut^i trf(^itn, ba« (aS tr mit flci8tn)>t>n Sif 
ttrtfle. iBon bn (Sifaitn t^aMcn mat tt too^l btr erfte, btr 
tie JBtbcntung bee XBittenberger ^anbtifl Dorauefal^, in 8itt^r btn 
3SitIlim))ftr gtgtn gemtitifmnt ©tgntr btgriifte. Seitbtm toai er 
geutr unb ^lommt. DUrfen mir ftintn ent^ufla^fi^tn SBorttn 
gtaubtn, fo f)att( (t ftintn anbeni ®ibanfen mt^r. Zaq nab 
ma6)t btfdilifttgtt i^n btr Sittenbtrgtr SDIbn^. Unb btr a»ann, 
ben bit (Btnofftn ale (E^nifer lannttn, trfaft bie £ttft btr nenen 
TtligiSftn 8nf[^aumtg mie bomate nut Dtnigc untei ben @elel)rten, 
tann jid) fiir ben Jtempuntt bti ©o^e btgti^tcn: ,3)a ift ttin 
3ivttftl bti mit", fo fi^reibt er, ,Iiin Stetblii^tt ^at 3»9inS P 
®ott, augtr btr gtrtt^tftrtigt i^ bur4 btn ®(aufitn. iSUgen jtnt 
ft4» mit i^rtr @enugt^uung btit^tn: ani^ menn nir aflee get^an 
^aben, maS nne geboten ift, finb nrir no4 nnnUl^ finu^tt , ^ben 
toir ni^tfi, ate mae nir aue ®naben empfangen." 

So tr nur tonntt, acbeiltte et fiir bie Sa^t Sutlers. 3n 
9tom feEbft fui^tt tr i^m Xn^ftnger )u ocrf^afftn, vttbrtitett er 
gt^timnienoU ftint ©i^riften. Sermitttlft feiner jo^rti^tn JBei* 
binbmigcn getang ce t^, mani^ee fiber bie Hnfi^tiige gegen Citt^r 
in Etfo^ren, beffen flimbc biefem Don Strt fcin (onntt. <&x giebt 
an, bag tr te getocftn, ber bit Jhirit Don einem ooreiligtn @4ritt 
gtgtn Sutler abgt^alten ffabt, bamit fit ni^t tine gleii^e Sttdxr* 
logt trittbt, vie fotbeh bci ber ftaiferioa^i. @tin Sifcr fftr bie 
€a(^e ging balb iiber Sutler ^inaue, itbtnfalie fo^ er Sorer oU 



Disiti.cdDi. Google 



Siotut on Su^n. 287 

iitfci, bag Don Kom unb llbcr^autit uon btr gartjcn ^tecar^le 
niiiiU tne^i: )u ^offcn fei. $ttnia4 cict n ju ^anbtln. 

€54on im ^tcb^ 1518 ^atte er Sutler tintn eilef nat^ 
llii0M)uiB gtf4ritbtn, btr abtt laum an feint Sbteffe gttangtc. 
a)a, tin 3a^i tumuf, a[6 <Sd« Strict Ubtr bit Stipjigti !C1«> 
t>utation unb ftint fi^rfen SnHagtn gegen Sutler in 9tom ttn< 
titfm, ^itlt tr c4 fUr notwenbtg, bitfcn a(eba(b DoM btm bro^ntbtn 
Un^ti{ unb bcr ^tirfi^enbtn @tiinmung in 9tom in Smntnis ju 
fe^tn. 30^. ^tg au« SRUrnbtrg , ber fpdtttt iRtfortnator 
@i4[t|1tnS, btr Don JBoIogna Ubtt feint $timat fi^ ita4 Sitttn* 
&tTQ btgab, mar bti tibtrbringti tintd ntutn mii^tigtn €(^cti' 
6tn«. 

9u«ge^tnb Don bet Siinntiung an btn freunbfi^afttii^tn SJer* 
te^ in (Erfurt, trjll^It er, loit tr Sutlers @(^riften (enntn gtfemt, 
iDtl^t anu^t tr fti^ In 3faiIitD unb in Stout flir bit gutt ©ai^t 
gegtben. abtr aSit Qoffnung auf Stom fri Dtrgebtnl; ntt Sutlierfl 
©i^nfttn nur {eft, merbe tin Stin genannt. ViM iS^riftue in 
9tom btbeute, ba« ^abt tr fetbfl (ennen gtlccnt. (&i fri off«t' 
<unbig, bag boit ber fapft bic trflt, e^ttfluS bie It^te ettUc 
cinnt^mt. X)a ^Ift t« au4 nii^ta, tDtnn Sutl|tr noi^ fo fltgrtii^ 
lien St^llb btr ^tiligtn @[^rift tr^tbt, bat ®4mcrt bee ^ttltgen 
^tifttS f(^n>inge, bttm fapftt ftege ia, toit be^aupttt nlirbe, bit 
aQtinigt Sntft^tibung — auc^ gtgtn ^unbert ^autufl, aui^ gegtn 
bie ganjt €d|rift. %u4 biefer tRot rettt i^n adtin feint Uppttla* 
tion on tin ffoniil. SDit fluiie ft^ nut barauf, buri^ SuUen, 
^aditn, dnbulginjen @elb ju erpreffen. @otIe iStutfi^lanb nii^t 
in ftintc SStrbfcnbung Dtr^arren, fo mUfft man lant fc^rttcn, mUfft 
man bie untrfa^rtnt IDItngt (rudem plebeculam) auftlliitn Ubtr 
bie rOmifi^tn OetEiigtreien, mit man bad btutf^e Siolt unttr ber 
SDta«tt ber Sciiininigttit fo oft unb fo Vttlfai^ btraubt. ,3e1^ 
(obtn mir fogai bie flarbiniUe mitten no^ iDoitf^lanb tr^alltn: 
WM bitft nene flortnttnif^e ISinrtditnng gebfirtn mirb, baS mirb 
btnntn (urjtm btr (Srfoig jtigen," Unb mer foK ben JDIunb auf< 
t^un jum ©c^utie bee !BatnIanbt« gegtn oUe bitft rbmtf^tn 
4Breui(? Stin anberer oM Sut^tr, btr Sater bee Soteilanbtd, 
ber SDlann, atrt einer goQtcnen Statue unb iS^rli^er Sefte, ber t9 



Disiti.cdDi. Google 



jniifl 9tBKi|t, bM Sod M {wmi oon ft^iiHi^Ri aXcnninsm pS 
Eitfrcien unb Ma|rc grttnunigMt nn It^rcn. 3Rttgt er am n^t 
tMmfcn, lubcflhinntrt um bra {Mbetfpru^ ftreitffit^tifn X^obgtn. 
^c i^ bo4 bie gbRlii|t Svtfc^nng fdbft hqu etft^en, uM pe 
^n ttnft Bor bm 2)ortn (SrfnrtS rii tinm jmtUtn ^nlit* biin^ 
ttntn SfitftiQ^ nletxraorf unb inl Stitfttc tritb. ,9a^rc nnr 
fort, tDlt bu mgrfangen ^ft. (fintttlag bee Sbt^mtlt tin ISeif)ritI. 
^»n blf) bu fdim cmmbtt, ^ DlrfH an fiiib nnb (£^e a* 
bulbtt. aitt ®n|tS ODOjii^ ^d) nhlit o^t scoge SHi^e. SB/^ 
bit crft ant 3'tlf lolTft bu bi4 mit ^n^n bei gtibcn ecinneni, 
Mirfi bu auflntftn: 3)ur4 gtuet nnb SBaffcr bin iSt gegangnr, 
unb bin trrctttt morben. ^Dann miib Stutfd)lanb auf bi4 fcine 
JBIldt rli^tcn inib mit Sntunbeiime oen bii Qhittts SQ^t ti(r« 
nilmrn." 

Sa4 Sut^i auf biefin ^od^etflirttn 9rtcf gcnntniDrttt, ntlfni 
nit (dbtr nn^. ZH« Stotae Siferttbai wai iibtnfafiB in ctnein 
gon} anbncn Xonc gdiolttn, ale Sniper i^n fonft oon btn firfurtttR 
gimfl^nt mai. ®ae er ba Ubcr baS nnmfen aa btr rbmifdifd 
fhirie Dtnu^, ttber bit SSerdi^tung S^ifti unb ftina JDfftn* 
barung, mat ii)tn fi^on nit^ nn^r ntu; abtr bitfe unttt btm un> 
OTlftelbann (Sinbrud bti rbmifc^en @itncle gemadften aRittrifungni, 
Dtibunben mit btm ^inmtiA auf bic gbtttit^e ©nobniftt^ning feinn 
cigtnen Iktfon, tonnttn i^ree (Sinbntdt nti^ Dcift^Im. $atte btr 
SDIonn nii^t rt0t, mcnn tr fagte, bag ollee @tRittn mtt btn 
Ztieologen )u ni^tA fUf)rt, bag oon 9tom, bag \ibnfjanpt dm Dot 
9iogtn ber Kird)t nii^tfi mibr gu ^ffm fri, bog aOt Strufuug 
auf bic ®[^iift tinem ^pfttum gtgtnflbir, bat ficti aDein auS 
tigtntr 3Ra(^tDolItainmni^ bie Enlf^tibuns in alltn iDingcn an* 
magt, tin vtiqtiadjtS Stginntn? X)ae fyitit k fidf fi^on jutDtibn 
ft(b^ fagen tntifftn. 9Io(^ im VlHtj wai rr ber Hn^Sft geveftn, 
Uc $ragt Don ^pfttum ju oerEianbttn, fti lebiglii^ Giu^t btS 
Z^Iofltn, mtnigt 3Ronate fpiUtr, ale t« fti^ mn ba« Uzttft fiber 
tfic Seipjiger 9Itt(n ^anbctte , mite ci btn ®ebaitten , ole ftltn Mt 
Z^olognt aaein ,btr @a(^t Dcrftiinbtg, bit anbcrn unBeryiftnbig', 
mit Sta^biuit }ttTft4. Unb in btm anage, aU ber debide 
wm adsemetnen, but^ bie Xaufe fee^rOnbttttt ^irie^ittuni aOti 



Disiti.cdDi. Google 



£tQtt ^ffnung onf bit SHai^t^ti: bn Stnift. 2Bfr 

Oltlidiigen in ilini 9tftttU giiDann, mngte e< i^tn immcr tiaicr 
■tibin, bai oUt, audi Me Saicn, tin Sort miljuiibtii ^tten, 
iDOin t* goU, bic AiidK ]» btfttitn Don btn (Breudn nnb Orrtttiiinra, 
bit fit btnniiltn bc^ctfti. ^6 feint Siufie an(6 bit Sa^e bet 
bentf^en giftiftm, bag baflftlbt 91om, beffen ®i^i4ter feiat 
Olrinbr ftttn, au4 boA StttKibtn bc9 unglUdKii^tn Qattttanbl fri, 
fiattt cr f4lon frU^ei (in btr Soirtbt jum SoItUibmnttntu) 
auSgefTinN^n, nnb bubet bcntntt, bag aait bte btutf^en gittfttn 
jmifditn rSmlfi^ ffurie nnb tthnifcfier ftir^t nnttrfdliebin , benn 
fonft ^tttn fte ben dor fRom oeforbcrttn Xttrtenjel^ten nii^t ab' 
tr^nen burfra. Wt iRnf)t, meint ei, ^aben fU cine ntitere aJer* 
nu^ng gan; ^eutftfitanbe jurUdgtistefen. 

^rm (nUpft cr obn no^ nl(^t bit (offnung, bog bie ^ifua 
bie @ad)t toeittr in bie $anb nelgmen iDiltben, fonbtin fit^ Diet' 
me^r in ban 3RigHfo[et attf bem SugSbnrgct Meli^etagt unb btr 
boi:t offenbar gemoibtncn ©timtnung tint tmftt SRa^nung f&r bie 
litmif^tn ®rogcn, in bcr (Srlenntnke, „bag (Bott enbtid) miibe 
bet aSerliiftentng unb be* a)Kgbiaud|» feinee 9Iamen« , — ®^tti 
iinb ®pi(( beiftite gu Ia[fen unb bie Sadie bci fiitdie tmjUidi Dot* 
inne^nmi, e^t fie e» He aitf» 9lut gttrieben l&tten*. ^Rodl ffoi 
PC bte ^ffnung auf cine {Refoimation ber JEtii^t buii^ bie SRai^t* 
^obei btrfelbin nii^ gang aufgegeben, nodi Qat tr nii^t banut 
gebadit, nm* ScotaA Dorfi^ug, ,ba» unerfa^tene Solt* tnit btr 
gt&filii^tn X^ranntt iftomi bttonnt ju matben, unb ti aufjiuruftn, 
gu Xreut(il|laiibS SEfie, Stta^t unb ^mXidiUit, in politifi^en one 
tiii^ll4fn iCingen; na^I f^reibt a ftit« SBott , unb jnai in 
bntf^er ®)9rai^e, flii bie .ungele^iten 6aien", abet ;n (cinem 
anbrrtn 3i»"'f> "^^ """4 fetatm 33cnnBgen ber Seffnun^ ga 
btcnin' utA baS iSDaneiUum jn Mifiii^cn. — 

aSlit fofi^ta jum Xtil fd|OB fril^er kfliro^enen Slrbttten b^ 
ft^ftigt fonb i^n ba6 neue 3a^r. {Rttftig otbeittte cr an ber 
SntfttUBS bes ^falmentommentBte ; bamats entftonben ani^ bit 
erfttn SnfUnge ftiner ^oftiflt, an bit i^ ®)Mlatin anf XBimf^ 
beS itutfliipea fortnilfitenb maffttlt. flbtr nrit^renb er tiinen gidgeren 
SBnnf4 ^atte, at« bm, mlt fallen S^tifltn, tnit ^rebigtn unb 
Si^tn bir aitnen e^fttit^t jn^ilfe ju bmnun, imiibt et intmcr 



Disiti.cdDi. Google 



240 Stut Jtdntpft. edcntcti^ ^M. 

ntitn d^rlliiBt. @og(dc^ bit ccfltn 7agt ba oeutn ^o^rrt 
^ttn ntut Jlngriffe stbradit. S)ie gclegcntli^t dnnertung im 
@mnon vom 8Upfnbma^l, bog ti gut njirt, tDtntt tin JtonjiC btn 
Sainitet4 Dtebti einflt^tte, ^Ut bet (Smfrr unb ®cnoff«t ciitnt 
tDo^ren 6tunn tntgt. $erjos ®torg fa^ fi(^ Dtranlagt, bes^lb 
fdnem Stttrr S^ltbrii^ crn^(i4e SSoTpcDungcn ju maiden, uttb i^n 
nii^t nnbeuttt^, umiui oud) «trgtEi(t4f lutn Sinf^rtUra flcgttt Su^tt 
jn tntto^ntn: Su^ei? ©citnon (ante fafi )>ragif4, ftlnt ^rtbigt 
fftrbtre bad Utnfi4grciftn btr Utraquiftcn in I9lf^men, Sutler fti 
nie eln ,SiFd)of unb ^Uttfiai^ itt ^TogV @4on (itfm bit 
{fii^ciQc^fttn @)tra4t{ nm, bit abtr bo^ ©laubtn fanbm: wan tt' 
jli^Ut fi4 , 6ut^ fci na(^ 8u«fage feint« eigtnen ^tni in 
:B9^mtii gebotm unb in ^ufUif^er Umgtbung erjogtn norbtn 
u. bgl. m. 

S^af man fti^ on etnae fo UntDcftntlti^rt uttiammere, wit 
bit <Ertet(unB bee Saitnttli^cS, nftfirtnb bo(^ bei ueitem Sti^tiQerrt 
tiotticgt, fanb Snt^tr i&^aiUli, bantte Itbrigtnd ®ott, bag fcine 
€a4( fo tneit gcbie^cn, bag man ju fatten JDltttttn sci^, um 
i^n JU bif^ulbfgm. O^ne ^at[iti ^attt tnan crfa^ren, bag nti(t 
ft^r langt nat^ btr Seipjtgtr Slieputatlon aue SOEimcn Don SHit' 
Slitbnn bcc utcaqut^fi^tn Jtin^e iuftinimmbe JBritft an ^ut^tr 
gttommtn nartn, unb rr i^en frcunbtii^ gcantiooctet. S)utc^ ftt 
(t^iclt a au4 bie l^m biegn unbtlanntt @il|rift brt {)u< itber 
iit fflir^c. ^t Staunen nfonnte cr jt^t, bag bti Diclgtf^mii^tt 
SRann in bieftm ^miltt ganj diriftlt^ lt^Te> nSmlic^ bag bit 
StixHit tiiifts aabtxti fti a(e bie ©tmeinfdiaft bttcr, bie gum ^ei( 
btfthamt finb abet bie ba glauben. ^O^ne efl ju miffcn" , fi^rcibt 
<t an @pa[atln, „^abe i4 bie^tr lautec ®% dor $ue gtle^tt 
rnib ge^atten, nilt gttt4ec Unfenntnie ©taut)!^. O^ne e« gu niffcn 
finb mir a\it ^ufittn, aui^ ^aulufl unb Suga^in. @ie^ nut, ju 
iDcii^en Ungc^euetlii^Ietttn nfr o^e bdliniift^en Se^nneiftec unb 
gfi^ter getontmen finb. 34 meig oot ftattcm iSntfe^en nit^t, 
toaB idt benten foil, ntnn i4 bit f^tedlii^en ®eit4te (Sotted in 
btt iStenf^^ett fe^e, bag bie offenfunbig^e eoangelifi^e SBa^t^eit 
inc^t aii ^unbett 3a|te bffentli^ oerbtannt ift unb fUr Deibammt 
flilt." Hu^ In feinet ffalmenaufltegung etgttff tt foglett^ bie erfle 



Disiti.cdDi. Google 



„ititr)( Srtlffning ttli^ ttitittl" ^Kntraoit auf ben Stolficr BctUL" 241 

tejjic @tltgtn^eit, Mcfc mat, ^dtmaaitqtvbt Srttnntai^ lunbjustbni 
tttib bacan in Itibenfi^afKiiiitr XSrift tine ajfTbammung bnjtnlsni 
ju In^ffn, bte tiner Serintettiitig bcs $ue jugt^mt ^eu. 
,SSae ^d|t $apft? ffiM SSSett? SSa« Prft Mcftr SStlt? !Z)aB 
ii$ Htn ftiudiBiaen Me So^t^t bt« SDangtliuye, f^ bit S^tiftuS 
gtftotlPtR Ifi, 0(r(eusnra fodtt? (£e ftt nw^Iauf, met nsliiaiif [ft, 
<a ^ iusrunbe, un jupniRbe gt^t, teg mcrbe mit ISoHte $itfe 
iniiiet fD btnfat." 

^nuc^ nitRtte ber aSortnntf, mit ben Sd^nen ju fqn« 
|>Bt^ficTen, nti^t dcB dM Qctntrtutt. Sbtr um SRigutrftfttibni^en 
oocjitbtnQni , gob er alsbolb dm Iiirjt ,(£rliatung tttt(^et 
Srtitel in ftinem ^ertiDii Don btm ^titigtn @atTa> 
ment' ^ecaMr '» bet er, o^ auf kit S^tna^ungen bet 
®Fgner fonbtrli^ mi^^t ju nt^tn, tidact, bag b<ibrrUl ®c 
ftojt, DOR etnem ftonjtf tingefli^it, .ms^t ftin mart", abtr ^e 
trineSMegd at< notatnbig EiiRfttUt, tiaft bic ^aMftarrlgteit btc 
Sb^mta, mn bitfte $nnttee miQen bit ©timinfc^aft bci ftirdft 
«iifgtgAen ju ^aben, utntiteffi. 

Xia nagtt ts btc Sif(40f oon ilRe^tn, ttnb imat ale bei eifie 
snttT btn ftic^enfUrfttn, tin offr^eUtd JKanbat gtgni Sut^et out* 
gr^ )u (affttt. ein Selctt, mtli^ee unttt bem Zi. Qanmx in 
btr 6{f4<>jI(4eR 9}tfibeiij ju Stofpt eilafftn mar unb but^ ilffrat* 
lii^tR Snf^Iag utcbreitct murbt, gcbot bit Stft^lagnolime Don 
Sutljere ©eirnon mtgtn f tiner Sugerung Ubtr ben Saitnleli^, Me 
iii^t RUE bcR U^tn fintjtlJbtfi^ffen tntgegtn fti, foHbtnt au<$ 
bit eiitlieit ber fiirt^e gtfliEirbe, au^ anIo§ ju ^neiftt Uber t)a« 
Stfen bt« @ahanente gtbtn Itlane. Sltif bit ffunbt baoon noUte 
gather mit ungeftitanr ^fti|^ attf. %&ai iI|R am meiften tec 
(tttt, tDor Me but(^ vt^tA gtni^tftrtigtt thiter^eaung, ali tib er 
«n bn aJOIDgliit ber untcr eincr ®efMt gtrt^n fatramintli^ot 
@nal)tngabt BneiftI oolgtfpnu^tR. 3nnei^ib due XogtS f4tit& 
«r feiiK @igtRfd)rift ntebtr. 31m 11. gtbcuar fanbte ec fit an @jm' 
latin: „%tatiiioct auf bie ^tttel, fo URttr bte Off ijiaU jit 
@tD(t)tn ®itge( tft auegegangtn." @D noRRte er ^t, inbtn 
ec e9 nac^ f))(tttr oft angeiDanbttr 3fiitl^obt ale unmOgli^ ^inftttlte, 
kog eln fo fronnrec unb jtfe^rttr SHann iDit ber $if<E|ef Doa 
attit, gul6«i. 16 



Disiti.cdDi. Google 



242 eiitft on bit Sif^Bft. fiicflCR^. 

3)l(iStn, fo ttoM gc|i^ritlien Ifoibt, urn bann btfto freitr on btfftn 
OfPjial, bitfitn ,3iinttc dtiib^arb", btr ,fctn (St^irn auf btm 
(Ekdflbirg neclozm", unb bem gIUdIi(f|fnD{ifi jur Saftna^Ujeit 
^ttauegegtbtncn, tntEir ,to())if4ni al« Itotptfi^ B^tttl', ftintn 3i>tit 
nnb fnnen ®))ott anS|ulaff(n, unb biefl in cinct fo ttdtn Sriftr 
bog fogar {tiijog ®torg ftin Seigniigcii baran ^attt. 

%m turfUTftli^tn $ofe Dar man frtilid) ncnig batton etbont. 
®fioIatin« Sffiarnung tarn gu ffiSt. Suf aRelani^t^one dial ^attt 
8nt[|tr bic Shrift fofort in ben 23iud gegEEitn. 9Iur auf bie 
ttmafl nrnfangittdinc (attinif^t fiai^abt fi^tint Spalatin tinea 
mttglgenbcn Slnflug aufgrttbt ju Ifoista. Sit blieb tnit l^«n 
9}a4»et« unbeiei^tigtei, miber btfftTte Siffen gcf^t^tner Sei* 
telftriiRS no4 immcr f(|arf genug unb (imtta^crt ftltfam mit jmei 
milb gtftiminten eritftn, bit Sut^tr auf btn Sunfcli btS fiofcS 
ju btrftntn 3"t an jisti attbcrt Sifi^lift, btn ftnifftrften son 
SRaln} unb ben Sifc^of son SRetftburg, fi^cieb. Ske^Ib man e» 
gCTObe bamoU fttr nctnxnbig fanb, bag a bitfe flfiii^enfllrftra 
unter btm Stuebrud ftintr Stgeben^tit anging, feint ^tbtnelitbe 
btjtngtt unb fit bat, btn Ublen 9tai(:tbin gegtn i^n ftintn ®[au< 
btn gu fi^tnttn, unb feint Si^rifbn gn Itfen, t^ man i^n dct' 
urttile, Difftn toic ni(I|t, ti mtiften brnn bit bomale ^Sufigcii 
3ufammtnti)nfte |$rttbrii|fl btB Sieifen mit btm 3Ratngec btn 
ffiunf^. bee fturfUrfttn na4 tiner folditn (EcHlirung otranlagt 
dabtn. 

Ubrigtne marf Sutler in bet lolelnif^en @4rift gegen baft 
bif^i^tt^e IDelret f(^on eine neue grage auf: ,S)fe, menn il^ 
fagen nllrbc, bag t9 mil gut f^itnt, mtnn buii$ tintn Jtongils* 
btf(([)ig btn SStttgti^lii^en (sacerdotibus cmatis) vitbtc lE^ 
ipeUier gtgtbtn mUrbtn?" Sr fU^tt bit! nui ale 43eift)tel an, um 
baran ju gtlgtn, mic tin folc^ec SBunftfl, fiti^^t Otbuung auf 
ttgafem Segt geanbert gu fe^en, no^ ni^tft ^Sntif^ee tnl^altc; 
abn bag i^n biefei @tgtnftanb f4iin tnnetlti^ bef(^fiftigt, geigt Ue 
Hil feiner ^^nbfung, btr {linueie auf bic ®rii(I|(n unb bie 
®(n)iffen«nDt btr Seiftlt^en. 

Xxr b(f(^Q^it^t (Eitag I|atte fl^ fUr bit Sorbtrung, flt^ an bet 
eintn <Btpalt be« ®aframentS genllgen gu laffen, freilii^ mit Unrei^ 



Disiti.cdDi. Google 



Spalatin uttb Snt^r. 24S 

ouf bit Oe^mmungtn M Ufjlta 9onjtI« btniftn unb bat Si^rift* 
nott gelttnb gcina^t: „®t^orfatn ift beffer btnn Ofiftr." 3Bte a(er, 
tntint 8ut^, tDtnn bit OB^tntn bieftfi Sort aufgrtffen unb untet $fii« 
weifi auf Me gOttli^t IStnft^g M abtnbtna^« untci btibertti 
(Sepatt bc^upttten, tnan tn&fft ®Dtt mt^t geEior^ttt benn btn 
SDttnf^tn? Unb bic Ot|liinmung bicftS fftngfttn noi^ nfi^t je^ 
3a|r( oltni ffntjilA, bafl p {Rom fellpft vtrfpottit iDfirbe! — 
Snl^tr uiQ ja ben ®t^ain gcgen baeftlbe blUigtn, abti tfl to&tt 
hoi) iDitnf<f|en0U)(rt, ntnn man i^ btffer ju btgrUnbtn nttgte. 
^SRaM pcE|t, f^on (nmt er tint Sttl^ ncue SBcfftn, noi^ fpitlt n 
bamtt, ~ icbtr ntne 2:ag tonntt fit t^m jn fif^trtm Stage in 
bit ^onb br&(fen. 

@palatin (am bar&bet In grogt Sorgtn. 2Baf foQte borauf 
utrbtti? lEt t^t frin 3RBgU#t«, btn Sreunb ju btf&nftigtn, 
tnr&c^u[|alttn , i^n immtr miebtr bar4 prattlfi^ Sufgabtn Dom 
Sampft abjultnttn. Sr Ubcrfa^ bamals bo^ nur iai ^lUljp 
Itegenbt, btt inntrt nottotnbigt Stfommtn^ang btt Don i|m Sbtc 
aUti gtf(^aiitra Vrtbigt btfl Soangtliumfl mit btn ftdmfiftn, bit 
Sutler erniucbfen, mar t^m noi^ nii^t oufgcgongen. 3)it fiommc, 
f(^ii(^temt @e(E^rttnnatur fdiiedtt Dor jtber emfttrtn aStrmiifttnng 
jnilld mie fttn ftnrfBrft. Um fo (ttftncr tnnrbt Sut^r. (Sr (onnte 
fi4 gtlegentlft^ fftgtn: obut^I tc f)(( (tincn erfolg baoon on* 
fprot^, ^attt ft {tne Otieft an bic SifdiSft gtfi^ritbtn, mtil man 
t9 (btn wttnfi^tc, abtr ient« ^Bfifif)t Sbaltgtn itbes einjclnen 
SSorM, itne Ktinlii^t iRUitfi^tna^mt auf tt(^» unb (infs ift 
nitmals ftine @ai^t gcneftn. Sfialatin ^ttt gnnetnt, tint .^ige 
jC^tologie" fSnne boi$ mo^t o^nt SStilt^ung btr Vift^bfe gttc^rt 
tuerbcn. ^Daiauf antmortet Sutler: .'Ctinen unb bcr X)tinigm 
9tat otTp^ i4 ni4t; bit ^tiliae @4Tift rtc^tct fi^ ^anptffi^tiit 
gtgen btn anigbroui^ M ^etligtn, ba< vtrbtn bit Sif4)>fi nic 
bntbtn. 34 ^abe miit bargtbotcn unb bretngtoebtn, im Stamen 
be« $tnn, te gefdie^e fein iSJiUel" ~ „Stc ffat tfya gebetcn, mii^ 
itnn ZiDttot ju maiden?* — ,8ag nur bfe Sa^e gt^tn, ®ott ^at 
^e in ^Jinben." ISt fU^t, baf et, o^e ti fe(bft jn uoKen^ 
immtc utittr gttTltbin nltb, abtr tc ift ftft iibtrjnigt, bag IBott 
te ift, btc \ffa fortrtigt: .St mag jnft^, mae ti au« mir 



Disiti.cdDi. Google 



SM eelbfatuittiluns. 

ma4n> takb." SIK ©(lalatin tDCgu bti 8t^nb(ung ktft andgati 
Wf^ofS f^t i° bttu^igm mai, fi^tleb er i^nt u. a.: „®t\ 
guten SRuttS imb ai^te nidit tiaraitf, umS offtn^r tft. 3>t[ 
9(au&{ Ixjii^ ft4 auf bac Unfi^tban. SiOaA urtdlfl bu noi^ 
b«i ©i^tbaren? 6in anbcirt ift bae, bmS man flt|t, ein ati* 
^ts, mtin @pa(atin, nafl mirfEit^ ^i btcfnn ^nbct oot fi4 
^t. 04 fiu^e titled, t« ift obtr einer, bet ti»<a fiu^tt. iDlciiK 
®a(tit bt^f^c alfo, obti fie fatlt: i4 scmititff itt^ts, i^ DtrlitR 
ni(trts, ba ^sft bu mdnt anfi^t." 

Z}aS ift Dtelldtttt ba« ©rogartigftt bet Sut^r in biefer ^ett, 
bag btc Don btit i^rtunbtn in angftlii^'t €orgc ttmntt miebtc Qf 
ftetlte gtiigt, waS barauS uerbcn foUt, flit i^n fa gut toit gat 
nit^t e^tfttcrt. @t ift fo Dstltommtn dob bttn ®tbatitcn (rfitQl, tm 
3)icnfte fttnes ®ottti ju fte^tn, unb baf Ejinttr btm (SinjedtcD, ba« 
in bit ficf^dvitnfl trtU, fi4 @ottteatban{tn voUgit^n, f o boS ed i^ 
ttcnlg fltBimcrt, Die fi^ alles geftalten mitb. ,i§a mag fein, baft 
(in ncuK unb groget Sianb tatfte^t, rate atrmog bent 9{atf(^Iu6 
OotttS wibciftt^CQ?'' ,®taube nit^t", fi^rdbt er cbtnfaa« on 
©tulotin, ,ba§ bie @a(^t bt8 SDangtliume o^nt SEustutt, Jtrgecni^ 
unb Sufiu^r gttritbtn toerben iarrn. IDu nirft aM bttn ©t^mcit 
ttine gloutntaftbti maittv, ro4 Sdcbm aue btm JFritg. XioS 
3BBrt @otte« ift tin ^^utrt, 1ft ftritg , i^ Umftutj, ift 
^rgtrsiS, S(^ibtrbtn, ift ein <S)ift, unb nad) bcm 9Sortt bee ^o« 
(i^tten Slmo« nit ctn Sdit auf btnt 3Stge iinb tint SiitoiB in 
SBJalbt." 

<9ecti glebt tc ju, bag a felbft Eieftigti fti, ale fu^ itemt, 
abti tnugttn fit bean vtun &unb rtijen, bo fu t« bo(^ nugttn?" 
.SQJit ftttvit; t9 l^, ^it^ unb ©i^dbBMift gi miigigtit, tann^ bu 
ttieUtidit an bit ftlbft lecntn; bas ift ti, raotiun idi immtt ungnn 
Qfftntti^ aufgetrtttn bin. S[btr it unangtnt^aitt; ti mix ift, urn 
fs mt^ tnerbt ii$ gtgen mtintn SBunf^ baju gtnBtigt unb ffoav 
bu[4 bit gteutit^ften Safi^ulbigungtn gegtn mt^ unb ba« SSott 
®Dtte«. i&ttil) tin ftttntmtd $tij mUibe bui[^ bicft iRi(^t«ivttibi8< 
tdten ju btn SBaffen gersfen tvecbtn, urn toit Die! mel^i; ii^, bcr 
i4 ^i^g bin unb Idnt gang ftumyft gtbtr fU^it.' ^fit Stit 
Dtrlangt oon i^m gtiignt SOlii^igune, bagtgen l^t et ba^ intntg* 



Disiti.cdDi. Google 



<sa in fftom. 94S 

fttta birt DOE l>tn Stinbm ooraue, bQ« tt i^r ^nttifi^ cfftit 
unb t^i[i(E| bcgcgnt. 

^ag bae 93Seit btr So^rl^cit o^he Aampf nii^t jinn @itgc 
tommnt IdHTtf, DDtlte bent t^rtnnbt f^Dtr in btn @tnn. ?Io4f 
oft mugte Sut^ t« i^m nlibn^otcn, bag ts geitt, tntnxbtr anf 
^Ubtn unb fRu^ ju otrgiditrii, obti baS Sort ®otteS ju Der* 
Ungntn. Unb frit bent ^tbruar 1620 fa^ tr ben ©tuim- 
iDimre nil^ec ^tronrUtfen unb mtrftt fliif feint ^tiiftn, ftn SBer- 
tiaucn auf ®ott, Don htm n fid| fU^rtn tafftn uotle, „ba« 
@4tffltin 9)lnb unb StStn abtrlaffnib". ,9}ut ein« (onn 14, 
bcttn )u friner ^omt^rit^trit.' 

Unb fc Ubftlitg fl4 ben trribrabcn SBtUen. 

:S)it gmrabe in Sfibbnttfiiilanb fanbltn fitbro^Ii^e jtnnbt. 
9}a(^bein fSd Dtrgeblii^ btn SJtrfui^ gtmai^t ^attt, frint 3ngo(* 
pllbter floflegtn )n tintr Btrbrttinnng con Sut^erB ©(^rifttn ju 
DmnOgtn, au^ fonft nur ntntgt Stfolgt in btr 9etiimpfung be* 
At^erS aufjumeifen ^tte, rtiftt ct im Sanuar 1620 felbft iia4 
fftom, urn boTt ptTfSnlt(^ Siitl)tr9 frojeg jn btticibtn, au^ ptr> 
fbnlii^e eSUnfi^e, mie bit (Srtangung tintr Ilingft trftrtbttn ^farrti, 
i^rer erfUlIune nH^tr ju bringen. 9ti((t (angt bamuf f|brte man, 
vttdie gute Stufna^mc er in 9Iom gtfunbtn, ate man i^n a(ft bett 
fitgreii^tn etlttmpftc M (Srjtf QerS bafelbft t^t, tr au4 ftin SBait 
abtx btn ptip^fi^tn ^rtntat Sto X. ^attt iiberrtJtitn biirftn. 
®i$on itn {)trbft bts notigcn QafynB fyMt er, nrtt Snt^c buri^ 
Srotue niugte, no^ dtom gcf[^ritben, bit liimift^e ^r^t fti in 
@tfQ^r, ^Uringtn, SRtlgen unb bit 3Rart, ta aud) onbert ®e^ 
gtnbtn an bitft nent Stftrri ju Derlteten. 3>ag tr je^t aHa 
t^un rciirbe, bit ©rSge btr @efaQr fnt rtc^ttn Sii^tt trft^tintn )U 
(afTtn, urn feint @tgntc ju Dtmti^ttn, befftn mar fid) Sut^r 
ii)o(|( bemngt; ,aber Id) glaubc', fdiritb tr an Sang., ,an4 SRom 
tft iS^rlfto, btnt ^trm aStr, nnttmorfen. Senn i<^ befftn niiirbig 
bin, niirb tr aii4 bcrt fUr ntii^ ^onbtln.' tilt @)efa^r er^B^tt 
nur ftinen fitigen Srnifi^, ,tinmal gut jn mtrben unb g^riftt 
&ai)t niilrbig ju fllf)ien in biefttn Dtrbtrbttn 3a^r^unbtrt". 
X)(trum foQe Sang btn ^trm bitten. 

Unb Die grog ba« ^trbtr&tn, fotltt er in jener 3tit fn(l Don 



Disiti.cdDi. Google 



246 Ktut QThanbtifft. $ntttn. 

Zage ju aioflc me^r edtnntti. SJit bitit f^nerc ISrfcnntnifft 
braitgltn ft^ ba jufammrn: {)ue alfo fcm ftt^er — , b. ^. ba8 
groge, im Xnft^tn bci Slotion fo ^oi^ftt^nbt, tm ^tgen <Bdft 
wrfammKtt ftoojil ju ilvnfiani, bie Kt)>tafRitation ber gefamttn 
tmfe^Ibarm ftir^e, |at gttnt, ^at itnf($iilbig Slut utrgoffoi — 
uaS i^m bitfcr ®ebanlc ju f^affin ma^te, ^aben nir fi^on gt* 
^art; cr bebcutcte bo4 n(4te (Btringerrt, ali bra 3i>fiunmnibni(| 
bteftr ft^einbar fi^ctflfn, (tfetra 3n^aii) bicfn Aiii^t. Unb nun 
cr^itlt CI im gtbiuar bte Don ^nttcn neu ^lauSgcgcbnit ®4rifl 
Ubtr bte ctbu^tttt S^cntung ftonftanttnd. 3)ti Slnbrnd btrFeOitii 
not fiberDSltigtnb. 2Sie €i(iitiptn fitt tt i^m Dsn ben ilugm. 
®o f4(imtn Eiottc er ts f"^ bo(^ ni^t gtbac^t: ,®ut(r 0ott, 
vtf^f 9tR^nt6 unb ntl^e 9tii(Mnliri)fgItit«i ber KStnltngel — 
Unb fol^e unfattbtte, grobc unoetrc^flmte Stigtn ^at man in bte 
Iti4It4<ii ®(fcf(e aufgtnommtn, ja fie fogar }u SlaubcndartUtfn 
gifttrnfiell! 34 bin fo in 8ng^, bag i^ bnna^e ni^t mtlfc 
gmriflc, btr fop^ fei rt^t etgrntriife {entr Mntit^iip, bnt bit XBeU 
nii4 oQa'ni'ittti Snfi^auung crooitct. @a ft^r paft aUcS, mal 
cr Itbt, t^nt, fprlcQt unb beft^litgt", — tine fi^on fril^tt aaS* 
gcfpio^ent Knfit^t, bit fi4 immti mc^i bei i^m bcfe^te; fettle 
ti bo4 nii^t an SSorjei^ni tti no^nben Xntt^itflfl. %on SSMcn 
au< Dctbieitetc fii^ bic Jtunbe son 3'(»niiicn unb Scucrjcic^en, bit 
man am $immri beobac^ttt ^ottt, unb Sutler mar gtnelgt, bieS 
auf pfcine SragObit* in bejit^ni. 

aie Sut^et bit @4iift bes Saurenttu€ SBatIa tr^iclt, Ejitren 
nir i^n jum nftrantalt btn diomm U[ri49 Don $utttn trmii^ncn. 
@eit bem {)trbft ^otte ber Slitttr cine gunj eiftaunlt^t X^tigteit 
cntfalttt. S9 f4t«)> lis Dtnn tr ffir ni^t? anbtrce mt^r @itm 
ftittt, ate flir btn Jtompf gegtn Stem unb bie Sefrtiung bee 
^ttrlanbte. !Dtn StilmUngtn gcinbfi^itft )u trrtgen, tai SJatct' 
Unb aufjuIlBrtn iibcr bit @rBge ftintt @4ma4 unb ed jiun 
Aampft fttr feint grei^tU aufiumftn, i^ fttn tinjiged Se^tben. 
Cem geUtn fttnt 9ritfe, ftinc &i)t[\ttn, ftint sma^nrcbtn an bic 
grtunbt. €c||an metnt ec biemeittn bit gotbtntn Xagt ber grri* 
^cit anbni^tn ju fe^tn, ^attt tr boi^ Sftanj ban ®idingtn, bm 
ftrtitbartn ^(btn, btn {)ort btr Otbriingttn, ben @d|itt)ir Kcu4* 



Disiti.cdDi. Google 



^uttut an Sut^T. Srolut. 247 

Vita, ftir bte gcogf Sa^e gcmonntn, unb vcnn c8 gelans, aUe 
^triotm unttE bn gemrinfamtn ^affat jn tinigtn, bann ^offtt er, 
.foQe rt btn Sfarbaren fi^Ie^t ge^n unb aUtxt, tpctdie baS cbtntft^t 
Oo(^ Ubei 3)tutf4tanb bringen". 

Qt^t tiat {lutttn ati4 mit Sutler In ajtibinbung. ®trn ^attt 
tr » fi^on hn ^nbft gctEian, bit Stfidfi^t auf feine ®tt[[ung 
am mainjtfi^cn ^ofc fiattt U|n abgt^Qcn. %u4 i^lit tnugte 3)}e< 
lanc^t^on ben SJermittltr fpitlen, an i^n (Itg » am 20. ^anuor, 
anb todL bad @4ieibtn f(f|Ic[^t btfteUt tDUrbt, noi^ eimnal am 
28. gfibnior Eintti Ortcf abgc^en, ber fii^ Itblgttt^ mtt eut^er 
itf^ftftiglt' 9!t4U ®ecingnte ^attc tr Sut^ci onjubleten, atd ben 
€i4u4 Sicfingcne. SSie bitfer fid| Sttu^line angtnommen, fo 
fei tr aiu^ bettit, filr btn i^m loann tmpfo^tenen Sut^cE tinju' 
trettn. S6ti irgcnbut^et ®tfa^r mbge er fi(^ a[9ba(b in ftintn 
@4u6 bcgtbtn. 33oEt fti tr [liin. ^^liiiii) tUnbtgtt er neut 
iornglQ^tnbe ^amp^ltte gegen 9tam an, bit fti$ noc^ im !Ctud 
btfanben. @t^timni9DD(I litg tt tttnae buEc^bltden Don fttnen 
^Citnen. 3Ran miiffe gerbinanb von £)fteriti(f| ju gtninnen 
fui^tn, ber btm 9titttE ntEpffii^ttt u. f. m. 

Onbefftn uoe an(tt (S-iotat auS OtaUen gurfidgete^Et, ftft ent> 
fi^fofftn, ait tr ts fi^on in 3ta(ien bnr^ mant^trtti Stugfi^Eifttn 
gtt^an, fo it^t in Stutfi^Ianb jnm ftampfe gu bluftn. ^if^tt^ 
traf er nm Opem ju S9ambcrg mit $utttn gufammtn. $ttr 
toai t9 mo^I, mo btr fHittn gutrft ttntn (ginblitf in bit re(tgtttft 
@eitt btr ^emegung er^ielt. Unb atdbalb fe^n nir au4 
(tuttcn bit ^etligt @(^rtft gur $anb nt^men , an bit @ttllt 
btr ©tntengtn au9 btn SItttn trtttn gum Xt'ti S6[M\pxVi^, 
nnb mtt btn Strafrtbtn btr ^rop^tten DtrbrSmt er ftint 3ornt«' 
ttbtn. 9!o4 Don Sambtrg ( 28. Slpril) au« uanbtt fii^ 
Srotnfl md) uitbtr in tinem langtn, timunttrnben unb bttoun* 
btinbtn Sritft an Sut^tr unb n)itbtrE|a(le ben Sntrag @idiii' 
gtn«, bort ratrbe tr !Ru^e „cin t^totogtf^te {lauS", @(^u]f 
gtgcn aUt Stai^^ellung ftnbtn, unb alltS, wa8 tr gum Sebtn^- 
nnter^altt btblirfe. 2}ringtnb ritl er, bit gUtigtn SQorfi^Iiige 
@i({ingtn« bo4 to ii>4t Qtring gu fi^iiben. Xuf nit^ts ginge 
man mi^r itu8, ale if|m bafl ®tmUt fetntfl gUrfttn gu entfrtmbtn 



Disiti.cdDi. Google 



nnfc t^n jur glut^t nai^ ^d^eti gu j»in0Cti. Unb In btc ZtfOt, 
grialu jcfit «tl|rte fii^ mtt ber Sonbc oon ftinn fnuabli^oi Snf* 
lulmt, bit lg<f Don jRom an8 bttt(^ttn toimte, bie Secik^tc oni 
fi^mfctn tSmif^tn ilRagna^intn. 9Httt SDUii} tvoOtt man in 
9»iA fogar mifftn, Sutler ftt fi^n nai^ SB^mtn entflo^n, fein 
Iturfttc^ gelannt. Unb bag bae Stfttect ehttntCR IDimte, ^idt 
matt in Co^ftn butt^onfl nid)t ftii pntnBglid). %UIen Sm^tt 
bctltt man am O^nt am ^ofc bit giogt, toit btr Sutfarft ^ 
in eintm fol^tn ^aiit Mi^ttn fotltt. Unb Snt^ ^t bit 3)iflg> 
lit^fttt, bot n cintd folc^cn @4u^tfl btbfirfen (Onntt, nie son) 
angtiai^l st(a|ftn, tstnn iz aai) augtnbtidli^ nuf bad frtmtUi<^ 
flntctittttn ber 9iitt« niHfl tinging. 

Seibn K>i{|tn mtr nii^t, nue n tincm {lutten unb @cotu4^ 
unb btn 0it(tn anbtrtn an« bera firtift bti ^umanifttn, bit 
bamate fii^ i^m nd^cctcn, geantmoitft. ©tcobt ant jtntr ^eit 
^nb une nur f(E|t totnigt Scitft tr^dtn. 3)a§ ftint Ubttjtugnng 
bon btoi guttn Wt^tt ftintr ©at^e unb ftin Wbxt bni^ bte %til« 
naifoit unb bit Slufmnnttrung foli^ci SOlfinntt btftiiitt nurbt, ttat 
tr fetbcr bejtugt. Kbcr jum S'tit Ibnnen roir nur t^ntn ober 
and cin)c(nen ©ttUtn tn ftintr g(ti(f))titigtR @(f|cifteR ft^iitftn, mad 
in ientn SRonatcn giBgtn inntrir lErrtgung in i^ni oorging; mit 
fitfl allmii^ii^ unttr f(|ntrim inntrn ftamt^ft ftin ^et) to«(Bft« 
eon bet Dietgtliebten lijuiifi^fn ftiri^t; wte untn bti gUllc ber 
ntntn (Erftnntniffe jcbt ^epung auf tine SItfoimolton btr Siiifyt 
iaxi) itfTt gtotbntten Orgont Dtrblagtt unb unttr btm Sinbruib 
ber (latriotif^tn ©t^ifttn btr gitunbt ber nationale @^ante in 
ben ^rbergrunb itat. 

Om Stbruar ^Dttn mir i^ jum erfttnmiEt in tincm Stiefe 
liber ftinen snont^e^anb feufjCH. ®(^on ^t i^ tin f^d|tr 9M. 
baCDc trfogt, bag er btn Sunfi^ autfpiii^t, (itbtr tin {lanbmeif 
ju lemtB; finb bot^ bie ftlbftcr, tnit tr in btm gltt(^}eitigtn 
$falmtn(oimnentor autfU^rt, bie ,®(^Ia(^tbdntc btr Scmiffen'. 
.SBtnn trft uptebtr ber iSMaube etnat^tc, nlirbe (tin ®tanb be* 
St6cn< gu Dtrat^tcn ober gefd^rtii^ fein.* 

S3it nfi(^ften ©^rtfttn lafftn nod| bie ©tabten ftiner inntrtn 
Cnlmidtlung erftnntn. 



Disiti.cdDi. Google 



„@(nnon saii tm gutm Wttka." 319 

®pilatin ^attt eiaen Strmon tpoti ben guttn SGSecIen 
gtiDllnf4t. i&i foDtt ndhT tii^t^ ftnt ai9 bie {[ufjei^nung einet 
$c(t>iBt aba ben mi^tiBen ®tgen^anb, abtr nnter ber $snb isu^v 
t^tn ber bent ^eijog 3o^(nitt Don Sadfitn genibmete Zraftat ju 
cincr umfcmeceii^ ®(f|ilft, an bee er felbft felne ScEUbe ^atte. 
^ mtinte, eS loiirbe bad ^te fein, »aS cr bM^er gefc^ieben. 
^dienfdlls nur eS bie bl^er onefU^Cii^fte 3:)art(ginig bet Oc 
beutung ber 3[oubcn0g<Te(^igteit fUr bae gefamk d|tiftlti$c geben, 
}tigDei(^ cine eingefienbe aSeiteibigung gtgcn ben aSoriourf, al« oei> 
awtfc er gute Serfe, tsd^renb cr bod) eben baiauf ani^tift, ;ti 
}eigen, niit man gnte 9Bcrte tEgun tdnne, unb miOtti foId)c feitn. 
9}a4 3o^. 6, 28. 29 ift ba« eigentlii^e, ddh ®ott gcforbcrte flute 
{Bert, bet Olaubc an ben, ben er gefaitbt ^t, ber @taube, ber 
|eroor(tutllt an* ber SrltnntniS ber {lolbfeltgtcit @ottee, „ber aui^ 
ftinen ®D^ fttr bid) giebt, fo bag auif) bein (itrj flig nnb ®Dtt 
nwbeiuDi ^Dlb weiben mug." SMefcr @Iaube, bai eigentU^c 
^ouptDeif, beffcn ^i/alt bad fe(te Sertrauen auf ®ott ift, bie 
^intrfit^ auf fttne ISartnfKtgisttit nnb bie iBergcbung ber ®Unbe, 
ift te au(^, ,bec affein aCU anbtren S)erle gut, angenelim mdi 
gnHbig mail^t, banttt bog er ®Dtt tranet unb nit aioeifctt, (9 fei 
OBI i^ ante nto^tgei^an, nu* bee 3Rnifif| t^nt". .Cenn mie boC 
deviffen gtgtn @ott fte^t unb gloubet, fo finb bie SSertc au4, 
bie baraue gef(^^en.'' TiaS aiii er „an einem groben fleifi^fii^tn 
(Sj»ai)Kl itigen." %Senn ein SOtonn ju ftintm Sffieibe unb urn* 
gefe^rt fi(f| ^erjti^ct ^itbt Detfi^ unb baton feft gtaubt, mcr 
(e^rt ba, nie man fi^ fteQen fotl, mai man t^un, (affen, fagtn, 
f^igcn, benten foU? ^Uetn bie Buoerfi^t It^rt i^ ba0 aUe«, 
unb tM^r a(ft notnenblg. Xia ift fein Unterf^ieb in ben Serfen, 
lb fie grog ober Kt'm finb, .ob Diet obet luenig, baju t^ut ec a(Ie< 
,init frii^Ii^em, fttebli^em, fiilittcni {lerjcn unb ift ein ganj frtter 
®ef([Ie. SSo aber tin 8D)'>ft( l>a i^r t>o f^fl) ^^ on jn fragen, 
DO* bae Se^, Dwmit ec mag $u(b ecnerbm, unb ge^t benno4 
ju mit f^venm $erjcn unb groger Untu^ unb ift gleii^ 
ge^ngen, me^c berni ^alb Derjneifelt unb miib oft jum S^arren 
borttbtr." 

„9lffD tin S^rifttntntnft^, ber in btefer ^uoerfi^t gegen ®ott 



Disiti.cdDi. Google 



SEW „&nmoa Don bu gatoi XBtThn." 

Itbt, mcig afle !&inge, Dttmas aUt £>inge, Dtrmifftt fi^ ollcr 
3:)inge, bte gu t^n ^nb, unb t^t aHa frO^n^ unb feet, nli^t 
ttm DJtl guM SBcriittnft nnb ®nt gu fantneln, fonbfcn , loeK ee 
i^oi (ine Snft 1^, ®ott alfo mo^tgtfaatn." 

Kuf bitfc SJeife fut^t cr bit funbametitaU Stbnitiing brt 
®[Qubtne fiir ba« ^rffHi^c Stbm {lar gn mai^tn, inbem ec )u> 
glcii^ bit Sticgtigltlt oQer fetbfttriDit^ntn, fonbtrQi^nt guttn Serit 
no^ntlft, berm UtTprung mcfentlu^ in btm Snongtl btr fierili^eii 
3iiDCrf14t ju bn ®nabt iBotttS ju fui^tn tft, unb t» ift mi^ttg, 
ju foR^atUren, bag Sut^ \d)oa in bitfcm Sermon, alfo no4 e^ 
ti bad alte JtlK^tntutn Dblltg entgrUnbtt, toenigfttne bm ®nmb< 
(initn na4, ba« neut eDangtUfi^e ®iavbmHtbm jri^net, nitt c« 
inntrli^ ftti Don btm 3i»<i"0t btfl ©tfcljie, auf btm ©lunbt be« 
@(auben« in frctn filcbt, tnnerEiatb btr gotlgtorbnetcn Selt> unb 
:eerufeDtr^JiItniffc bit Qcrftta«ng bee gOttlii^m ®cbott ift. ^en 
f^arftn ®tgtnfa1}, in bem er fii^ bobei ;u bra titc^Rc^ Sagrnigm 
btftiibtt, fui^t n njrgenbfl ju ver^ltlltn unb nitnmt fogat, unb 
jWar jum tcftntDiQle, ®t(tgtn^tit, nun andf Dor bnt Saien bad 
riJmifdie Unuefen aufjubeden, gtgtn \al\^t St^rtn unb ben iDH^ 
irau4 gitftttdicc tBmait ju eifent. ,0 nitnn toir ^iei fromm 
naien, xoit foQttn bie lUmtf^tn !Ci>nntrf(6[iige fo matt mecben." 
„^a einer {Rtformation ^aben au4 bie jfoniiften nti^te ju lei^cn 
t)ttmi>4t. 3)a« beftc niiTe unb au^ ba« tingig ^brtgb(ti6tnbe 
anitttl, fD itbnig, gUrfltn, Slbtl, ®tttbtt unb ®eiiieinben fcAfl 
onfingen, ber @a4c tin iSinbiui^ mac^ten, auf bag bie Sif^ttfe 
unb ®(ift[i(|tn, bit ^i^ jt^t fliri^ttn, Urfai^t ^iitten, gu fotgen." 
€o ft^ricb tr in biefem @ermon, an bem ei tott^rntb mt^Rter 
Snonote (Snbe Sebruar bid SDIitte Mai) acbeitete, roorin er ait(( 
gum trptnmale fiir bie iKti^te bc9 „armtn SDtanneS" gegen bie 
(Srogtn unb StctDQltigen einttilt. !Dte ^offnung auf bie SDlai^t- 
E|Qber ber flircfie ift fo gut mie oerfi^uiunben. 

9io(^ mA^renb tr bte« ft^ritb, tiefi^dftigtt i^ ein neuec Kn* 
grtff. (Sin Scipgigec grangietaner Sluguftin aud SIfttb, ba^ 
giDD^nlii^ nur Sloelb gtnannt, ^otte fi4 gum SSerfet^ttr bc« 
gOtttii^en iKet^ttS ber fjip^lii^tn SRonar^ie aufgenorftn unb eine 
(ateinifdfe €((»rift „ti&er ben apoftolif^tn ©tu^I' gtfiferlebra, bit 



Disiti.cdDi. Google 



„Sem ^apfhnin )u Kant." %1 

tio^ t^rcr fc^r f^na^en I9tvc{efii^runa mit ma^iolm StQtft* 
gef&^I nuftrot unb Sutler mit eintr ^dc auAgtfutitefittr @ro6> 
^ttttn iibcTfc^attttt. 

@le fi^ittt Sut^tr anfangt ju aldera, um fl^ fettifl bamlt gu 
btfaffen. Stnnn ftincr @(f)a[tt gob ei ba6 SDIateital, ^t ju be 
antmoitcn, aU abtx Sdvtib .ftin XfftnEpli^te itn 3)tntf4 ^ccaut* 
gab", uub Sutler ju fctnnn @taunen bttntrttt, bag rt aui^ bci 
g^e^rten Sridcn Sittbrud ju moi^nt btgonn , ba fu^r tr anf unb 
brai^ mit Unge^Um lot in fetnn ©thrift .Som ^ap^tnm ju 
8Iom mibei bfn ^oi^btrit^mttn Romonifttn JU Seipjig', 
iibrigtn« doQ gctnbe Ubec bit StrantafTuRg, ,oon btc (S^nfteti^U 
tttoM fill bt( Saini ju trflaitn.'' 

Smrauf M anfommt, tft bit gragt, lA qQc anbtitn S^tifttn, 
ttic bit SRoflowitn, ©riti^cn u. f. n., todl fit i^if ^ricfttr unb 
Stfi^bfc nid)t Don Rom bcflittigtn lafftn obtt, mit ftfet, mit @t[b 
touftn, unb fl4 tiii^t Die bit ,trunbn Dodm SDtutfi^en, fi^inben 
unb fdittnben lafftn, bce^alb fiir fitt)tt anjuft^tn feitn." Um bicfl 
)u Dtntttnen unb ben Ungrunb btr gegntrifi^en 9c^auptung bat* 
jiit^itn, bag jtgii^e ®tmtinbt auf (Siben tin (tibtii^efi ^avpl 
^oben mUlTt, fo(g(i4 auc^ bit ftiii^e im ¥a|)^t, gltbt tr auf 
®runb bet @i$tift tint oudflt^tlic^t (Scbttciung M 9tgtiff9 Don 
btt ftiic^t, an btt ®mitinf(^aft aUet S^riftgtttidigtn auf ttben, 
iufammtngt^alttn nai$ btm CBotte befl Hpoflclfi, but^ bit tine 
Zauft, bnt einen @(an6en, bm tinen (itmi, Sf)tifitud. „%[lfo bag 
tS etiogtn unb ttfunbtn ift, unb (S^tipo aU tincm Siigntt niber> 
^ttbt, met ba fagt, bag bit S^ctflcn^tit gu Kom obtt on 9tom 
gtbunbtn fti." S^emi bet ®Iaubt ift te, bn bit SuS'^ltifltt't 
jut e^ri^tn^tit bebingt, fo bag nan, movot fi^on bet $>ttc gc 
marnt, ntt^t fagtn lann, fu ftt ^itt ober ba. Ser lann abec 
niffen, tott ma^t^oft glanbt obci ni(6t? Uub iDcnn cfl in bee 
Statut be« $an))tte litgt, bag von i^m allee fiibcn, ©innen unb 
ffiiilen btt ®Itebmagtn auSgc^, fo tann bit ^plippu^t Soften- 
^it* tein onbttte ^aapt fidbm auf iSrben, ale atlein S^cifhte, 
unb blefte $)au))t lonn (eintn ®tatt^a(ttc ^oben, ^benn btt foti^ 
mag nid|t g^tiftuS, ftint XBtrle, bat i^ @(aubt, ^offnung 
unb SictPt unb aQt ®nabt mit £ugtnb etnflilgen obet moc^en 



Disiti.cdDi. Google 



£62 IKbn V.vt\i._ 

in ttnnn S^rtpentnenft^n , nenn et g(ti4 ^(Ign tDflit btnii 
€(. ^ettr." 

T)irft gc^re oon bcr ffiri^t, bit bti Sut^c im iDtfcnHi^tii 
immct bitftlftr gtblicfMn ift, ifl bn bogmattf^e 9ern bitftr @trttt< 
fi^rift. 3^n ftonftqnntjen tirgtn anf bn $anb unb ntrben offm 
gtnug au«gtFprod|«i. 9to4 t^ btr S^ralttr bitftr @<|itft ritt 
Dormitgntb t^ologif^tr, aEitr rt Ifl, aU ob bit anbtrtn Sutler Ik> 
fi^ftigenbcn (Stbanten nui BiU^atn )urUdt|tbid»gt loUrbtn unb tt 
bent Strfoffer fdimic mttcbc, nl4t au^ oaent^tbnt bnt nattDndtn 
@tf{(I)Hpuntt npaiten gu Eafftn. S^on jtigm fi(f| bit Hn}ci4tn 
bt< na^citbtit ®tnrme«. Stotn ift btr ^fu^l aUtr goftcr, bcc 
3nbtgiiff attrt Un^nfttntumS, btr ®it bc« anlt^rtfM, bit Quelle 
aUtS Uii^ti(« fitr X)tutf(I|lanb. XBae ift ba nw^ ju ^offen? „€» 
ift gu nbanntn, bag flflnig unb gtirfl fo f[^It(f|t flnbat^t ^abtn 
JU e^rifto unb fttnt e^rc fit fo nenig tittMgt, bag fte foli^ 
gicutit^c ©c^anbt btr g^riflrn^iit Eflffen llbtr^anb ur^tn uiA 
ft^tn bo4> bag fie ju Slmn ni(I|t gtbenten, bcnn nur fKr unb ftir 
unftnnig ju nnbcn, unb alien 3amtntr tnt^rcn, bag Irint ^off' 
nung nii^t me^r ift auf (Srbtn bcnn bti btr mtlttii^cn ©emalt." 
,3Ri4 munbtit, bag Syutfdilanb, bag to bir $tllftt, fo nfif)t mtfir 
gci^Iic^ ift, no(^ dnnt Vfmnig ^at, oor ben unau«f))rt(f)(ii^, 
unjft^Iigen, untrttglii^en r8atif4en XXeben, 9uben mi atflubtrn." 
„@trbtn hoi bit beutfifitn Sftifltn unb btr 9bt{ nic^t mit tapfertm 
Qcrnft in btr fillTie barjut^un, fo mirb 2)tutf(f|{anb nod) mftft 
tttrbtn unb ftc^ ftlbft ftefftn mUfftn." 

,@i^ttte, liifttre, ri^te metne ^ecfon unb mtin Stben nni 
frif4 Dtr ba Dili, t« ifl ti)m ft^on oergeben. Slbtr nitmanb er> 
tvartt Don mir no<^ $ulb unb ©(bulb, mtt mtfntn $trm S^ri^um, 
buri$ mi4 gtprtbigt, unb ben ^titigen @et^ ju Siigntm mai^ 
mill. (Si Utgt ni(^Ee an mir, abtr S^rifti Sort mill iO) mtt 
frb^lii^em ^ecjen unb fnfi^em EDIut utronttDorttn, niratonb an* 
geft^n. 3)aTju mir ®ott tinen frS^Cti^tn, unerfd)rodrntn ®el^ 
gtgeben ^t, ben fie mir nic^t bttrfibtn nnrbtn, ^off 14 
tnigtii^.'' 

®o mirb fttnc ^ptaiit immtc tntfdiitbtntr, immtr aggttffiDer. 
Unb maft cr babii innerlicfi buri^gtfiimpfl, mit ft^mtr e0 i^ gc" 



Disiti.cdDi. Google 



vuttiun, bitten Xon QniH^logen , bas tlingt noi^ ita^, ntnn tr 
fast: .94 ^ittt, tin }tgli(fin frommer S^iiftniineTif^ tooKe meiitc 
Stoitt alfo Qufnt^mni, ob fir DiiQcti^t fpSUifi^ obtr ffiiQifl fnn 
elirbcn, ale qhS rinttn ^ttita gtfiiTU^R, ba« fit^ ^at mUfftn 
tnit gtsgnn Se^t brt^m unb Srnft in @(|impf manbiEn." 

3njaifd|tn ^atte $utttn ivdttr etf^tt, UMctn ftitte Idns^ 
angetUnbtgtttt Stologe trfdjitntn, fttn ,3iabielue obtr bit rdmif^c 
^Drtifaltigftif, ^tAt JlnfdMUintbtn" u. a. m. Sin ®d)arft iiitb 
ftU^it iibntrafcii fit atiti ^t&%nt, aitx bie 93on«tttnt[ic^Itit 
%n JRebc, bte bntftifi^ ^arftiQung, mil btr fit bit oflbttannten 
^enliil)bitai ft^ilbtrttn, bte fiti^i(^ ffritnbtniiigtr, bit pip^ 
li^tn ^egoten, btn ^ap^ ftmft auftiettn unb aH t^r fi|)nii^(t$t«, 
{|cS«i 3)tDtf(t|Iaab geri^tttcS 3;nibtn an bent Stftr Doilibtcjit^n 
rttgeti, war oon patfenbtt XQirTutig. !Ca mar ftint Stlionuna, 
atti$ bae SStrborgtn^c tnaib in bte Cfftnttidiltit gtgogtn, um bie 
<Srbttterung ju er^it^tn, aufjuiuftn jum Aampf fltr bit gerti^ 
@a4e gegtn ba9 Sllttn bei 3;qranntn: .t^otgt ntlr, loo^t auf 
Btit Steuben! Ss ttbt bit 3ctil)tit. 34 ^ab'e genagt.'' 

Stu(6 bit ®tgntr btjtngttn bcu tncittragtnbtn Scfolg. S!)tt 
<£rbittttung btr Station uar in fteter 3»KaE|int btgrifftn. B^f"' 
in ber jRitterfifiaft, bit fi(% unter {mttme i^ti^rung jt ntt^r unb 
me^i ale Jttrn unb ®ttni bc« beulfi^en JRei^te betrac^ttte, fanb 
(wttetie ,9oS oon Stom" Itb^often Sitbtr^II. (S8 min fi^mtc 
3U fogtn genwftn, tnie man fii) bas bad)tt: man fa^ anf ben 
Inngcn ftairtr, auf feincn Onibet gtrbitianb, man fa^ auf Sut^t, 
btti muttgen Sorlftmpftr tm @treit, fonbte trmuaternbt 9rttft an 
i§n, rait @idtngtn bot i^ au^ ctn frjintir<4er Stitttr, @9(tKfttt 
mm @<^aumburg, im SSai ftintn Si^ug an — iebtnfaUS gott tS 
Mr oQnn, btn tROmtingtn miiglii^ft oiclt gtinbe ju mot^en. 

Sut^ nai^ Sittenbtrg raartn ^uttene ntut ©t^riften gtlommts. 
<SS udtt raunbtrbai geraeftn, mtnn fie nid|t Sut^trft tigtnt Scctgatig 
no4 ocrgragtrt ^atttn. Sir raifftn, rait Dttlt« Don btm, raofl tx 
tM iM, itfia is btn [et)ten ^o^rcn f4on belannt gtraorbtn uar. 
SQie eltitt ^ttt tr aui^ fetbft tinftmaM gtft^tn I S)a tau^ttn nio^t 
Ht tiUa SrinniruBfttn ottf, Dtibanb fi4 baft Sinjebie lum @tai)tn — , 
bU bcutU4<n 3^4>ii ^ no^tnben Xnti^rtftC. Unb tmmtr Karec 



Disiti.cdDi. Google 



2M 3)it ItDttn ScTinlalTnDetn )ur 64rift an ben BbtL &flotfta ^Mat. 

nurbe i^nt ani^ baS anbeic, mat mti f^on in bet @4tift gcgcn 
Vixntb bcmtitt, nit blf @4Bbtn be« firifitii^eii 8tbRi< feint 
jhiedituna bitiife tin aKmlli^tiBtfl, bt9 bibdf^tn (BiuabtS ent* 
bc^rnbce ^opfttutn aUmfi^It^ ou4 Htfareiftnbt fojialt ®(^a< 
biflunfltn jur golst gt^bt, bog te fic^ nii^t urn einjttnt EDti^an^ie 
^nble, fonbtrn utn ba< ganje €)}ptnt bn rbmlfi^tn Stuiit, ba< 
®ut unb Qlnt uob 8tbta Derni4tenb, bit cbU bcutft^c Station, 
tinft bit er^ (e^ptn^tit, tnit tiftrntn StcaUm umftiannt. <H 
tlingt ftgtntUnt(i4 fltnug, unb boc^ \it^vt te fo ju fdn, mrnn « 
fi4 au4 tiii^l pofltiD btntiftn (Bgt, ba§ bitfe Srfenntnie t« mac^ 
bit btm tinft fo utltfllt^tigen 3Ran4t ba« It^tt tnlfi^dbenbt Sort 
auf bit ^mQt (cgtt, bit In i^tn bit flbtcjtugting jut Kttft bTHi^tc, 
bo§ ti feint, bi« lifjTifUtt, bti ¥fantr«, bt« I)ottor0 btr £^to- 
togtf ^itigt $fli(f)t fei, filbft fUt tint 9{eformatiDn tinjiUrettit 
unb l^r bit SiStgt }u ba^ntn, ntnn ni^t buid) bit JMri^t unb i^re 
Organe, bit am tr^tn bogu btiuftn fcitn, bann butc^ tai ntne 
^licftergtf^Iec^t , bit Mtxi , ben ftoifer , ben ®(I|ut^trin bcr 
S^iiftn^tit, bit gUrfttn, btfonbti« aucf) btn i^ri^Itf^tn Hbtl, ber 
\t.%t Dor aUtnt btm 9ttformationegtbanttn fid) jujuntigin fif)itn. 

ZBinb unb SJeden nottt ir ftin Sc^iffltin iiberlaffcn tm SBci- 
trmitn auf bit SiiEirung S^iifti, ^attt ti Dor tin paar SSonattn 
an ®()a[atin gtft^ritben. ®ie fatten i^n fd|on mtit getritbtn. 

9!un litg fl4 au^ ©qlotfltt Sprierioe mitbtr Dtmc^min. 3ti 
btn ti|)en Sogtn beS 3nnt ei^itQ Sut^tt tint ntut @d|tlft Don 
i^m, ober oitCnt^r bie lurjt On^aQeangobt tintr grBgertn, no<^ 
ni4t gefc^rtebtntn %rbeit. Vit %rt, uie btr Stbmti in btn 
tfi^nfttn, o[[t« grU^trt fibtibittenbtn ©flfetn Vit pSp^Ii^t SRai^t' 
DoatomnitR^tU btfintirtt, bit jebe irbif^e "SRaSft. Ubtrftra^Ienbe 
®eiDalt bt« unftpaitn Slat^olgtre fetri Uber bit ^iligt ®^ttft unb 
Ubtr bQ« 9onji( er^ob, ^ttt nut no4 gcft^It: «97un fitp bn, 
laaA Don 9tom ju ^offen ifl", ft^rieb Sut^tt an ©palotin. @eiii 
(Entf^Iug ift gtfaft. Soju bie Sreunbe (itngft gebiiingt : Jttt foS 
t9 gtf(^(^tn. adt iRDctfii^t mug anf^btcn. Se gl^ ftintn 
anbtrn Sn6Dtg au« bftftm Sintb unb jammer. SR04 in bem- 
ftfttn Oricft on ©falatin melbtt tr feine Vb'^i, on ftaifer ftorl 
unb ben SIbt( btr btntf^tn Station tine 6(^rtft ^anejugtbcn 



Disiti.cdDi. Google 



Bm bci @ci)iift on but 9titl. 2&S 

gcgeti bit 3:^anntl unb He 9}ti^UiDtirbtgI(tt btr fturie. ,3)a« 
^f^eimnie hU Untit^riflfl mug offenbar Dccbtn, ee brtlngt ftlb^ 
baju, tt xoxU ni<f|t ntt^r (tlnger DCtboTgen bfciben." 

„!Ctr ^crr vttlci^ btm fiaiftr Aac(, bag tr june^me in btr 
SJo^i^cit gtgm btn gtinb btr Sal|i^tit, gtgtn iRom", bad mor 
jt^t fein ©tbtt. 

„^ciffc tDo^(, unftlists, otclortnte, btoep^tmif^ts 9tDni!" 
Sunberbai, tnie tt ouf' unb abioogtt in ftintm 3nntm, mit 
!Cttnnt unb ftoljcfl ©ttbftbftvugtftin in i^m ntdifefn. !Ca fann 
tr QUd) it^t nod) fi(^ ft^ntn, femab in btr aStcborgtn^t jn hben^ 
fi4 Qctn ju gdtbtn unb ©c^nxigcn crbietm, nnb im nttdg^tn 
Orieft mit ©tolj baron trinntm, ftint St^ct fei fo oecbreitct mh 
tinectsurjclt in SDtutf^Ianb unb barUbtr ^inau«, ia^ man fie nit 
btr ^eitigtn @4<^ft unb 3}cmunft ttbtruinben mUflt, foQt T)tutf<^< 
lanb nit^t tin jmcitte QS^men mtibcn. :Cit bcutfi^tn ftb^ft fint^ 
tinmal fo, bag fit ftd| bur(^ ntditt anbertS Ubtrjeugen lufftn, jumat 
iet)t, mo in 3)eutf(^[anb bit ^ifftnf^aften unb b(e Sptai^tn ^rrtf^tn 
unb au(^ bit Satm Btrftiinbig ju ncibtn btginnen. ®o mUnfc^tt tr 
nail 9tom gtf(^ritbtn jn ft^tn, a(0 ti ^4 am $)oft barum ^an* 
beltc, ouf tin oerftiiittt eingttrofftnts @(^ctibtn tints btm fturfUifltn 
btfrtunbettn fiarbinatt ju anhsorttn. ®[tt4 borauf tommt tr in 
Se^^ tints Oritftfl Don SqlDcfttt eon ©i^aumbuTg, btr il|m btn 
@4ut Don ^unbect frlinfif^en iRitttm anfttnbigt. 3)a ift Don 
tintn 9ta4g(6tnniot(en mit ftintm SSortt mc^r bit iRcbt. So^ 
tpctg tr ftint ®ai|t In btm ©i^u^t tints ^ii^trtn (itrrn, abtr 
bit Stilna^mt btr Slitttr, bit i^ntn DitQtic^t btr (itrr inS $tr$ 
gtgtbtn, \\t t^ boi) utrtooQ, unb cr bthnnt, bag fit i^n frei 
mat^t oon aOtenfi^tnfur^t. SSaS mirb ce nun btn jRitmnngcn 
nti1}tn, mtnn fit i^n au« SBittenbtrg Dtrtrttbtn? Sto4 fdjlimmer 
iDirb bit ®a4e ntrbtn. 'Sliiit nur in l9B^mtn, aut^ mitttit 
in S)tulf4tonb gitbt tS Stult , bit btn 33tctricbtnen f^Utitn 
lilnnen nnb moQen gtgtn otie i^rt Sdli^t. l£« (iinntt tommtn, 
bat " nunmrEir unltr bitftm ^Hjulj HtoUtiger" [oSfa^rt gegm 
bit atomanifttn, mancffts oorbringt, toae tc bis^tr nuc anS 
nattfi^ ouf btn JturfUrptn unb ftint Unintrfititt unttrlafftn. 
Onbem er fii^ btn ©(fila^tiuf (»utten« antignet, ruft tr au«: 



Disiti.cdDi. Google 



2M Sol ba €4nft on ben KM. 

,3^T ffiUiftl i^ gtfaKen, Dtnu^tet ift iSmif^ea XBitten xsit 
Ttonif^e 0tttc 3n finigltit n\H iO) iiA^ m iffmi nit|t vtr- 
fB^ntn Ro4 Onociiit^iift ^oben. Sliigai fit mtine &iiia bei' 
uittiltn unb Dtrbrcnntn I 8ii4 >4 nitrlM, wtm Ul) gnier ^abnt Inim, 
bit i^rcD Dfibitnntv uab ntibt tas oaitie ))d)]ft(ii$t JRti^t, je«D 
jRattenlbnig Don Stt^trtini, iifftnttii^ Dtrbrcnnni. S)it bi<6tr oa- 
gfblic^ btobai^tcte Cnnnt foU tin Cnbe ^aben, fit firfl bte gtinbe 
bte eoanfleliunif ttic^t mc^ trmntistn — btc {itn abet, ber ba 
mtig, bag i4 tin BQi^ Qi^Q^ ©tinbtr bin, »irb (tint €a4e ^tntaS* 
fiil)rnt buiif) nti4 obti etncn antmn, moioii 14 m^t jtoeifcte." 

X)ae nor bit @titnmttng Suture in ientr ^. SSto^ fan Ubtt 
ben ^en SRut no4 mani^ei S)!imt]ftr. Kufrtt^rlfc^ UBrn^en bet 
@tub(ntenf4aft, gtgtn bit ftint frtbigt nidgtf auBritttete, nrat^ 
iiim f^tottt @otst. S(S{[(^ UnbanKarttit gtstn bM Svanpliutnt 
Stil ir )u Kom nub aueroiim nii^te aaSriilittn tann, ffat btr 
€otan bitfrt tlbel erfutibtn, urn unB itn 3nnent }u fd|!ibigtn. 
,%u(6 bit ffiut btx Slftmimtn otugtt no(^ lommni, i9 mirb Ue 
(t^tt fein", tuft n atiff. 

!Ca (C tntt fcittem Sor^aben ni^t ^nttr btnt Strge ^ft, 
ft^ltc te tiiiit an obma^nntbCD Stiirnitn, an4 Dwrdten beS 
olttn, Dtttcrti^en gitunbee 3o^n Don ®tau|)i6 , ber, nti( 
tx fi4 btr immet: ftfirDiif(^ utrbenbtn ^tttgmtg nic^t gc> 
wadifen fu^[te nnb t» ani$ ni^t ^cr fi4 broi^t, in btr Stife, 
Bit man c9 in !Rom Don i^ ntinf^tt, auf Sut^tr cin}iilDtt{ni, 
tbot bainit utneing, ftmt CBiirbc a(e ®nttra(DiIat ntebtr^uIcseiL 
@cint aRabnutig lam ju ffiSt. 3)ie rttterti^ ^tuidK brtingttn. 
<E« foQtc (tu»s gefif)t^n. %n Oo^anutflobenb , btn 23. 3iuii, 
f^ritb Sat^ir bit !6orrtbe ju feiner gnniritigiCR ©thrift „S[n btB 
4iiftlid|en Sbcf beutfi^cr Station son be4 i$tifllti^> 
©tanbcB Oeffcrung." ?ia(^ uit^rRib ci boron atbtitete; 
nurbt fit gtbrudt, 3nittc Slnguft ift ^e trfi^itntn. Sm IS. mamt 
fd|on 4000 (S;tnt))Iaic in bit Se[t gcgaiatn. 

Xiltft gro|t tReformationefc^iift ift teint ©ctcgtn^ritBf^tift, 
ni(tit tu ntniatn Slagen aue btr ^ttltt btt i^tt gtrabt bcmtgtnbai 
@tba&Itn, :i&tfttr4tungtn unb ^offnungtn Qcftoffen, fonbtm f^ ifl 
in peigigir tinflti Srbttt na4 mo^t ttbtrboi^ttm $Iont gef(^n:idRn. 



Disiti.cdDi. Google 



S)if Sc^nift on btn ^dftr^tn Sbel. 257 

9Iit^t ntitigc^ von bcm poltmift^cn anatcda(, befonbeiS too ti fi(4 
gtaen ba» ^])fttum ntnbet, ift btn ®(^riftcn bcr ^umanifttn 
tntnommtit, quc^ tnani^e pofittoe ©cbatifen. anbdts Eiottn bit 
auf btm 9{ticf|Stagt oftmale iDttbti^oCttn JStr^wtrbtn btr bmtfi^eii 
Nation; abtt ouc^ noi$ itngebiudte @4iiftftUitt, flii^Hgt @tban(tii 
Safftr SRajflmiliane Ubtr tint ^itueeftattung X)nitfd|fanbs, role tr 
[it tinmal im 3a^Tt 1510 btm ^atotp 9Sini;)fe(iiig }ur Stgut' 
Qi^lung fibtrwlelen ^atte, fc^iintn i^m no^( burc^ 35trtnitttliing 
@)>a(atine oorgdtgtn ju ^abtn. 3)!tS itnb anbtits mt^i l^ut 
boc^ btr OtiginalltSt ftlntn 3(b6iuif|; roaff tr aa^ enltt^nt, (8 i^ 
[tin Sigtntum Btmoibra, quiQt tuft ntu auS btr Xiefc fdnes 
tigtnartigtn 3>enltne unb SU^Itne : grlinbet {1<^ boc^ oOtS, nafl tc 
btr btutft^tn station ju fagtn ^ot, nit tltf te au^ in bit 9}tc« 
^aitnifft bee atfamttn reattn Stbtne tingrtift, auf Me due 3bte 
btB $ri[e unb bit etoigen ®ninbtaflin btS enangttiumd. Unb 
roo &ti ben ^umaniftifdien Sreunbtn nur glU^tnbtr $ag, btr boi$ 
au<^ bai eigtnt mattritlle ^^nttrtfft tin 3[ugt ^at, baa Sort 
flt^it, ip te ^itr bie au« btm ©[^mtrj iiber btn ®rtue( bti Str< 
nUftung gtborent ©fi'O'^c ^eidgtn Boi^ntfl, btr ftin praftnbtB 
®^mnt gtgtn adtS bae tr^tbt, nae ba« rOmiftfit ^apfitum gtgtn 
bit bentfi^t Elation unb gtgen btt fliri^t gtfUnbigt; (ft t« ^n bie 
@pra(4e bte auf btr $}artt ftt^tnbtn ^roti^eten, bcr fii^ ettii^nt, 
mit btr 8ibel in btr f)anb, ftinem Jiaiftr, ben gUrften, bent 
Slbe( btr ganjtn btutf^en Elation bit Stge ju roetftn , nit 
X)tutf4[anb, frd Don 9tom, auf @ruiib bte gilttlic^tn SorttS 
f{<4 fttfefl rtfomtitrtn fSnnt, jur S^rt btr Nation, jur (S^rt fiintS 
©otttS, — benn ,bit 3eit be« ©ditDeigcne i[t Dtrgangcn unb 
bie 3eit JU rtbtn ift gtlommtn*, — mit bitftn SBorten be« ^re* 
bigei ©Qlomonis btginnt tr bie ^bmung an fcintn jFaOtgtn 
Stitofaus Don atneborf. 

5Jli(5t fttbft ttifl tr reformitren, nnr bie SEBege rotiftn. .3(ft 
^abe unftrem Silrnc^mtn nat^ jnfatnmtngttragtn etii^e @tlicft, 
4rif!ttt(^en ©tanbeS Qtfftrung btfangtnb, btm t^riflltififn ab(( 
btutfdifr Nation ooriuitgtn, ob @Dtt tnoQtt bod) bur(^ btn Saltn* 
ftanb feiner fflir^t ^tlfen, finlemat btr gtiftiidje @tanb, btm ti 
bifiigtr gtbit^rtt, ganj unat^tfam gtniorbtn ift." <Sv mtig, ba§ i^m 



3,;. Google 



2S6 S^c e^tift on btii Wxl. 

bltft flU^n^tit nii^t unDtrtoicftn btcUicn ulrb, ^aba", ftgt et mit 
$umor ^iiiju, ,i4 bin Die([tid|t mcincm ®Dtt unb bcr Sett no^ 
elne 2;^orf)eit fi^ulbig, Me ^abt i^ tnir jt^t DCTQenomtntn, fo mtr'S 
gtllnstn mag, teMtifi ju jo^tcn unb aui^ tiiunal ^ofnart ju 
wetben." 

iCit Saitn uiQ er ouftufen ju bee (^riftli^m @tanbee SSeffe* 
lung, unb fo uenbct tc fit^ benn fogltlc^ biitlt an ben oOtr* 
burii|[au4ti0ften m&i^tigften ftaifer nnb ben t^rtftli^en Sbtt btut' 
f4ct 9}otion. :Cie Slot bcc S^riftcn^clt, jumot ber bcutfi^en, 
inlnge i^n boju, gn raftn, .ob @ott {emonbem feinen @eift Rtfaen 
moQc, fctuc ^nb ju ttii^tn bcr tltuben btutfc^en Slation". £)ft ^i^tn 
e8 bie ftonjUicn oetfiu^t, btc Sift ttLiiS)tc 3)itnf(|en ^at ftc Be^tubtrt; 
fo ift t0 Immtt arger uorbcn. O^rt Soti^it uill tt ic^t auf- 
btden, benn „®ott ^ unS ein iungefl ebtee Slut jutn $aut>t 
gcgtben, unb bamit oiel ^erjen ju gcofei guter {toffmtng eroedt, 
batteben mtll ftc^ jiemen, bas Unfdge baju jn t^ unb bti 3cU 
unb tSnobe nO^Iti^ ju gebiau^en." Sli^t tm Sertrotien eigeuet 
SObuIit unb SSentunft, Dobutif) e« gelomttun, ^bag voc ^eUtn 
fiaifer giitbtii^ bet etfte nnb bcr anbere fo idnunertic^ Don ben 
$a))ftcn mit 1$!^^ getrden unb oerberbt niorben feitn", fonbtm 
mlt crnfttii^cni @e&ct ju gilttUi^er ^ilfe gtgen btebreiSRaueru, 
ncli^e bte jRomaniflen urn fic^ gcjogen ^aben, urn iitt {Reformation 
unmi)gti4 ju mac^en: „91un I|(If unS ®ott unb gib un« btc 
^ofaunen eine, bamit bte 3Rauecn 3cri(^o8 umgeuorfen murbcn, 
bag mir btefe ftro^trnen unb papiertnen SQauern au4 lunblafcn", 
benn nii^te meiter al« eine papierene SDlauer, nti^te als SIRtnft^en' 
gerebt ift bte gleignerifi^e (Srfinbung oom Unttrfi^ieb geijllic^en unb 
uettli^tn ©tonbtS, niilirenb boc^ na(^ ber Sel|re bcr ©i^rift allc 
g^riften bnr^i bie 3:aufe, bae (SDangcIium unb ben ®[anben, aOe 
glcii^en geiftlii^cn @tanbee, aHz jum (bniglitfien ^clefttrtmu be 
mfco finb, unb luir ein Unterfc^teb bee Slmbe not^nben ip. 
S>enn finb fie auc^ alle $riefttE, fo Ittnntn fie boi^ nti^t alle 
baefelbe ^mt ^abcn; banun bebtutet bie SBei^e nl^te anberee ale 
bie il&ertragung btr aQen ju^t^cnbtn Slti^te an eincn, ju taufen, JDteffe 
iu fatten, ju abfoloieien unb ju preblgen — „barunt foUte ein ^rlefter' 
ftanb nit onbcre fein in ber S^cifttn^elt, benn ale tin Slmtntonn; 



Disiti.cdDi. Google 



2}it @4Ttft an btit SOieI. '259 

fo twige (t im aint ift, gt^t er nor; Ift (t Qbg(fe|t, (o ifl ec 
rin aVttier olwr Sttrgec toit bte anbern." i£« tfJ a(fo ntt^tfl mit 
ban uermeintlii^en Character indelebilis bti ^ritfterS. g^rifta8, 
unfre $oti))t, |at nlc^t jocietlei fiBrpcr, cinm geiftli^en unb ttntn 
iKltn^nt, fonbern er ift bat ^anpt bt« tinen St'itptvS, an b<m 
oXlt S^ifttRaitnfc^en als ®IltbinQ§en tinanbtt bitnen fodm, icbcr 
in frinem amt obn Semf, btr ©(finfltr, btr ®4nnb», bic 
Obitgfcit toU bei eifi^of unb btc Vapft. 3^a ift ee nun tlat, 
toit Hn(^TlflIi($ bit »(be ift, bit mtMi^t Obristett ^abt ttint 
STIa^t, bfe ®tiftt^ftit ju ^rafcn. @i>tl bU {lanb ni^e tf|un, 
mettn bae 8Iage gcoge Slot [cibel? 3ft'« Ri(f)t unnat&i[id|, gc 
fi^cigr uni^^[i<^, bag tin ®Iieb btm atibtrn nu^t ^(fen, frintm 
Stibtrbtn nk^t vt^ira fMI? ,3>aiutn fag id|: btemtil ntltUt^ 
(Stmtt Don ©ott gtorbiKt i^, bfc Siiftti ju ftrafen nnb bit 
STommtii jn f^tf^tn, fo foU man i^i Stmt (affcn frtt gt^n, un* 
t)»|iiibeit, bui$ btn gan}tn ADrptr btr @Vifitn{|tit, nitmartM 
ongeft^en, fit tctfft ^apft, Sifc^of, ^fafftn, 3nan(^c, iRonnen 
obn mi ti ift." „£iit toeltUi^c $trij[^aft i^ tin SDlitglitb 
uorbcn iti gtiftlf($tn ©tanbtd." ,SIIfo mtin l^i, biefc nftt 
^ofiltcmmitr, — bof bit utftti^e Obrlgltit ttin Sttc^t libtr bit 
JRomatHften ^abe, (itgt bamtber. flBtnn mil fdiuCbig finb, miber 
bin Uftn ®rift, feint SGSeife unb %Sottt ju ftrtiten, wit fatnen 
air btnn baju, bag Utr foUttn ftiH fatten unb ft^nrtgen, no ber 
^ofifit obtr bit @cinen tnifefifd) Sort obtr SBtrf ootne^nKn?" 

^it anbtrt SDlantr, „b(ig fit aOehi noQen SKeifter ber@4rift 
fttn, ift nB(^ Uftr unb unt&t^tiger, btnn S^Tiftu« ^at gefagt 
(3e^. 6, 45), ba§ aCc S^rifttn oon ®ott gtle^iet utrben fo[(<n> 
unb ba, ait bttannt, bit tntlfttn ^iip\tt o^nt ®(auben getoefen, 
aiftKftit» bit S^riftm, nie bargetl)an, aSt ^iifter finb, mit 
foDttn wit btnn ni^t audi Wla^t ^btn jn ft^mtden unb ju ur* 
tei(cn> toai ba rt^t obtr unrcdit uiltt im ^tauSen." 3>amitfaQt 
bmn aui^ bit brittt ^mtv, bag nut btr $apft bit SDIac^t ^abt, 
tin Attijit gu 6eraftn, oon ftlbfl. !Cain uo btr ^opfl nilw bU 
@^tift lanbflt, fntb air f^ulbig, btr ©thrift btijufle^tn, il^n ju 
^raftn unb ju jwinseit, na^ btm Sort S^rifti Snott^. IS, 15. 
„@oO 14 il^ btnn otrttagnt twr btr ®tn»inbt, fo mug 14 jU 
17* 



Disiti.cdDi. Google 



260 £ic ®i$iifl an btn 9btf. 

Dor^c jufamtnen&titiQtn." augerbem finb au4 gtrabt bie aOct' 
4tiftli(^fttn ftonjilitn, bie btr adtn fliii^t, nit^t oon ben ^t>rt"t 
berufcn motbtn. ,'X)aiutn, too td bit Slot ctforbnt, unb btr ^apft 
bet (Sf|tifttn^eU ttrgnlii^ ift, [oQ boju t^un, utr am nfltn tann, 
aU tin trtu ®Iit& bt9 ganjen Jti}r)7tce, ba§ tin rti^t frel fton- 
jittum iDttbt, nai nitmanb fono^I Dcrmag aU bat mUlHItt 
BUjatxt. Don ®ott tingcfc^r, fiin SG3(t( unb Kmt gt^m ju laffnt 
iibtr itbtrmonn." 

®o flnb benn bit SRautrn, tocti^t btt 9ti}mec gcfltn tin fttltf, 
(^ilfili[^t« {tonjil aufgtrii^tct ^abtn, umstuotftn. 

S8a8 foil abtr nun in ttntm ftonjit ooigtnomnien tvtrbtu? 
!Da gilt ts junit^ft, bae SStrbtrbtn, btm t« tntgtgtntrettn foil, 
ftnnm ju (tintn. »Safftt uns aufraac^tn, Utbtn S^utf^m, unb 
iSott mt^r btnu bit SOttnfi^m f^K^ten, bag nU niifet ttil^flig 
iDtibtn aOer omitn @ctl(n, bit fo ti&tm bur^ ba« ft^anbli^, 
ttiiftlif4 9{egimcnt btr dtSmci Dtrlottn mtrbtn unb tliglii^ mUfl 
mtb mt^r btr SituftI iuntmmt.'' Vbtv ni^t Don btr aJtcfaif^ung 
M (SDangtItume rtbtt Sut^tr ^itr, nit man trnarttn miti^tt. „Q4} 
Hag ^itr nii^t", fagt cr, ,bag ju 9tDm ®otte« ®(bot unb i^riftlic^ 
i)ttil|t Dtra^ttt tft, btnn fo mo^l ftc^t ti jt^t nii^t in bet (S^riften> 
i)tit, fonbeili4 JU 9tom, ba§ »ir Don foI(^en ^o^tn ^ingtn 
tloflcn mbi^tni'. SHae rt[tgi^ft anomcnt tritt fa^ DoQflilnbig juriitf 
^inttr btm nationaltn; c« tft bcr btutfc^t SRann, bcr im Slamen 
btt bcutf(^tn Station ftiue ©timme tr^ibt gtgtn bad Unttc^t 
Stoma, gtgtn bie Seifdlfi^ung Hi^[t« tigtntn ttbi(^ttttn geiftli^tn 
JRt^lcS", gtgtn [tint unttttiigli^t (Stpttffung unb ^bfui^t, nit 
fit unttr bm Dtrfdit'btnfttn Slamtn fi(^ bcrgtnb gtgtn bit uoUen 
tiunftntu iCcutf^tn, bit fi^ aUU gtfalltn (a[fcn, igr Mb unb @teUn 
Dtrberbtnbte ^it trtibt. 3)Ian unnbtre fi^, ia^ Siirrttn, 91M, 
©tifltr, Sanb unb Scutt arm uttrbtn, man foUt fi^ uun^nt, 
bag man fiber|)au)]t no4 ctnafi ju tfftn ^abe. Mm btnit nuc an 
bie afl(0 abcifltigtnbt ^ta^t uob ^offait bta ^apfttd mit ftinn 
brtifat^to firone, btm Stutfc^Ianb mt^t ju ja^Itn (abt, a(d {c 
an ftint ffaiftil SDIan btnfe an ba« ganjt QbttPfflgt SJofl btr 
flatbin&Ie, bit ^i^ Don btutfc^tm ®tlbt mSfltn, man btnic an bie 
Xfluftnbt Don piipflli^tn atamier, bit auf btutfi^t ^frUnbt taucrn. 



Disiti.cdDi. Google 



2)i( ©thrift an b(u 9btl. 2S1 

bitffS „®eiDiirm unb ®e[i|in)ilrni, bag ju flafi^Iotittii nii^t etit foIi$ 
Seftn gewefcn iff. Unb toaS ^atwtt flc nii^t aOeB trfunbtn, tuas 
^tn fit tiit^t allti ^traudgetttigclt , urn untcc btm ®(^(ln U9 
9tt<S)t9 unb afeigneiif^er grilmmfgfcit , cttoa jum 3"g< fl'S"t ble 
Stirten, obcr ju fonft ttnaS, bit S)cutf((en ju btanbf(^a^tn in btr 
3ntinung, fie milibtit „o^nt (Snbi toU ©todnarren bUibtn, nui 
loimer @)elb gtbtn, in ben ®od o^ne Qobnt*. SQe bitft „titt' 
brifglii^en teufelifi^en ^Unblein" riitnifi^tt SIrltgeret nierben auf 
bae auefU^rfic^ftt bargct^an, iE|it ©i^iinbli^ftit in fo ^anbgitifili^er 
Sitifc nor Sugen gcfU^rt, bag audi ber gtttngftt SOlonn im SJodt 
fit eilmnen ntugtc „9!olIfn ulr toiber ble XMm ftreiten, fo 
tafftt m9 ^ier an^eben, ba fte am aQerargflen fein. $enfen toir 
tnit 9I(4t bit S)iebe unb (iipfen bie Siaubtt, loatum foden roir 
fctilaffen ben ramif^in ©ctg, btr ber giiifcftf ^itt* unb 9Iduber 
if), bet anf Srbcn tommen ift unb tomtnen mofi, unb ba9 allet 
in e^rifli unb ®t. peters (ttitistn ^tauten.'' 

$teniuf (agt er cine Kti^e einjefDorfc^Iiige foCgen, „mi tno^I 
flef^e^ ttiBE^te unb folltc Don meltlii^cr ©eualt ober gemeintm 
ftonjitio". (Sinttn foft^en bfe grei^cit gu errfngtn, E|at Sutler 
ftlbfl at< ben 3med fetner Shrift ^ingefteat, aber grdgere $)off< 
nung fe^t er bo<4 auf bit adtUc^e ©tuialt, unb aQent^atben ijl ti 
ia nur jDcutfc^Ianb unb bie beutfdie Jttr^e, bie er bci fcinen 9te< 
fortnationSDorfc^IiiBen im Kuge ^at. ?tatitrltc^ mttffcn oor oQem 
Jent ^Inge atigeftcllt mtrbtn, beren SKut^Iofiglett er im oorigen 
Slbfi^nttt bargtt^an. Seglit^er Sttrft, Hbel unb @tabt mllffe i^ren 
Untfrt^anen „frifift'' nerbieten, bie ^nnaten, ^oOienBttbtr unb role 
bit SMnge fonft ^eigcn mdgtn, na4 9tom jn ja^Ien. XBUrben aus 
9tom ju ^o(m ober irgtnbutt^ts Se^ obtr @ttft an bie Stiimer 
fommen gu laffen; unb totnn bad bie Stbmer ni(^t leibin uoQen, 
unb „bo4 tin ttimift^er Surttfan ^eraudtamc", fo liit Sutler, nie 
bie Sibgenofftn biefl ft^on tin 3a^r frll^tr ttn{|tllig btfi^toffen, 
,ba§ bemfetbtn tin crnfter Sefe^I gtfi^e^e, abjuftef|cn, ober in ben 
3t^(in unb boff nSi^fte Suffer ju fpringtn unb ben ritmifc^en 
SSam mit @fegel unb SSrieftn jum fatten eabe ju fU^ien, fo 
iDitrben fie ju 9Iom mtrftn, bag bit Stutf(^en nit aQtjeit toQ uub 
ooll fein, fonbent au(^ tinma( S^riflen toorben mitrni, att bie 



Disiti.cdDi. Google 



•m Slit ®4nft an Ua fCbtl. 

btn @tiott uitb ®(^inaii| bee ^eiligcn ^ameite iS^iifli, unter 
tDcI^cm fotd|c aSUbetti unb Sceloccbrrbcn gcF^te^t, nit mt|)r ju 
[tibtu gebinlen, ®olt unb ®olte0 (£^re tne^r a^tm, bcnn bet 

iSinet |)iiprtni$tn Scftdtigung ber ^Ifi^Ufe btbaif es nii^t, bn 
fiaifer mUfft fie ecrbtetiR. SDle Dibnung btS ftoniile von Stidla 
foQtc tDttbcr atifgtri[^let mcTben, no4 ber bie btntu^barttn Sifi^ttfe 
ben neugelDii^lten beftiitigten. j£etne n>dttl(^ @a$t barf na^ 
%am gejogen tnerben, fie ge^Drt Dor bte rotltll^e ®ett)(At, unb bit 
Obrigfcit \at bafUr ju forgen, bii§ bie gciftlii^e ©tioatt i^rt 
Sp^dre hti^t Uberfi^reitc, bit inneren SlngelCflcn^eitm ber beutfdten 
ftir^it an ben ^^timat in ^tctnanien" gebiQi^t ttlirben, bee ein fton< 
Porium mit Sanjiern unb ©e^tlfen einjurii^ttn ^abe; fo tlinntt 
man loteber frei mctbcn ,Don btm eltnben j^ebntf^w im^ti^Iii^en 
{Regiment beS ^aprteS". 3Ibtr bamit bitfer fti^ xXSfi. beHage, bag tt 
feiner Obitgfeit Beraubt lotrbe, f(t|Iiigt Sut^et V0{, (rttifi^t gdde 
Don bcm ^tmoteu on ben $apft ju brtttgen. 8Ba« aber o^ne i^n 
auegeiic^tet necben tilnne, bonttt follt man i^n nid)t bef^DKcen, 
auf bag er 3^!^ ^lEie. ju beten unb ju ftubieren unb filt bie 
S^ttflen^ett )u forgen, tsie er fid) rtil|me. 

SlUe bie fjapftti^en SUnbtein, bit btn Sif^bfen obtr bent ^{1 
fttbft jur SbfoIutiOK oorbe^dtntn gdae, bie .grtuttdieR'' Sibe, 
UKt^f bit Sifd^bfe ben ^dpften ju fi^iodren gejmungtn finb, mfiffen 
ouf^iiren. Stuf^Sren mug au(^ bit iRebe, bag ber ^apft Uber btn 
^aiftr ©etoQlt ^abe, ^^ in ttuftltfi^er $offart bon i^m bit gagt 
Itiffen unb ben ^a\xm feineS ^ferbts ^aUen }u lafftn. S^riftuS im 
^immet brau(!^t ttlnen ©tatt^altcr, gbc^ftene btr .S^riftud in btr 
bltntnben gorm, ale tr auf Srbtn ging mit arbeittn, t^rebtgtn, 
Ifiben unb fterbtn". jDa0 ^at man nun umgtlt^rt, fo gt^t atled 
icibtr €^rtftum, ftin JESefen nnb iCDerf }u lerftbren, unb rU^t 
fl4 ber ^Qpft, bte fiaifertume Srbe ju fein, unb fm^t ft4 auf fo 
untr^aite SUgen, uU bit Don ber ®(^entung ffonftantine. Unb 
loenn. er fi$ )um St^e^errn iiber 9tta|)e( unb ®icilten oufmirft, 
fo ift ba« „9{aub unb SttDoIt, uit foft aOt anbtrt feiner @littt 
finb". ^aS foil i^m ber fiaifer nii^t geftatten. l£r jrigt iEtm 
bafiir bit 9ibe( unb bad ®tbetbu(4, bag tr (ireblgt unb btlt. 



Disiti.cdDi. Google 



2>tc €»^t an ben flM. 268 

@^Tiftu« muf(^ fcinen ^Ungern Mt pge, bci $opfl liigt fie fi<§ 
t^lfcn, [ftgt fH^ boS ©abament von (inim Ininnben j^ITbinaI mit 
tincm golticncn IRo^ie ni^eti, .Qtrabt aI6 uttrt bae ^tiligt ®alra* 
ment nti^t mttibig, bag ein $ap^, tin armci ftitilenbtr ®Unbtc, 
aufftfinbe unb ftinem ®ott tfne S^rt t^tc. — Jhtrj, S^rlftuS 
gilt nii^tt ju 9tom, ber ^p^ gi(t allee. — So ^tlfe nun ®ott 
tlntm freitn Ronjilio, bag U ben ^apfl te^re, »le er au(^ ein aAenfi^ 
fti, nnli nt^t mel^r ale ®tiH, nie n ft^ untnftel^et jn fein." 

SSom ¥a)]^t nenbet fii^ Sut^K bann ttiebet ju ben aOsemeinen 
iKangeln bt« c^riftlii^tn ©tanbts. Sogegen er fttt ^a^rtn in bet 
@cnRinbe gel9ni)]ft, bat greift er juni^ft an, bit nngeorbntten, feefen* 
oerberblic^cn SGDoUfa^rttn. @it foQttn aQe aBget^on nerben, ,btmi 
ts {ft {ein ®utee brlrnitn*. nXKnma^ lommen air anf ben gro|ttt 
{KUifen, bte ba Did gtloten unb menig fatten. 3^*^^ n'*^'' I''^' 
^erren, ii$ meine ti uia^cn^ gut, ti Ift bit btttere unb fQgc 
IBa^t^tlt, unb ift, ba| man fa nit me^ OettemB^ banen tafTc.* 
dtl^t umfonft ^t ber cdmif^t €tn^( i^ $>eer gtmt^et, aa9 
0ur4t, bie ^rieftetf^aft tiinnte i^m gu flatt raetbcn unb e(ne ifi> 
formation anfangnt, bit feintr {)etltgttit nitfit ^triiotii^ lo&te. 
Hbtr ibttt btt $ag jmifc^en ffaffen unb SJlbn^m ^ot p grogem 
Srgetnis gefU^rt, bag bariibtr ber ^rtftfi^e ®IauBe anf beibtn 
@etten unttrgt^t. SRon foUtt ble fililfitr nitbn )U ^i^lftll^m 
@4ultit tna^tn, XD&i fie urftirtinglti^ loaren, t^t jie gu .tioigen 
©efangnifftn" uurben, Wobei Sutler ®e(egtn^eit nintntt, Don ben 
^o^en unb nitbercn @i^n(tn gcDi^tigt Sorte gu ctben. SIu^ 
^icr forbttt er eint grUnbrii^t Slcformation unb mlinf^t ntut 
Sc^ulen, jumal aut^ ftir bit SDtabc^cn ringerii^ttt ju fe^en, in 
benen QbetaQ ale bit nornt^mfle Stftion btt ^eiligt @i^rift obenan 
fte^n foil. 

Unb nun bit S^Ioflgbit bee ^riefter. ■Ctr frU^tr nnr ^tn- 
geworftne (Sebanfe roirb ^ier aufs auefti^rlit^fit btgrilnbet. SSel^e 
^fi^mtrung ber Seniffenl „Siigt ^a^ift unb 89if4of ^itr gt^n, 
was ba ge^t, Decbtrlien, taiae uerbirbt, fe niU i^ ttretten mefn 
@tu)iffcn unb ba« aJlaul ftei auft^un." 3)0 be<ft er bit ganjt 
@«i)t|Ttnenot btrec anf, bie mit btm c^Iofen ®tanb untrtiiigni^e 
Safl auf fi^ genommtn unb botfiber in SUnbe unb ®il^nbe gt* 



,.,.d,i. Google 



264 Z)U @4ri|t an bm 9btl. 

faOen, unb fpridil ben foIgmfi^lDeren ©a^ auS: .%I[o Iel)ifti mir 
ou« brm Spoftel tliir[t(^, bag e^ in b(c g^rifltn^eU foUte atfo iuge!j<n, 
bag elne icglidie @tabt m9 bti ©tmtine tittcn gelt^rtcn fcontmen 
SUrgec eriod^Ic, brmfelben bae ^farratnt befefite, i^n bon btr 
©raieinbe eruii^ite unb i^m freie SJilltUr ticge, t^clti^ gu ntrbfti 
ober ni^t." @o foQte (S buri$ dn ^^Pt^'^ Aoniit loitbti gf 
orbnet tuttbtn, abtx au^ o^ne brm, „n)ci btn ©(autien ^at, foti^tB 
ju nageii, bei fcfgc mic nur fcif(6''. (Sr tooQe nUtnanb ettfU^rtn, 
abtt t9 fei feint ^flif^t, ftinrat MHi^Un }u rattn unb ju ^flftn 
Don fcinm gS^itfc^tcltcn. Unb fo gt^t cr oon eintnt }uin anbttn, 
in buntec iRei^enfo(ge balb btttf, batb jnite berlt^rtnb, ba fmbtrt 
tt bie Slbfi^affung ber gcffeln firi^Iit^er 3uiiebitIion, \a bti ganjtn 
fanonifi^en 9tc[^M mit aQcnt, XDa6 baran ^Kngt, bie Stuf^tbung ber 
Dieteii unnagw ©ottcSbienfte , 3Q^re«tagc, Segangniflt, ©tetni' 
mtfftn, bci Ditlcn Sdtttage, miC t^rem .Sauftn, @(>if[ unb 3niigig< 
gang" mil aQciniger Scibcgaltung bti SonntagS; bie Sbfi^affung 
bee JBettete in bet @f|ciften^eit unb bte fSiniic^tung einer tirdili^ 
geoibneten ^rmenpftege, bie Sudiottung ber SGSaQfa^rtSfatiellen, bit 
gteilaffung ber goften, bie SBtrjogung btr tjapfttti^en ®otfcf)ofter 
mit i^rer ®tmli. fiir @etb Sib unb ©tlilbbt ju Ibfen. ,$i)refl 
bu eS, ^ap% nt(^t ber ^Qer^eiligftt, fonbtrn aaerfUnbigfitt, bag 
®ott beintn ©tu^I Dont $ttnme[ oufe f^ierft jeiftijrt unb in ben 
3Ibgrunb ber $iille |cnle. Via \fat blr ®maU gegeben, bi4 )u 
er^eben iiber beinen @ott, hai ju bret^tn unb ju (Ofen, baS a 
gebottn f|at, unb bie <S^riften, fonberlid) btutf^et Elation, bie Don 
ebler 9!atur, beftiinbig unb Irtu in atlen ^tflarten gelobt fein, }u 
(e^ren, unbtftUnblg, nteineibig, fStttUet, SB6\ttoi^t, treuIoA ftin. 
®ott fiat gtbolen, man foil @ib unb S:rcu ^altcn, oui$ ben geiu' 
btn! Unb bu mitfrminbefi bi(^, foti|i ®ebot ju Wfeti? — 84 
(S^rifite, mein $(ri! fte^ ^erab, tag ^treiubret^tn beinen iUngflen 
5£ag unb jtrfti)ren bee S:eufe(« inep." — fiaif Me Sadie bei 
8bE|mtn miiffe einntal oorgenomnien nerben. ^a tft es ^o^t 
3eit, JU belennen, bag $u« unb ^ieron^mud Don $rag niber 
pii)9fl[i(^, ^tiftfi^, latfeilic^ ©tiett unb @tb oerbrannt feiu, ioa< 
bie socmen Derbittert ^abt. IC(« $)u8 3[ili(el mill er nit^t Dir' 
fei^ttn, fagt Sutler, obuo^I er nt(^t$ ^rrigee bartn gtfunbcn, ober 



Disiti.cdDi. Google 



Slit et^iift ail b(ii abir. 285 

i[|m fti iinr((^t gcfilictitit. ©oQteit iibrtgeiie bic ^^iifarben" rtiitm 
unbtrn drrtuni Eicstigdc^ bcS ©aframente ^abfn, ats bog fit nit^t 
an b» aSertoonbluns btc ilbtiibma^lddtmeiitc gtaubten, fo iDolltt 
n fie nii^t fUr Stt^tt ^alttn, ncK iUi ftin ®tauben6aillft( fti, 
fonbcm (In {Sa^n M S^^omoS ooii 9qiiino unb bc« ^pftts. 
2>o4 (tgt tr ^Itr auf bicfen $nntt not^ tcin ©ttnitdl. X)it 
{lanptfaijie ifi i^tn, bag man fi^ mil btn JBiifimcn ocrtrogt unb 
fit bcie^n ntit ©i^tifltn; nii^t nit gcntr foQ man bit jttgti 
ii&tnoinben, „fonft ivfiren bit ^tttUt bit gttc^rttfttn X)ottotce auf 
Krbtn". 

^nlt^t mlti n no(^ einigt ntltliii^t ©cbrtc^tn aufntiftn, unb 
micbtt^olt bit in jtncr ^t\t fo ^iiufig cr^obtntn JtCogtn liber btn 
6ufufl, bit SSorfittic flic aueliiiibifi^e SBoten unb ©prjertirn, ^aud) 
tm» btt grogen ®4i^e , barinntn baS ®e(b aue beutfi^tn 
Sonbtn gtfiifirtt ttirb", iibtr ba« grbficpt UngtUi ber btutft^tn 
station, btn ^inih^li, bit grogen ^anbtUgtftllfc^aften mtt if|i(n 
fibttgtogio, unt)trfttinbli(f)en @cttitnn, itbcc ,bae greffen unb @aufcn, 
batin ait 3;)tntf(^ni ale tintm fonbttllil|tn Saflct lein gut iScft^rtl 
^abtn in frtmbtn ^anbra", unb llbtr bic ^iiufer ber Uujui^t, unb ti 
ifl fibtrraf^tnb, gu ft^tn, mit uclc^tm SSerftilnbniS fUt bit ®iunb< 
btbtngungtn nationain unb fojiater S3o^[fa^rt btt in bum4)fer 
unb ftumpfcr 3i>tUtfgcjogen^{it aufgtma^fme 3Rcin4 allc biefe 
S>inge bt^nbdt, unb llberaQ bit Sreut m Scrufeitbtn, als btr 
gottgtuoattn Sp^iiif btr guttn Stcft, unb ben fittlii^tn Strt btr 
unmittttbactn, fiben ®tanb abttnbtn Slrbtit betoRt, mce^aib a oui^ 
ben Sdtrbau gemt^rt unb bra $anbtl geminbert toiffen UiU. — 

%nT ttnjftnte noQtt ei ^eiDor^ebtn; abtr, au4 Wtnn tr nur 
immec bit beutf^t fltci^t utib btutf^e StiE)a[tnifft im Sugt ffat, 
fo gitbt e8 boi^ laum tine ©eitt menfi^rii^tn StbtnS unb ^anbttne, 
bit tr ni^t berU^rt, no er nic^t mit dmnbttbarem 5£(tf' unb 
SStitbiicf ®ebanttn ausfpri^t, bit au^ ^tutt ro4 ooUtScItung ^abtn. 
<&t iPoOtt nnc angtrtgt ^abtn; abtr bieft Shrift, btrtn ®ebanftn 
In btr ftbenbigfttn ©praise, mit btr Stgtiflerung tints tc^ttn 
©(^rif tgtft^tttn , btr mi f tintm @4a^e ^troor^oft S(tte unb 
'Sltttti, an tonlrttm, aQra Mannttn Vtr^iiltntfftn tntnidtit touu 
t)tn, btbtutttt bo4 me^i — ^olionn Sang nonnte ^t niiflt mit 



Disiti.cdDi. Google 



Unni^t tint «Sn(g«trompttt\ 3^r %on roat f(f|arf unb imfy 
bringtnb, man tann i^n ttilwtlfe rabitat ncnntn, ,ii^ aijtt aatj 
tDo^I, ba| i(^ ^ gtfunfltn ^abc*, fagt tt fttbft ©Dflten Mt[c 
aSorfililltgt fogIti4 buri^st^n, foQte pd) cine btutf^e ftici^t, tin 
btutfi^tt €taat in bit Don iattfix gqilanttn SBtife crbauen, fo 
mugte tt|it eittc tauftnbtSgrigt , frtilit^ tro^ tnani^tn QBgtrtn 
S^tintS inntrii^ fault, CSnttniifcIung in Slilirmntr gt^nt. !OaS 
finb Ubeilegunstn, ble i^n ni(^t anfti^ttn. ,^ bin e« [^ufbig 
ju fagtn, fdnntt i^, fo moQtc iSt ani$ alfo t^un. @« ift mir 
litbtr, bit 3QcII gUrnt mit mir, btnn ®ott; man tniib mir ia 
nit^t mt^c al9 iM Stbtit nt^mtn fbnntn." 



SKaii tann fl^ bit Stufrtgung, ble bnc(^ biefe unb bie fic^ am 
fcf|[it|tnbcn nforatatorirt^tn @(^tifttn in bcutfi^n gonbtn unb 
ivcit batUbtE ^inans ^trootgtrufnt iDUtbt, ni^t grog gtnug dot' 
fteOtn. Qn jtner leftluftigen 3'it( ^^ l>">t ngtn rtftgiSfen unb 
tiiilili^en 3nttrtfTe, lotl^ce bo« btutfdit SoR bomaU btftelti, 
brangen fie tie in bie unttrften ®<$iil)tni btS ^ottt&. 3Rit 
ma^rtm ^tig^ngtc nal^m nton attes auf, toafl son SHttenbtrg 
tont. S93er nli^t fclbft leftn fonntt, bat n>oE|[ tiutn fa^ttnbtn 
©(fitter, tf|m Dorguttftn. Sier Sitttnbttgtr ^roftffoc fi^ien nut 
bae QUSgeftiro^tn ju ^bcn, maS allt mtinten ober bo4 a^nttn. 
fttin ^vitiftl, bag Dicle gtiabt bur^ btn nationaltn Slon, bra 
Sut^tt itgt anf^Iug, gemonntn uurbtn. Su^ foldie, bit fl4 
bie^tc mit <Snt|t|{n oon im nintn fitgtr ^inmtggtmanbt 
fatten, tooim t<4t oon btr ®Iut feintr Qtgtiftcrung mit fart> 
gttifftn. 

3SeI(^ grogtr Untcrfi^itb bti aUtm BufntntntnRingtn im ttn- 
jtlntn guif^tn $utttn« rat^tbiirftigtn f amtj^Ieten unb Sut^trS aui 
®runb btc @i!()cift mtt btm ^ornt ®ottt« bco^tnbcr ^lebigt bc< 
ftaiib, ^abtn frti(i(^ (5ngft nii^t atle Dccftanbtn, ntbtc bamoU 
no(6 ^nttt. 9iii^t mtnlge otrno^men baraue nuc, mai i^nen (itb 
»ai: ben aufiuf juc SSefniung oom rUmifc^en 3o^, moron ft4 
mani^t ftlbftfUi^tigc (of^iung auf btfTert Xagt fnU|)fte. ^p 



Disiti.cdDi. Google 



OtQtn HufcuEit. Stiff on bttt Raifci. 2(7 

Ro^c^enbtn Si^<i><ii*rti gtgenUbci mugtc 8ut^ fi(^ geQtn btn 
Sornurf Derteibigen , bag cr jtnn Kufru^r blafe. Unb ntandit 
unttr ben ^lunterBtlonmenen Stttttm, bein ru|t(Dfm SSotte bet 
{luinaniptn, bit Dom Srfolac be« augtnblldt Ubten, ^Stttn atffi 
am litbficn fogltii^ [oSgtfi^IagtR, unt mit btn SOSaffen in bti 
{wnb tin gotbcneft 3''^^^'^ IttaufjufU^rtn. 8[u(^ bet Sut^tr 
pnbtn fi4 ©ttOtn, in bentn tt an bit 3n5Qt(d|tctt bcnit, bag td 
batUiiei guQt ftrtegt (omntcn tOnntt, utnn bit Siut bee jRDUianifttn 
Pcfl elnetn ffioniU iDibttfe|}te. (St ipx'v^t ti rUd^IUIoe auB, bag 
batra lein 3Ritte[ li&rig bliebt, ate bag ftalfer, flilnis luib Siltfttn 
bur4 ffiafftngeualt im btutigen Sciege il|r JRet^t trfiim)ifttn. (St 
tDiirbt fi^ aui^ nii^t monbcrn, ffitnn unttr bcm ungt^turen ®f 
Nifftndbiud bit gfirften, Sbd unb 8aitn btn $al)ft, Qifi^of, 
$faff unb Smandi Uber bit ftilpft fi^tagen unb jum 8anbt ^inauS* 
jagten. Xbec bus jRti^l, Im SlotfaUt @tioaIt anguneRbtn, f^rcibt 
tr bo(6 nut bcc £%cigtctt, tcintflueg^, ttle man eS oft oetbtt^t 
I|at, ber giogtn SRenge, bnn $56t[, ju. Kuc^ er tr&unite too^I 
in itnen S^ogtn beft (StfoIgeA juiDtiltn bavon, bog bad ^apfltum 
Ubtr ffiruarttn fi|uell oernt^tet loeiben Unntt; abei von btn In 
btn fiBpftn ttnjelncc {lelgfponie fpulenben Umftnrjiifitnen unb oon 
gdvabttatigtm Slngteifen fiirfl (Eoangelium UoQtt er Utbtr jtjtt 
no4) fpSltr tivaai tolfTtn, unb {t tnt^c tx baoon erfu^i, unt fo 
tntft^itbintc fpcac^ tr fiife bagtgen aus. .^ur(^4 SBoct ift bit 
SGSett befleit uorbtn, bur^S ISort ift bit Sirifee stft^iMlt uotbett, 
buri^e SQott uicb fit fflltbei^tigtfttQt btiben." 

Unb Ditlleli^t giebt ®ott btm ftalftr, battu glpftlt bo4 (tint 
^offnung, „ben @eift, feint fionb ju rti^tn btt tltnbtn btutfil)tn 
Station", Unb bag ti Sutler oor alltin barauf antam, bitfttn bit 
augtn ju Sffntn unb i^n fiit ftint ^ailit ju gtulnntn, jeigt febe 
iScitt fttncr @(^itft on ben Sfbet; batttm fUgt et au4 in ber 
jUKittn iluflgabe linen Idngeren Sbfcfinitt iibti bit ©ttbfiiinblgttit 
unt) Unob^angigtett M bcutf^en Saifertume eln. Sui^ U)anbte 
er fi(f| oKtm Slnf^ein nai^ auf KBunfi^ bee $ofee in etneui 
ttberaue untertoiirfigcn Srltfe untet btm 30. %tguft on btn 
JFaiftt felbft, um ftintn @4u|g gtstn ungttei^tc SJtnirteilung ju 
cvflt^. Unb um feint ^rtebentllebe ju b^eugen, iKiQfftndiittt ec 



Disiti.cdDi. Google 



218 „@(cmon con b« SRtfTt." 

iUQ({!4 mit bicfcm Sritft, bdi tno^( ©i^iiQCit an fctiie Sbrtfft 
btforgen fotlte, tin f(f|on Dor ®oi^(n (|t[(^ciebe]i(e ©i^nftftDd: 
,¥roteftatlDR unb Stblttcn", inbent er fi(4 Don ntucm btreit »• 
tlftit, aue @ottee 3Sort Qtlt^tung anjuiie^mtn unb, mo ei a oat 
[tiiten 3Stibtrfad|rtn t)eimb(^t(, ju ff^fflcigni. 

^afl atlte, nii^renb cr f^on 3}(urt p(ante, Sleucfl bit ®t< 
milttr tircgtc. 

SJtnigt Siagt oor bcr Sluegnbt bcr @i^rift an btn SIbcI ^attc 
9utl|tr tint anbece Arbeit irfi^tintn lafTtn: „@trmon oon 
btm 3tt\itn Xtftament b. i. oon btt ^tiliotn Sneffe." 
Obmo^I fit btn ©tgcn^anb fn eintt fur ftnt St\t auffaQtnb 
ru^igtii SJcift btt|anbt(tt, mugtt fie bo(^ btm frotntncn Soien, fiit 
btn fie beftimmt uar, Dit( ju bcnftn gcben. ERUtttlte fit boi^ an 
btm gunbatntnt btc rbmifi^en Wtt^t, tnbtm fit i^re Sluffaffung 
ale Opftt in gcagt fttUtt. 9Jd4 wbi^te re btn O)>ftrsebonttn 
toanetlif^ umbtuttn, abtr batb, noi( t^ bit @(^rlft an ben Sbtl 
auegtetbtn loar, trftnnt tt hie Slottotnbigftit, tne^ oon bieftn 
!Cingen ju rtben, bag .tin rt^tcr SJcrftanb auftomme, mas unb 
ttoju bit aJItfft gut fti", — bnra nl(^t in ber C«rrfi^fti(^t bt« 
^pfhutnfl, nidit in ftintt @r))rtffung unb mttltttrlii^tn ScbrQifung 
btt S^riftcn^ttt fir^t er ben ®tp.ftl feint? StrberbtnS, ba« tobefl' 
mUrbige Strbrti^tn, fonbtrn in btr 3}eTtef|rung beffen, mat ber 
{itrr feiner Air^e in i^rtn ©nabenmilttin Dtrlie^tn. 

.SBo^Ion, lit tttig noi^ tin Sitbltin Don !Rom nnb Don i^nen; 
jttcFet fu '"t^ ^^'^i f>^ O'iQ'^ i^""i <»i(^ f'"S"< uxti btt Stolen 
auf« ^Oi^fte pimmtn. Strfte^ft tnl^ m^i, liebcs mm, toas i^ 
mtine", f^ricb tc in btr @(i|rift an ben Sbel. Unb foglti^ ^tljit 
n fid) baran, bitfts Sitb anguftimmen. Snbe Kuguft mar f4on 
tin £ei[ gebrudt; tine (Srmiberung 3(lDt[b0, bie btfonbtrS auf btn 
Saitntetif) JBejug na^m, unb ber Kngriff cintB unbtlonnttn Ua< 
litnift^en 3RBn(i|9 moi^te nod| btfonbtrfl baju trmunttrt ^abcn, 
aber trjit Snfong Oftobtr erfc^itn ftint gro§f (oteEnif^e 9IefoE> 
ma(ipn«f thrift: „$ra[ubium Don ber bab^Ionif^tn ®t' 
fangtnfi^aft btr ftirtfit." 

3Rlt fto[}en {Sorttn bantt ei feintn @tgntin, bag fit i^ 
Emmtr meitcr getritbtn ^ben. 3Iun moUt er i^ntn tlinnaf judw 



Disiti.cdDi. Google 



„%lon btr &abQtonif4(n •3tfanstn|i!^(t btt Atr^r." 269 

lommtn unb, raa^ttnti fit Ubtr tine Utrmdntdi^e Sttjtxtl Irium' 
p^itrcit, foflldi^ tint neuc jurii^ttn. S)amlt nenbtt ii ftt^ ju 
tintt Stfprt^Ditg btr fittitn Salratntntt, mit btntn btr Auttue 
b(T rSmtfi^tn JKr^t bas ganit Sebtn btr ®tiiubietn umfpaiint, 
unb fi^idt [dntr Unlttfui^ung bit SrltSiung ooran, bag tr jur 
3rit nur brti ®a(ramtnte annt^mtti tannt, 3;aufc, Sugt, Sbenb< 
ma^l, bit .buri^ bit iBmifi^t S^^rannti iI|T<i giti^tit btcaubt unb 
in tine iltnbt ©tfangtnf^aft gtfii^ct ftitn", unb tbtn bitft @tfaiigtn< 
fi^aft ju jeigtn unb ju ISfcn, ift bie $au))taufgabe bitftr ©(^lift. 
Obcnan flt^t baS ©aframtnt M HUati. 
!Cit tifte ®tfang<nf(^aft bitfts ®o(tamtnlc« btlrifft feint So(l< 
{tanbigttit. Sled) Doc fuTjtm ^attc ti bitft graflt a(0 ntbtnfit^ti^ 
btjticfintt, it|)t, nai^btm bit ©tgncr btn (H^ittti !Ikcfu(^ gtmai^t, 
^4 ouf bit ®4tift ju betufen, ttliart er bit Sntjit^ung its 8altn' 
It((^9 fttr gott(D« unb t^tannifil). ^Qirbingf ntit ©tuolt tin* 
fU§rtn foil man il|n ni^t, — nic^t bit Mtn, fonbirn bie i^n Dtf 
wiatrnbtn ^tttrtet, Don benen bti ^tn iRtc^tnftfiaft foibtin toirb, 
^btn btn @i^abtn baoon, nbtr man foil bie SIQrannti nic^t 
tti^tftTtigen mUm, unb nifftn foil tin frber, bag i^m ftin dtt^t 
in ©alramtnt mit ©tnialt tntjogtn ift. 

3)tt onbert ©tfaagenfi^aft fli^t tc In bee Se^ct Don btr 9}tr< 
tDanblung btr atbtnbnia^letftmtntc in Stib unb SInt (S^ri^i. (£c 
meig, nit gtfii^rll^ ti ift, bitft fc^on in ber @[^rift an btn ^htl 
nngertgte S^ast au btrU^ren: ,3(bt ntcbt ic^ tin 393tcttfit unb 
tauftnbfac^tc Atgcr ^tigcn. 9Sa9 mtitei? ^Jta^btm btr rBtnif^e 
$if(^of aufgtf|5tt I|at, rSmif^tr ®ifi$of jn fein unb tin 3lQtann 
gemorbtn ift, filrc^tt t(^ alle feint S)(trtlt nii^t, ba ii^ mtig, bag 
ti ntbtr in ftintc aoH) tinti ffonjt[« anaifit litgt, ntut ©laubtneartilel 
}u fltdtn." 23it SDarttgungcn tints fdion frU^cr enufi^nten ©(^ola' 
ftiftrd %m^, btr ba« gUr unb Sibtr ttbrttit, fit^ abtc unttr bit tlr4< 
lli^tautorititt gebtugt, l^atttn l^n bttan[agt,biefem®(gtnflanbt nai^jU' 
benlen, unb It^t tft er, tolt tr erUdtt, in ftintm ©tniifftn libtijtust, bag 
bdm Slbtnbma^I f!4 fttnt Strnanblung uoUjit^t, fonbern bag unttr 
na^rim Srot unb wa^rtm ^ein btr $err ftintn roa^r^aftigtit 8tib 
unb ftin na^r^aftigtS Slut ju genitgtn gibt. !S3oil) uill tr ftint 
SDItinung nitmanbtn aafbrHngen, nur foK fit frti bfttben „uRb 



Disiti.cdDi. Google 



270 Son ttn Gnfi^Iaiiift^n 9efangnfc4aft. 

ntctiianb foQ fic^ fUr^tttt, bcr fttt)(rct fd^ulblg ju fein, f« ec 
ilaabt, bag anf tKin XEtnr UM^^afttg Oiot nnb SDeln ftt, fon» 
btrn ti OPifTe, bag er o^nc ©cfa^r ftiner ©trisbit %tti^ ffobtf 
eltie obtr bas atibtre gn btirftn, ju tneitttn unb jn gUnbni, .ba 
ffkc feint OlanbeneDtcbinMii^ttit Dotliegt", unb ult fiQaif tt <)u4 
mit ben Safftn bet SiJialdttI utib ba @(^iftbtueife3 fdnc %n» 
fE(4t gu begtttnben Dtrpc^, ifit tt boi^ nodi fo u>tit cntftntt, dor 
bee rti^tlgtn Suffaffung btt ©tgenuart S^iftt im Hbenbmalrl ba» 
$KiC ob^linslB )U ntaditn, bag tr auetufm tamt: .ffiaium laffoi 
»ir tiidft bitftn SioiiDit fasten unb btttbni tinfai^ bti ben SBoi' 
ten e^^ fte^en, imb Mtjid^tn gtcn baranf, gu mtlftn, not ba 
gff^lt^t, nnb Ibib ^fritben, bag bet uo^i^aftc Seib g^^ traft 
be« Sortte ba fti? Obtc ift t» nototnblg, Hrt unb SStifc bcr 
gBUTu^tn S^iTbwg bnri^nS ju cgiflnbtn?'' — 

am gtfa^rflififttn tft obtc bit brltte ©tfangmf^aft, bit gt^c, 
a(6 fei bat @afcamtnt biS Jlltart tin Qnte» SBtrf unb tin Op^r. 
{tlttmit ntnbet fi($ Su^tc gu btt rStnifi^Rt antffe im eigtnt* 
li^tn €lnne, b. ^. gu bem aQtin Dcm fritfttt d^ Scilna^wc 
ber ®cmtlnbe pollgsgtnen @attament. „<Sint gar f4»ictief Soi^e, 
bie Dielltii^t unmiiatii^ auegnrolttn ift, gtetft i^- ba an* nnb tt 
^ttt rtf^t, tcft ^Ittmtt griff tt bent ftat^olicldmnt ans {leig, 
btnn ia btt aRtfft tommt bet flst^otfciMiuft gn ftlnei eigmpcn 
entfoltnng. 3n btt Sntfft titgen bit SJntjeln ftiner fttaft, in gtlgt fl4 
bit gangf unUbetbcMbatt £[uft jmifi^R btm Saim unb btm gott- 
geftgntttn ^e^tt, ba lommt ftint grogt ®tmaU gut finnfiilligfltR 
(Etfi^tinnng, »cnn tt mit leift gtmurmiltem SSoxt mt bet tt' 
fi^uttnbtn 3Rengt btt ^ofKt in ben 9ttb (&\nifti oeroonbtn nob 
btm aUmSi^tlgen jfinttnbtn ®ottt ben $ei(anb feibet gum Opfti 
bocbcingen barf. !Cemi tben ba^n ge^t bitfe tbmif^t 0}rfctlbtt, 
bag btr $tieftft itatftgti^ in btt antjft baS iOpftt Q^i anf 
®«[gat^a auf unblutige Sttfc uitbtt^olt unb baft ftlntfl (iticftct* 
Ii(f|tn %mtee bit aSttbitn^t btdftlbtn Sebenbtn unb Xsftn gu* 
uptnbtn fann. $itt gteiftn aElt ©tbanftn beS ttlmifi^tn ®9fitem« 
in tinonber, unb in betn 0)}ftrfiettt btr SDStffe ^abw oQt bit Dct> 
t^itbtntn aOeifen bee tefigUtfen 8eben« i^ien^ innetptit @ninb. 3Bt( 
btt 3Refft ftt^t unb faat btr gangt ft^Iict9mu«. 



Disiti.cdDi. Google 



Bm tti &ali^imi[4tn 9tfaiigtii(i^ft 271 

Sut^cc Utrfa^ b\t8 nii^t no4 ni^d uugtc jtboc^, bag n Srogee 
uoBc; .abcr" fogt tr, .mtine^riftne [ebt unb mil giOgtEeTSotgc mug 
man bae SQiort ®ottt9 btaiftta ale bte Stnfii^t adet 3Rcnf4en unb 
(Snget", mtb fa jetf^I&st er bntn, in cinge^tnber St^nblung bcr 
bctctffcnbtn ®4ttftfttQra, In lii^toiincr ffartr Sar^tQung „mit bttn 
SBorte unb SScift^ltl S^rifti" bie Se^rc nnb baS ^nbtto bei Siri^. 
3ft t>i>4 nlcgenb« tu bci ©thrift Don rinem Ofiftni ffi^fti btiui 
StbenbmaEiI bit Stcbe, unb filAt es bo^ nii^te mttifpia^itoUixtif 
ate in bti 2)atbrinsiat0 bcr SRcfft eia gutte SBerf unb dn Oftftr 
ju ft^, toB^rtub U)ic boc^ gai nit^ts barbtingen, fonbcni nut 
®ottc« ©nabtnjufogen barin empfangtn. @o lann ou4 Mr 3BtfTt 
ttui bem ctaas nU^tn, ber bof €atrament tmpfiingt, obct btt nit 
gliUibtscm {ittjtn bie SBoitt S^^ oemimmt: »3Ur ni4 gtfltbcn 
unb ntrgonttt jut SScrgebung bet ©Unben*. S)«nit fadtn bit )u 
6trtitBinttu 3mtcttn geftifutm Snefftn, bit fDgtnannttn SatiomiiTett, 
bamit alitS b(a, uoburi^ bae .eEpmiiibigt ^tftsment ®«ttt< in 
bit ^e^f(fiaft bte gotHofeften @em(nnt8 gtjogen iff. 

SStnlgti fc^Iimm ftt^t ts mlt bti Zsufe; fit l^, ®att fti 
SDanf — ,unbtf[f(tt unb uuDtigifttt" gdilitbeu, abei freiUt^ .bit Jhaft 
nnb ^Hortt bltfte ©atrameuts" ^ot man audf unterbcttdt. SEBtr 
Dxtg ucd) ttmai oon i^ttr a3Aeutung fUr bas ganje 8ebtn, Don 
btr ^trilti^tn (^rtftltc^en Srel^it, bit fit Dcrlel^t? @te^n nl^t 
bit fcQpft ttfnnbentn @eIUbbe, bit btn ®faubtn fi^iibigfn unb bie 
iSnft oec^itlii^ett, in ^O^trtt S^Sfeung a(e ba« ®tlttbbt btt 
Xouft? @o ^at bit X^ionnei bte ^fttame ani^ bitfte @atra' 
mtnt Dttbunttit; nti^t mtnbei bit S9uge, biter mu^ ale Sattoment 
antrlennt, utnn aut^ aU uiinbtcmtrttgce, bran i^t fe^t bae pil»t> 
bate gOttiid) eingeftttt 3'''^"'' — ^' '^ ^'^^ ■'i" ^9 unb 
Stiidtt^t ga Xauft", — UDgegtn bti falramtnllii^t S^atotttt btc 
Ubrigen iDmlf^en @aftamtnte, girmung, iS^e, ^citftcrffiel^ It^te 
£)lung nimmtrme^r eirateftn nttbtn lann, fonbtm »ie ntdes anbcrt, 
UKte ei babti bffprii^t, ba« pUpfAviit (S^ecei^t, btr piitptifl^t 
gaiibat u. I V). tiimiFi^t lErfinbung ift, mifacc ®ott unb (tin 
assort — tint (pii&q(onlf(f)t @tfang<nf4aft ber ftit^t. — 

2)tt tbtn befino^ent ©i^rift gt^iict gu ben gtifttSmtt^tigfttn, 
tDeiijt iuttfa \t geft^ritbtn. 3t>n erptnmaU nmrbc E|itr au4 mlt 



Disiti.cdDi. Google 



272 Scbtutung bit(ct @c^i;ift. 

ft^atftr, auefdilitgenber Seftlmml^tU nli^t an tincr ISinjtIfragt, 
fonbtrn fo jtmatt) ait btr ganjen ^t\liU^tt bit gtnaftlgt aSlbeiy 
fpru4 }tDifc^cn iBmlf^tt ^t^ie unb Sird|tntum unb bcr l^tiligtti 
©(^rtft a(a btr alltinigcn iQutUt unb 9Iorm bed (^rlfil[i(^en ®(au< 
btnt erultftn. 3r btr ©dirift an btn Slbil ^attt tr fic^ faft nui 
auf JRtfocmaiionfiDoif^ISsc bifc^rtlnft, ^icr, auf rtin ctUgiafim 
unb t^te(ogif4ttR ©tblttt, Flti)(t fii$ iutiftv fouoeriln uitb entr^ctbtt 
at« Shrift unb als 'Sottot bti Z:^eotogic ftlbftiiiibig gtuift^tn 
Sia^rim unb galfi^tu, mani^tS l\9 auf bU ^At ttartrti Sf 
tcnntnls ucrf^ltbeuti. !Die {ii^tit gt1tl)rte ifitiotiflfii^ruRg bHinle 
i^rtfi Qtnbtuds nid)t ottft^Itn; btr Umftanb, ba§ bit ©thrift 
(attin!f4 gcf^titben mar — ft^r 6a(b eifcQun aui^ tint bnitfc^e 
tibtrftgung — , ^at i^m befonbcts audi angtr^otb S)tutf4(anbe, no 
man niifit in b(m[iC&tu Sllag ale in unftitm aJottrtanbt unitt 
btt mattiiiQfn, man mBifitt faft fagtn, p^^fif^tn ScbrUdung 
9{omf ffufjte , Ditit Sln^iingir gtnonntn. Steill(4 au4 oittt 
®tgttir. 33it Srt, Init tr btt bui(^ bit SCouft trroorbtnt ^uU 
^tit bf« S^rifttn, btm »^ti btr ^a^ift noi^ irgtnbtln Winf^ ba« 
9l(d|t ^at, o^nt ftine Suftlmmung audg nut tine @i[bt aufjultgtn, 
bcfpiii^t, mar botli mancfitr jmigbtutung auSgcfe^t, obmo^i tt ^itc 
Don btn SJti^iiltnifftn be8 bUrgtrtii^cn StbcnS uiib fcintr Orbnung 
gtlnjli^ abftc^t, unb aubttfcits Immtr uieber bit iOtrfifit^tung, bit 
XQronnti ju trtragtn, tPttont, unb nut oor bti fttttnoetbtrbU^en 
3uftimmung ju bccfttbtn gtraarnt ^btn mid. iDligotrftiinbli^ 
uartn autf) man^t Ubtrtii^ne @% ttbtr bit Ig^e, bit, oon mo* 
btnicn 0tgntrn au6 ban Sffot^mtn^ng gerifftn unb in i^itr 
9Iadl^t ^ingtfttQt, au4 man^en Scommen Don E|tult gruftin 
ntoditn (Bnntn. $or aQtm abtt mag bit trntult SUtrmtrfung bt9 
ftonftanitr ftonjiU unb bit <£ntn)triuug bte ^eiligtn 3Rt6o))ftrd, 
btr £Qtrfii^tbatung btr giittli^tn ^trfb^nung, mon^ftt noi^ 
©(^nanttnbcn jurUdgtft^rtcft ^obtn. 

Xiag et btn 3arn btt ©egntr nnt not^ tt^S^tn ntrbt, ^t 
(t gtiougl, Qbtr au4 bit ^nbt oon btt nun nirltii^ ertafftnm 
SannbuUt ^t i^n ntnig btuntu^lgt: ^34 ^Brt nSnitii^ tin ®t* 
rU^t*, fagt tt am @(^Iug, .bag iDitbtt JBuUtn unb pflt^ftli^c 
Stttcrjtiifitn wibcr mi^ im !(njugt 0nb, bur4 t'i* ^4 )»™ 



Disiti.cdDi. Google 



Sofi^bnu 8turt(iliuig fttiKt etddntg ]uc JHn^. 27S 

Sibcrruf gejiouiigen obtr fUi tlntn Stin txttUti uerbtn folT. 
3ft has tDQ^r, fo mill ii^, lug birt OUi^ftin lin ZtH mtinti 
fUnftigen Stbtnuffi fein foti, batntt fie f1cf| ttii^t jn tetlagm 
broii^tn, i^te Sl^tannei Dfrgtbenfl oufsebtafcn ju ^Ipen." Unb 
bacuntii ft|t er in Inttinif^tc ©fta^t ben^ccS: 
„^obe8, gelnb Bott araer SBnt, 

£cr nigt nt4t an fl4 fttcbli^ Ont, 
Set lu un* bxingC bae ^immtliti^." 



S)ag Sut^ci mit btcfcr Shrift, mtnn nidgt fi^on ^W' ^'>^' 
lomnmt mit bcr lOmifc^tn ftitc^t gt&tpi^cn ^attf, lann filr und, 
bit mir bas @anjc Ubei&tiden, (cincm ^mrifel unterltegtn. Z)a« 
^en abet fdnt tSrtunbe unb nnpnger Ittngft nld|t fo anseft^ea, 
not$ mcnigti ti fttbft. „®ogar am tuiflltftltditn $ofe migfttl", 
icic Sttt^tc fi^Teibt, ,Mt ®4rift an bm Sbtl nli^t ganj", tvaS 
aQtrbinsS noi^ tcint ^uftimmung bctieiitcte, bo4 ^Qtte fl^ Sutler 
foilna^cmb bte So^ItoDllctie fcineS gUrjltn ju trftcutn. 

SDtertiottibig , nle langc man f1(^ in btr unRann Unttt* 
fi^eibnns iuifditn riimifi^tc ftiri^e unb tOmifc^tr ftnrie jffiel, tro^ 
Ititmeiligei tii^tlgci tl^nung fo oitttfl nut ol« a&trtnnbart %u*> 
nUc^fe anfa^, ttoS jum Inntrfttn SBtftn bitfee Jtirc^tntumS gt> 
^iirtt. abec te tegrtift ft4 au9 titter Qtmerfung ISmftre, btr 
iti fener 3'" tinmat borUEitT tfagt, bag oitie fSifdjIit^trtotift 
€ut^ bte^tb ffir (tinnt St^tr Eialttn uottttn, util tx nii^t miber 
.bit jtviilf @tUdt bed i^ri^Eic^tn ®(iiu&tn«', b. ft. ba« apofioUf^t 
®(aubtnebetenntnie, h^re. 

^ieratt alfo tnlipfte man in mani^en fftttftn bit {Rt^tglttubig' 
Itit, }ug(tid) tin SBtatii bafttr, bag (Ung^ ttti^t aUt, bit Sut^trd 
St^rt jufKmmten, fii^ mit it|m (tbigtii^ auf bit ®4rtft ftU^ttn. — 
Unb utt oitt gait i^m ftlbft, tio^ btr fii^ anba^ntnbtn StrinntT> 
lii^itng bee Stgnffe« flicdit, bo^ ncif) bit 3"S(4^^S^t JU t"' 
Mtrtn , attgtmtintn ffir^e. Wt (£ntiUflung ^iiltt tc btn &t' 
banfen tintr 2:rtnnung Don her jliiit)t jutUiIgtuitfni. Um btr 
iSintglcit btr flici^t loiatn, fo I|atlt tr tnit »lliffld|t auf bic 

Aolbt, EWfltT, 18 



3,;. Google 



274 e>stnM Urtril. iva^t luib SRdawlt^n. 

^tntti ttK&tt, Diiiffc nun aui^ 9!nfi^itbtn^(tt in bet l^tologifi^ 
SIuffaffunQ bulbcn lOnnen. Vbtt mllittt man i^n mi b'U Semia 
bi^btn? 3n Sdiseburs |atte tr auf bit ^raqt, wo er, uxnii om^ 
[tin ftntfUtft it|n ni^t f^ti^e, )u bltiben gtitnte, geantttiorttt: 
.Unlet bent $lninitl', fo bai^tt (t oh4 kH €14 ntit ^tbimlni 
an fcine 3utunft abjuquitCen, mar feint ®aite nidit. ,<£» ftt^t 
aUti in ©otttfl {lanb, et mitb'e no^I ma^en", bae mac unb blieb 
ftin ©Uube. Unb trofe bc« {itbttnben SeifaQe bet Steven bet 
Nation, raft^rcnb fein Slame auf aller iiipptn mar, ^altt tt taunt 
tin 49e)Duglfeln baoon, bag tt ee mat, btfftn eetDaltigeS Sort ble 
gtofe Veuegung ber ©eiftet ^tTDotgernfen. .SicUei^t bin it^ 
nui ein JBotlSuftt $^ilip)}i, ilim noif) btm aSoi^itbe bt« (Sliad btn 
SJtg ju Ewieilen in @ei^ unb Jhaft" So gemattig imtioniette 
i^m bie nt^tge JSefonntn^cit, bie f^^tmotiri^ DertrilitSftrebtnbt, 
t^toUgtfi^t Segabung bee jungen grtunbed, mit bent tt atlee be* 
fprft^t wb btn ft mie eincn Sugapftf ^ilttte. 

Unb nft^ttnb aUtS um i^ ^i tobte utib gSrte, ^etub unb 
gtinb ba« $ecttnbreij|en M JUugftcn Zaqti ttttflrttte, man aiit 
01ngtin quf i^n iBie«, at« btn, an btm fid) bit aite Stiefognng 
RftUlt, ,bag tin SROni^ bit beutf(^e Station in grogtn 3iituQt 
ottfU^ttn meibe", blieb er ftlbft ru^ig, nt^igei wit nor ban 
@turim, immer im @tfU^Ie M gtogen ®ttnt>ti9, fKr boi er bie 
Steunbt )u Iitten bitttt, abtt ftinte i^Dttrt gemig. 

^aQon giebt iaS berebte^e 3t»S"i^ fi'"' @(^tift ,$on btr 
Stti^tit tinte e^iiftenmtnf^en", oitUti^t bit ft^On^e 
@i$tift, bit Cutset ie gtft^titbtn, mt^r ba« fRtfuItat teligtttfce 
ftiinteni))[alton, a(0 t^eologif^ti Htbtit, eine @(^tft ooQ tiefec 
m^ftif(^tc ©ebantcn, bie mit i^ter cinjigartigtn @4it^itng be0 
IDortee &ottti unb btm flcttn mmii atif bie tealcn iBer^&ItnifTe 
beS etbeit« biH^ immtr ultbtc ttbtt bie <Stban(tniDeIt ber Wtiiftit 
^au4ge^t. 

£)ie bab^Ionif^t ©efangtnft^aft btr jtiti^e ^e er barget^ou 
unb i^re gtfftin )u Ibftn gefui^t unb babti gctfagt, bag man fo 
menig Don bee ^trrlii^tit ber i^rtfllii^n gtei^tit mifTt. 3«^ 
malltt et ftTbft jtigen, nae e« um fie fei unb raic fie ju Ittcit. 
■„lSi ijl ein (lein 8ttd|[ttn, fo boS ^ofiiei wirb angtft^tn, ebtt 



Disiti.cdDi. Google 



boi!) bie ganjC ©nmttie tinrt ifirtftlii^tn geixne brinnen besiiffen, 
fo btr ©inn Deiftanbnt mitb." 

StDn®Siijt ftcDt er Doran: „<Stn S^iirttnmtnfdi tft tin 
ganj frcitr^tir liber alle^inge nnb ntcmanb untec 
t^an"^ unb ,Stn S^riftCBtntnfiQ ift ein ganj bicnftbarei: 
Ant(^t alttr :C)inge unb ttberntann unttrt^an." "^yn 
f(6eti)bart SBibeifprui^ (dft fi^ fosleidi, benn tin e^rifttitmttif^ 
b(pti)t au8 jtDcirTttt iRatnc, geifitltc^r unb fttblii^tr. Sliuf) fcinn: 
geiftlidten 92atur ^tigt cr tin tnntrli(f|tr, ntuer 3Retif(I|, nai^ btr 
[t^Ii^tn tin ptif<f|Ii4er, iiugti(til|tT, alttr aRmfd). ^a gitt btnn 
btr etftt @a^ ffir ben 9cifti()(n, tnntrii^tn 3Renf4en. 

Sa« ^t{ftn btmfelbtn etfimblitit unb gilfc^e unb Siei^it 
be« getbte, (SfftB unb S:rinltit unb SBo^Ileben unb snte %BciCe, 
UHie fi^abet i^ffl ®tfangtiie, ^ungtr unb 3)utft unb adt ik 
itu|trU(^tn X)ingt ? ©it rettfirn aCe nit^t bie an bit @ttle. S)ic 
©eele btborf btrm !einte ju (ftriptidjtm Stben, (fitiftli^K ©trttft' 
tigteit unb gtti^eit, nut ttntS btbarf jle, baa ^of^fiettigt Sort 
@Dttte, bae $Dangt[ium gffctfti, aQtr ®m Dotl. Stufgenommen 
adtin bnri^ bni ©lauben, brinst ti oDtS mit fit^, ^trgtbung 
btr @t)nben, @trt(ttlgtti^ griibt unb grtiEitit. Tin @taube, btr 
IKO e^tifttn }uni e^rifttn tnn(^t, tft fein tinjigtS Skrf. 2Btc 
on eiirtftuin gtaubt, btr ^t bte (Srfllllung bte ®eft(t8, E|at, mi 
Ut ®(bott forbtrn, bemt ftine Sttle otrtinigt fi^ mit Stiri^o 
uit tint JBraut mit i^rtnt a^rantfgatn, gitbt i^ aUt i^re ®Unbt, 
trnpfSngt con i^m buri^ ben SRalfc^a^ i^rtA ©taubtne oUt feint 
(Strei^tigttit, ftin tmigte ^litptrtum unb fdn ^trrli(t|t9 ffiSnig* 
nii^. @D mUffen bcm S^Tifttmnenfi^ oQt ^ingi, toenn er 
i^tr au(ti nii^t bebaif, fonbirn i^m btr @(aubt gtnug ift, unttrt^n 
ftin nnb litlfcn ^r StUgltit, Sob uiA giben, ®uf(« unb 49bft«. 
SBtr nag auSbtufen bit (S^t unb $libe tint« <Sl|rifttnmtnf4tR? 
Tjaxdf ftin fliinigrti^ tft ec adtr S)ingt mdt^tig, buri^ ftin 
$titfttrlum tft tr ®otte« tit(ic|lig, btnn @ott t^ut, nme er bittet 
nnb »ia, mit bo gefclirieben Pt^ im ^fatter: „®ott t^it btn 
SBiHen btitr, bit i^ onruftn unb tr^iirtt i^ ©tbtt." @o ifit tin S^ri* 
fttnnimfi^ feci »on alien 'i)ingen, ilbtr aKin 3>ingtn, unb btbarf ttintr 
guttn SSerft, um fttig ju mrben, benn tr ^t fit Ini IHaabtn. 

13* 



Disiti.cdDi. Google 



276 „8i>n bti; gn^tit tintl ts^tnnnnfi^'' 

„ffiarum finb btnn abtt gutc {Qtife gtbottn? @o ntDKnt 
toir QUttr S)inge Fein unb ni(^t9 t^un. 9Ma, lietPtr 3Stnf4, nii^t 
a\\ol <&9 toiire mo^l fo, tutnii bu aQcin ein inntclii^cr SRcnf^ 
tDttctft, unb ganj getfttii^ unb Innetlii^ gttaorbtn, mi^ti nlc^t 
gtfd|it^t btS an ben llingftin Xag. Ss ift unb biiiit auf Stben 
nuE ein. Sn^tbcn unb 3unt^'>*<" f tDet4tS erft in imet 9Bttt 
oalltnbtt micb." XUium gilt au4 btr anben @a$: .(Sin 
e^riftenintnf(^ ift tin bitn^bater finedil unb itbtrmann untcc 
t^an.* 

Ob tt n)D^( gtiti^lftrtlgt ift, fo bttibt et bo(^ no^ in bicfciti 
Itib(t(f|tn ^ita, tin SRtnf<^ untn 3Rttif((tR. @o mug tc btnn 
au4 bitntn unb mtcfcn tm Slamp\ gtgen fein $teif(^ mit ftinm 
Z&fltn unb Scgitibnt bnrt^ Sai^tn, ^a\ttxi. unb Scten, fctntn 
9ctb ju Kgtcrtn , bnmit et btm ©(auben unb btm in* 
acnblgtn SRenfificn, bet ,mit ®ott rinff, frS^lti^ unb (uftig 
i^" unb in ftcttr iiibt ®ott bienen ntitt^te, tmmtt gtelcbfdimigcr 
mttbt. 

W>tt bet 3ntnf(^ [ebt itic^t allein fUt Ht^, fonbern au(^ fftr 
alle iDlenfi^en auf Srben; ja re Itbt Dictnu^r aQtln fiic anbite 
unb nti^t flit ficb, btnn baju ma^t tt fli^ fttnen Sti6 untcrltian, 
urn btfto tt^tfffiaffenct unb ftelec anbecn bienen in tilnnen ; batanf 
tnng et aUein fe^en, anbtm ju nil^en in aOen Xltngen, nid|M 
boTtn JU fueben a(0 gilttlit^ce SEQo^fgefaQen , bem 9t&4ften go 
necben, mai t^n Sbi^ftu^ ftlbft gcrootben i^ — „et fdbft tei^* 
U4 fait buE^ bie gUUe unb ben iReii^tum feinee ©taubene". 

@o i|t bee <£QtiftEnnienf(^ frei Don ben SJetten, mt\i et fie 
felbft ni^t bcaui^t, meil tt in ber innigften SBetbinbung mit feinent 
^tifanb bnr4 ben Staubeu adtfl ttat, uofl fcine ©etie bebatf; 
abet tben getabe batmn tann et nii^t tmbcrt at« bitntn unb ^an* 
bein fUt ben 9}ttd)ften in lauttt Siebt. ,®o fi^itefien mit btnn, 
tin S^fiftenmtnfi^ lebt nit^t in fid| ftlbft, fonbetn in (S^ttflo unb 
ftintm 9}ii(f|fttn, in S^vifto bmit btn @(aub(n, im iRtt^fttn 
imd) bit Siebe, obec et ift tein Shrift. iCutif) ben Slaubeu fS^tt 
er bitifluf Uber fii^ ju ®ott, buti^ bie Siebe fQ^rt tt uteberum 
unttt fitf) junt 97ti4fltn, unb bleibt bedt itntnetbat in ®Dtt nob 
feintt 8i^t, nne S^tiftuS fagt 3o^. 1: hSBa^tlid), ii^ fage euifr, 



Disiti.cdDi. Google 



9I(ne Untn^nUuitBtii mU Vliit% 277 

Don nun an twrtitt i^c ben ^Ittitnit offm fe^tn unb bie (Sngcl 
®ott(6 ouf unb nitberftelgen auf bee gjitnf[6tn ©o^n." 

Ciae ift blc geiftlii^c unb ma^rc J^ti^ett, bii unfert ^jtn 
frtt mai^t Don adtn @Unben, @eFt(en unb ©tboten, lote $auln8 
fagt IXim. 1; ,!Dein ©eieibten 1ft Irin ®t\t^ gfgcbtn", tine 
l^et^eit, bit aUt (tugrrtn giciEieittn iUiertrtfft, fo tatit btt {litntnel 
bie Srbe iiberiagt; bie toffe un$ ®ott rn^t Dirfite^m nnb be* 
Bw^ren. Mmen. — 

Till beutfc^c tUcjcit, aai) erbaulti^tr gtl^afttne Xnegabe bitftr 
@$rift, btrtn $auf)tpunlt( im Obtgen tnttgctti(t lourben, mUimttt 
cr bent'StabtDDgt SRii^lpfoibt in 3Q)idau, tinem tieffUdten frotmncn 
SDIannt, Don btj^en ^ietit }um (EDangtlium tr burtfi ben 3°>'i^ou<i^ 
®tt{it(ii$tn Oo^anntS Sgianne trfa^ren. tibrigtnS ^atte bit 
©thrift np<^ ben btfonberin Bti^tdr o'^ JBeigabc f^i eintn 5ffent' 
(l^en ©enbbrief gu bientn, ju bent fii^ Sutler Iiatte bertimtnen 
(affen. 

1)n ungliidiii^e Unttr^Snbler Satt Don smUlig ^atle ben ®e' 
banten nof^ itnmer nidtt aufgegebtn, tootniiglic^ ben Slu^tn ju 
trnten, ben gefit^clii^tn {lanbeC beigelegt ju l|aben. Site @tau|]tt 
(Snbe Suguft tin Sluguftinerfapitet in Sieieben f|itlt, auf betn er feinc 
Seiicbe in bit ^itnbe bed Stncesfaud Sin! tegte, mar aui^ anilti^ 
trftfttenen, nm bie gtirfprac^t btt ffiloftertprUbtr bti iaUja }u er> 
bitten. SBae er je^t iDUnf(^te, uar niii)te anbered, a(d baf Sutler 
in einem offtnen S9rieft bem $a))ftc in Oder iDemut ertl&cc, bog 
ei fiine ^eifon niemafe ^abc angreifen nollen. ^anm DttfpTa^ 
fi4 mm^ bit befte Sirfnng. Sut^ fTcilii^ ni^t, abec er cr< 
Ititrtc fi(^ bertit ba}U, bem am(ti| btn @tfaUen gu t^un. .SQiae 
lilnnte i4 (eii^tei unb na^rer f^rtitptn", mtinte er. Sfierblnge 
tDUlbe er fl(^ pten mUffen, babei ben piiffftli^en @tu^l ni^t aUvt 
^art onjutarien, bo(^ foQe er „fein ®a[j' f(^on betommen, litxitb 
tt am 11. September an Spalatin. ^tocb ^Qtte tr fein SStr- 
fprtt^en nlt^t erfUUt, ali ber pSfirili^e Sann jebe Sffieiiemng 
Aberfiuffig erfi^cincn lief. 9Ib(r Snilti^ ^offte av^i itgt noi^. 
Mnd) ant $ofe mar man bent ©tbanftn gentigl. 9Iuf tiner per' 
fBnli^tn ^DfammtnTunft tm Hntoniteitfofter ju Sii^ttnberg, wtldit 
btr JtnrfUrft angeorbnet, rourbe bie ©oc^e am 11. Oftober Don 



Disiti.cdDi. Google 



238 «Mtf on ben V«Vft- 

mutm mtffmttU, uab Sutler Dccrprac^, ben 0rief ju ft^relboi 
unb iE||i juglet(^ mit einttn ffieiti^en, in bent er ftine ©eft^ii^tt 
tiiifHa unb aUte tax\ Sd fd)teben rooQt, an4gt^en ju fafftn. 
Um btn Si^tln jn Dtmtttbni, aM fei np bte Sufle ble Sti' 
auIafTuno boju, foDtt er auf ben 6. @e)]tember, idd^I ba« ^otnm 
ber iirff)rUngli4|cn Sei^anblung, jurtidbatiert nerben. 

a{lerbtits« ba» $rivat(dKn be« ^fflt^ ^utte ei nietnate on* 
geta^et, unb mie fdion frU^et, Io6t tr aut^ iefjt bee ^apftefl $er< 
fi)nU4(citf feintn ^o^n unb ^errttcttn Sht^m, preift fetne grSmmig' 
fett, um becen ntOm tt vert tnOie , in btfftcen 3titen $0))^ p 
fein; abet utn fo fdlSrfec nnb um fo jointgec unb dtdfitfiUloFet 
niift (t i^m alft bie belanntcn Hnt(agen gcgen ben tiinttfc^n 
@tu^[ Ine @efii^t, gegen bad ©obom unb ©omocta unb SBoibli* 
lonien, „eine SIRorbgnibt &Ut atU Wloibqwhm, tin ^ben^oid 
ttbec ade enbtr^fiufer, tin ^aupt unb SReicQ oQcc Siinbe, bc« 
Zobti unb bet tStrbamntnie, bag niifet roo^l ju benten ift, loet^e 
iBoe^tit no4 gunt^men Ibnnte, n»nngleid) ber nffinb^riff [elb^ 
tlbnt." ,3nbe« fit)e^ bii, ^eitiget Soter 8to, wit tin @4af unter 
btn XBUftn, gttl^tDie 3)anitf unter btn HHmm, unb mit Sjtdiitt 
URter btn .Sfoitiiiintn. {BaS tunnft bn Sinigtr mibtr fo Did 
milbe SSunber?" — .(g« ift au« mit bem rilmtf^ett @tu^I, @ottel 
3orn ^at i^it Werfaaen unauf^Urtic^." & foQte mo^I bee ¥a))ftrt 
unb ber ftarbiniUt flufgabe ftin, bitfem 3ammer ju tpefiTen, abei bit 
ftiant^cit fjiottt ber ^vjnti, $ftib unb Siagtn lUmmtrt (ii^ Ri^ 
um btn gn^rmonn. Da Dfln ee bem Voffl ju nttirfi^en, ti 
mare bieftr iS^it (tbig, bie einte ^ubaS Ofi^ariot nert m&ce, fo 
miSbiaui^e man befl ¥a))ft{0 Xitel mib (Semaft, Ine @eute jn be< 
fd|iibigt» an @ut unb @etl, ®iinb unb ®(6anb jit mt^rtn, bttt 
Olaubtn unb Sa^^ttt ju bttmpfen. 

IBiit man gcmttnf^t, erjii^It er feim ®ef4i(^te, mit ft^arfn 
Snflagt rotber (tine SHberfai^, Dor alien <£d unb bte „fligea 
O^tnfingci" bee $a))ftte, bb i^ jU eintm ^albeett moc^ 
„beT aUt ^inge ju gebteten unb ju forbtm ^abc*. Sr legt ftine 
®a(^e in btB ¥apftt« $Snbc, bem er bo4 nUt frine ^rioittgin 
ale ©tatl^Itcr e^tifti unb aUeinigen Slueltget ber Si^rift att 
i<^vmt 9rttiimtr abffiri^l; cc trbitttt ^4 ^m Drieben, nok 



Disiti.cdDi. Google 



«ritf an btn $ai|>f). 279 

au« btt fitilitgenben Si^tift milge ber ^apft „elnnt gutcn SBunf^ 
unb anfang bed griAinfl fc^tntdtn", aui^ baraue erfc^n, tnit 
meti^cn @ef(^tlften cr am Hearten umgc^tn mli(^te, — abcc untcr 
ueti^en Stbingungen? „^ag 14 foQte mtbeicufcn meint Se^te, 
bo mirb ntffits au8.' — .IQajn mag icfi nii^t Itiben jRtgtl ober 
anage b[( ©thrift auejuUgcn, bitwril biS SBoct @ottt«, bafi a(fe 
grei^Ett h^Ed, nitfit foCl no(^ mug gtfiinfltn ftln." — {tiecnai^ 
ift ee fi^nicr )u D(rfte|cn, nic ni^t nut Sniltil}, fonbtrn aui^ 
Unelan^i^on fid) Don bttfctn Slriefe, btt Qcnbe Oltober gtf^riebnt 
uRb SRttte 9^titmbtr ausgtgcben ftin roitb, cine SCSltlung Dti< 
fpcti^tit tonnlt. 



Disiti.cdDi. Google 



6. KaptteC 
iDtr vit^^lii^e fima rmi Mt lEntfi^etftstig in tttprmf. 



Si^on lange ^atte fi^ M ®tTiii!()t Dtr&reitct, bag ber ^a))^ 
tDirtli^i Sut^tr in ben 8ann gtt^an, (Si tnit riner bacauf btjlig' 
Ii(^en 43pllt unttTUiege fti, ate man iSnbe ©(pttmbtr in SStttni' 
t)(T9 Mt fti^ert ftutibt tmpfing, bag t» f4 mirtlit^ fo oer^ittt. 
ISnbIi4 nor ee (&i gelunsen, bit rSmifi^tn 9tbcnEtt(^tciten ju 
Ubtminbtn. Unlet ftlner tigcnen iQet^itre nat^ [angen Seralungcn 
mat bie SannbuQe am 15. Stunt 1520 enbglitttg fertiggt[lellt morbtn. 
@tt mar in btn ftittlften SluebrUdcn abgefagt. ©te begtnnt mit btn 
SSoxUa bes 74. $fa[me : „Wta<l}t bti^ auf, $trr, unb rii^te beint 
@a4e, gebenfe bet ©dimod), bit btr son ben SE^ortn wiberfa^it 
ben ganjen S:ag. Sleige betn O^r ju unfeten :SJitten, benn bit 
gU^fe uoQtn bctnen SStinbtrg oeiroUftcn. Sin @ber au8 bcm 
Salbe fui^t i^n ju jtrftUrtn, tin uilbcS Sier neibtt i^n ab 
u. f. tp.* 9!i^t tnenigtc ale 41 ©d^e ^atte man aut gut^rt 
@$clften ^erau«gegrtffen, @iit)C bet Derfi^itbenfttn 9rt; tnit bf 
fonbtiei SSotlitbe bit, ffltfi^e bit ©tmalt btr Sltdn unb bts 
$rieftertum9 antoftelcn, obtc mi) ben : .Xtit St^vc Dtrbttnnen i^ 
gcgen ben SBJilten bee ^eKigtn ©eiftes"; bagegen vat Sutlers 
fiaupat^rt, ble von bet ©taubenSgrici^tigteit, nur inbirett berU^rt 
3l}an fie^t, ivoiauf man ben gtOgiitn SStrt legte. grttltc^ ntaren 
bit le^ten StuelaHungtH Sul^erS gtgen ble rSmif^t ftiri^e unb i^rt 
@alramente in fRom noi^ ni^t bttannt. aui$ fciner Ocrufung 
on tin Son}tI tourbt gtbadit unb babti ^eiruorgt^oben, bog etnt 



Disiti.cdDi. Google 



2)it SannbnUt nnb t^ic eiuittiliitie. 281 

fol^t oQein fi^on m<^ ben Strorbnungtn ber '^Hp^t ¥tu« II. 
unb 3uliu« U. tct)crif4 fci. Unftatt, ait ublii^, Sut^r noi^ 
tinmal ju citUrcn, btgnllgte fii^ bit JFurie bamit, i^m 60 Zait 
gun SQibettuf )u gfinncn. 9Iai^ Kbiauf bicfci {^ift foQti tr al« 
tin Iiarlniidiger St^tr, M tin Derborrter 2[fl Don bti (S^iifttni)tlt 
ubgc^autn merbtn. 

@o ^Bttt btnn 9tom ftln Icgtrt tDoit gefpro^cn. !t)n' ))er* 
fMlt^t Sttnb, ber KnlUser unb 8tiii|tti iusfeid), burfte fie mit 
pap^tlii^tT SSoOmatdt na4 S^eutf^lonb trogen. 3m September 
erft^ien n bamit in iDleigen. !3)a« ^itt mar erceii^t, fo meinten 
bie ©egner. 

<&i tDor bi)4 eitt ©[^(00 iai SSaffer eemefen. S)eT Sanit' 
fitral)! niollte nit^t jttnben. SEiie fe^t bie at^tung dot bti ftif^' 
lit^en (Sewatt in beittf(^en Sanbtn erfd^iDttert mar, lieg fid; borauS 
ttTenntn, mct^en gcttngen Sinbrud Me fjUpftlii^e Suite mo^te. 
Snidit menigc S3tf4fife fanbtn ee uconQejeigt, blcfctbe ju fmEiIijiertn, 
nnc fct|r au(^ 3o^. ISd brdngen moi^te. 3"""^ burfte btifelbe in 
tne^rertn 33iticefen bte SannbuQe anfdjfafi'n (affen, unb ei fdjeute 
fli^ nid|t, oon bem uner^ilrten iRcd|le ®e&tau(^ ju maiden, mi) 
9e(ieben etnige Slnpngcr Sutlers — e« loaien bie !Ibt[inannr 
^iiflielnitr, ®penglet, ou4 Sutlers Sollegen,-€artftabt, gettitir^en 
unb btr $rebigti Sgranue Don So^^^""' fti"' perfSnlii^en Beinbe^ 
o(e SSlitgebannte ju bejet^nen. <Sr Iiatte auid ben ISifoIg, ba§ 
bie beiben erftgcnanntcn in ber gotge fii^ btugten; Me {jauptfai^t 
toat aber bo4, met bad pttpftlti^c SScrbammungeutttil gigen Sutler 
auafb^ren mUrbe. HUe (^riftiii^en ISemlten waren, faile Mcjer 
nti^ niebeiriefe, unttr Slnbroljung fi^nieret @ttafe oufgefotbeit 
aorben, fii| feinei ^eifon ju btmilt^tigen unb i^n in bie $iinbf 
bee ^opfted gu liefern; abcr t0 rU^rtt fi^ niemonb. Slielntt^r 
er^obcn fi(^ gemic^tlec ©timmen auti) Don fDl^'n, bie fic^ bureaus- 
ni(f)t auf Sutlers @eitt ftttlen niollttn, bit in bem 3$0TgtI|cn beS- 
$a))ftee eine unge^eure ainmofung, ein (Eingreifen tn bie iRei^tc 
beft JtaiferS unb bed S^etdite fo^en nnb empOrt barliber niartn, 
bag man Sut^ti o^nt Ser^iir Derurteilt ^abt. Son alien ©eiten, 
out aQen ©tftnben betam et aufmuntttnbt SBoitc ju ^brtn. 
Spalatin bctidittt ttntnal vxt jtnrc 3'i'> bo§ cr bet 8ut^ft on 



Disiti.cdDi. Google 



282 nufna^inc bn; Siillt. OCBttiMriftni. ftjifKlIatiott. 

bit SO erteft Don ^Uc^cn, fDitjtient ^n Qenen unb 9t\^tm 
0116 alfcn bnitf(^«t Oauen oorgcfunben ^c, son ^Bmineni bit 
vail bee S^mttj, oom ^etSBOu IiiB >"4 Socmen. 

Z)ic CBittcnbtrBcr Untserfitfit befi^Iot, bit SuUc nii^t )u Dfl;< 
6fftntll4en. SRon gob ^anptfft^ltdr al« tfcnnli on, ta§ tier fnfft 
(aum baoon ttmae tuifTen totrbt, obtr nur buit^ (Si oufgnciit 
VDrbett fei. 3)it turfiir^bfecn 9tatt tnaren bamit tinBtT^anben. 
Sctgeblid) fiufitc Sd bit lUBtno^enbtn Oif4iiff jut tlBefli^mng 
btr 49amibuae ju btntstn; fit uarcn ntadtttrt. 

. Son biefti €citt ^tte alfo Ihit^tr juiiil4ft nl^ gu fiii#ni. 
Unb baf i^n btt Sonn bt« ^apftte, in brai n (ifyclftM ftUft on* 
urtcilt fa^, tniitrii(^ nit^t betli^ite, broui^t taum no(^ Qtfogt ju 
ntrben. ©tlegtntlli^ btmtrfl er tinmat feint gnnbr barUber, bafi 
n bard) bit S^imnunilation mtt Don ben Scfc^tR fttntA Oibtnt 
getDfl fei: nnr im fflofter unb im 3RbR4*Ueibe gebenle er ju 
Mtibtn. 

X)eT lOtmn M $apfttfl Mranfogte i^n nit^t, qu4 nnr eiint 
tinjigen @af} juriictjuneitinen ; feint gtgtn bit Snllt gerit^tden 
ZrottQle, in btnen tr fti^ anfongA nod| ben Snfc^etn gab, all 
i^itlte er \\t flir dnt Sitifdie SdCf4u>i8< 'uBn on ©^tirft nt4tl 
JU mUnfdKH itbrig, ttur betonte er bm^ tlarer unb beftimtnttr att 
ft&fftt bit ^ti(ige @4rlft at4 bit oUeintgi ®ntnb(agt beS ®tan< 
bene, nw^ bet atite geric^tet bitrben mUfft: ,X)it @4rift i^ 
tinftT 8teil)t unb Z;to|, batnit Dit auife einem Snget oom ^imntei 
negen uibcrflreben, tntt ®t. fautue (9a(. 1, 8 gebeut, gefdinieige 
tinttR $a))ft unb jtonjU." 

®Iti4n)oi)t tmniertt ec auf ben Slat gnttr ^nunbe, baorit 
t4 nii^t ft^eine, baf er anf fein gute« fRetlrt Dtr)i(^ttn noQe, qm 
17. 9!ot)cinbet 1520 ftiiit StfipeEIalian an fin fiet ^jA^O} ftni' 
jiriQin, 6a< ttirUtcIi etmafl fei, aw^ nenn ber ^|>ft mit feincn 
2>col)ung(n es ju ni<l|ti niad)en noUe, ,fo ei oo^C neig, bag, 
mitvo^t ti noi^ nit DctfatRmtlt ift, fo finb be4 bte Dor^nbtn, 
bie ht tin ftonjUintn gefibrtn, niimli4 bit (I|ri|tli(^e iSemtint.* 
Dltfe aptUation mar freiCii^ mt^ tine HtiHoge bt6 fopM w 
bem AalfcT unb bti tnettficfieH @inalt, bie er briagenb erfu^t, 
jnr &ieberf|trfleanng ber lat^oUfc^cn ZSo^r^titcn unb ber £^ 



Disiti.cdDi. Google 



Sic $affnung(ii auf btn Saiftc. 238 

®Dtte« fl^ ftincr SpiptQation acgen btn (laplittt^nt So^nfinn an< 
iuf^IUgen; imb noi^ cinbringftc^et crma^nt a in btr (lateinift^en) 
©*rift „®lb(r bte SJuKt bt« anti^rifi*- ftoiftt anb gftrpen, 
ni^lt ju filiiDeient gu ben auS btr ^itft lommtnbtn Sttmmen btS 
«nt(^rift8. aSie mirb fii^ b« floifer boju ftedtn, baS mat jeftt 
bit aHqtmmt g'rage. — 



Snit grtubcn ^atte man Dtrnommen, mag ffCnig Soil fdton 
im Ottober 1519 btn ®titnbtn vertUnbtn titg, bag tc t^ieben 
unb 9I((f)t unb gutf Orbnung im ffitii^ aufrii^tnt uoQt. Sbct 
noe emactttt man nidft aQts Don bitftm Snifttn I ^fler ^crjen tnt 
'fSotte f(^(ugen l^m tntgfgtn. 3cber @tanb ^attt feint befonbercn 
-£)offnnngtn. Sit n fcin iRtgimcnt auffagte, bit abroIuHftifi^tn 
tRtigungtn ftintt fjianifi^tn Sorfa^rtn gefeaentlii^ au($ fl'Snillbtc 
btm Sitxai jnr ©titung ju btingtn otrftanb, bason nugtt man mo^t in 
^tutf^Ianb noi^ ntc^ts. Senn trgenbjnnanb, ba mar ftin Bmtiftl, 
-in btn augtnbtidd^tn fjotitffi^tn mtb lir^tiditn Strren ju §elfm, 
btm bro^tnben „9ranb Don ganj ©trmanitn" entecgtnjtilrtten 
.DtrmiH^tt, fo umt tS btr Aaiftc. ®e bai^te baS SSoit, fo baditm 
bit gUrrttn, tin Sriebrii^ Don @ai^ftn unb bet ^rftitft Don 
URainj, bit i^n in tinbringti^en XBoTttn \it)oa am 19. gtbruar 
1&20 cimo^nt, ftint Sttlft inS %ei4 ju beT^ttui'B'x ' )"> biino^ 
nQte iRtt^t, ®cfe^t unb gntt ®itttn in bet taifttloftn ^tit ju> 
fammtnjubrtc^tn bto^ttn. 

SSie Sutler felbft, truarttte tin grogtr £til btt bcntfdieD 
mation, ba§ tt fti^ br« unreif|tmilgtg gcbanntcn Stt^ai anne^men 
iDUrbt, anbttt, bit bem SSitttnbtrger QRSni^t ftfnblit^ gt^ntft 
naitn , ^offien boi^ aut^ , bag mtt ftiner $llfe tine etnft> 
(id|t 9Iefotmation ber ftin^c juftonbt fommtn toUibt: „aUe @lttnM 
feien gebre(|lii^, juDotan bit ©tiftii^tn Dom obtt^tn bie auf ben 
nlibtrftcn"; .Suri^t ®otttS unb brllbcrli^t Siebt unb 3:ttue fo gar 
<tlof4tn, unb bieStd fo gan; oerft^it, bag a iti ftinem Solft, 
3ubtii, {teiben, Xttrltn obti Zartann, in btt ©emtinb fo atg nlc 
gtrtonbtn", fi^ritb bamafe ^itionQmue (Emfer in ftintt nl^t un* 
.jcfi^ictttn (Sntgegnung auf SutQeiS ©i^tift an ben Kbtl unb 



Disiti.cdDi. Google 



2B4 3>it QoffminBcn auf btn Sniftr. 

nUiifdltt .barum bctn jungtn (tetitn Ui aQtrgrogmiit^tigftcn flSnig* 
itaiofi ble KBtiS^eit ®alDDtiini« anb 3)aniele". Wxt aaSi bit 
tpfi)]ft(l4c flurie nuitt, bag fit nnr jum ^itU lamttun fiStratf, 
UKnn tc i^c flctang, Don brc ^B^ftcn @maU bic SoUjit^nng In 
49iiElt ouBjunirlen. 

So lagtn bie Ser^SttntfTt, al« ffart V. im fterbp bee da^Ttt 
lCt20 na4 Xxutfi^Ianb tam, urn fi^ am ©robe Jtarte bee @TO§a 
bit ffaiftrtront aufjuft^nt unb fcincn tr^cn dtti^etag ju ^altnt. 
iSr mar tio^ \tffx jung, taum 20 3a^rt alt, gort gtbaut, doq 
inittlcrcr ©rSft, btafftn 8lntfl|}e«, noift bartloe, Don lu^igtr ^ 
tung, trnptr, als t6 feint 3a^rt trmarttn liegen, in {ebrat ^rttt 
ein @fanier , obmo^I er gtrn an feint niebtt(finbif(f)e ®ebDrt t^ 
Innertt. 

SS log na^e, btn jungen SBiftm fKr nnfttbftiinbig )u Iialtni: 
H tomme nnt batauf ait, i^m nnb feinen Slatgefpern bit Singt 
itn rt^ten ^tt^tt barjafttKen. 3tbe fartei ^telt eS fiit tin Seitfittt, 
i^ i^rt ^[ttnt in bit {liinbt ju fpitlen; Doi alltn X)ingtn bit 
^umantflen unb Slitter, Uttid) D. $)utten, gratij d. ©idtngot 
unb ®enoffen, bie fi(^ tt^t ale bie Stirrer bcr (ut^etifc^en ^artti 
g^&rbtttn unb mit il|rtn JtiitgepfilneR bit ganjt ®elt etfUlIttn. 
SBer fit reben ^Otte, lonnte meinen, ee ftSnbe tine ganjt arintc 
^nttt t^ntn, bit nnr i^ree iBlnfeS gcmilrtig wax, unb biemtiltn 
Slaubttn ftt td Do^t audi ftlbff. ^tbtnfatle macfitt i^r ffricgB' 
gfff^itt einbrud, Qng^ete bit fRomaniften, fife&ttt bas geutr, w 
gretcrtt bie atlgtmtiRt Unru^t nnb Derpttrttt bit {loffnungtn btl 
gtmeincR SHanntS. Obmo^I (le td nngein ^Srtin, bag btr ffaiftr 
tton tiner grofitn ^0)1 ttrt^liditr SBUcbtntiSgec umgeben \i, 
ineinltn fie bo^l . i^n f(^on btSIialb ttii^t fftr fi^ geuinntn jn 
tJlnntn, meil er i^ncn oerpflli^tet miirc. SSar bod) in btr ^t, 
ivie nir ^ilrtm, bie {loltung bet Slitter ni^t gana oline iSSebeutmig 
far bic SBa^I ffarle nan Spanicn gtnefen. 

j^itrnai^ glaubte man etmarten gn bttrfen, bag bcr.ftaifet fi4 
i^ntn, ben ^atclotin, banlbar trmtifen mfirbt. (Se nar niitit 
anbert btntbar , ate bag ber fioifer ftinen SSorteit erftnncn 
nnb fi4 bet 9Iitterfd|aft, bie bod) etnmai ber fiern unb Stem 
bee 9?ei(fie0 mare, btbienen roerbc, urn ^eutfi^Ianb non bnn 



Disiti.cdDi. Google 



3>it tSmifi^ca itqaUn. 285 

tfimifi^n 3o4e ju btfrtten unb 8ut^r« Sltfotmgttiantnt auS* 

„34 ^off bie [a4 fen unbea gut 
@o flarolns, baS tbtt filiit, 
3>ic fa4 tUt flir ^4 ii<:^iiitn.'' 

@o.fanfl man tin $icbc, nii^rtnb Sutler In feintr trtu^eriistn 
3Qeife, ecfUQt Don bctn mttttlafterftdien ©ebanttn, bag ber Aatftr 
bae $au))t bcr Q^rifttn^tit, btt S^u^^cri bcr ^ri^e \ti, mmm 
toitttte, te \tl nur niitig, btm iungcn gUrften bie Slugcn ju 6ffnen, 
utn l^n ffir bad SDanQtttuin ju gcwuinett. @a rt^neten bie ttntn; 
ni[^t tninbtr gtfc^iiflis loaren bie anbeten, bftt fflaifn Don 8ut^ 
Aegertl utib uon fcinti Sp^tdit, bcr ffirc^e ben ^rafenbtn Stmt }u 
Cei^en, ju Ubtijeugen. 3n !Rom ^atte man jioei aHilnner au«< 
qm&tiU, bie bcm ffmfer tntgeQtngefcIiiA nutben, ben ^rototiittar 
Saraccioli unb ben SSoifte^er ber Datifamft^cn Stbliot^et, $ieton^mu4 
Slleanber. JBefonbei« bem It^tetcn mot bie Sierttttung ber @a(^e 
gegen gutter tibtrtiagcn. <£r burfte als ein (ferDorragtnber {iu> 
manifit setten. 3!or etnem Oa^rjc^nt ^atte et fid) jumal aM 
l^f^ier beS @rie[^tf(^en in $arie giogte 8(nfe^tn timoibtn. ®patec 
mar er in bie Xiienfite btS Sifc^ofe Don Sttttii^, bonn in bie beS 
^apftee getreten. OtaUener Don @ebuit nnb ainf^ouung, ^attc 
cr auife no4 in fdneE legtcn ©tellang mit ben beutf^en ®ele^iten 
in Sejie^ung geftanben. Siieilei^t ^at man i^n beS^alb gerabe 
fUr ben geeignctfttn SRann ju biefer 92unliatur ge^altcn; tnbeffen 
al« er ietit aid pU^iftlic^ei Segat eifdjien, atfo aid ®egneT Sut^rS, 
gait er ben ^rtunben oIS ein iBertorener, al« ein SSerrilter an ben 
fdfbnen Siffenf(f)aften unb @4met4Ier ber iDmif^ien ISurtifantn. 
jiein SOIenfii ntoQtt ttaaS Don i^m niffm. ®liiE|enbec ^ag folgte 
i^m auf alien feinen SSegen. 

S)er flaifer ^atte fein {loflager in glonbern, in feinen Sib* 
lanben, oufgefi^Iagen, ale bie pdpftrt^en Segaten i^n mit bcr SuKe 
trreii^ten. ®ie fatten nii^t nDtig, i^n erft mit Sutlers @ai$e 
belannt ju maiden. Sr ^otte tjing^ fiunbe baoon; ni(^t bag er 
fi4 etna einge^enber mit ber religibfen unb tfr^Iiiiitn fBebeutung 
bee ^x&it (ef(^ftftigt ^otte, meldie bte Station, an beren @pi|e ec 
te|}t trcten foQte, in fo ^o^em ®rabe enegtt, abei er ^atte fie in 



Disiti.cdDi. Google 



JSS6 Xit laifnlidtt ^glitil unb bit @(»^t Eut^tii. 

btn Artie ftintr poIitif4ra ll9ere4nuRs gcjoeen. Strcits in SAai 
btS 3a^ri8 1520 ^attc btr (aifetlidic ©efanbtt in iRom batauf 
aufmeitfam gentatfit, wclE^tr Sortnt baiauS ju jic^cit Diitt, tntnn 
bet Aaifcr „(intm QCtDifffn Snartin Suttee eitiige ®unft angcbet^ 
lofftf btc flif) am C)ofc Dcit ©odgftn beflnbe unb bur(^ bie SaHfta, 
bit n ytebige, btm rDintri^tn {)afe fitforgnid dnfUgc'. St^t 
bitamen bit 91untien ju ^Ottn, bag btr ftotftr bent ¥at)ftt go 
faQig ftin loCTbe, nenn bifftr i^ gtfaillg tottie nnb frine Seinbc 
Riif|t mittrj)&^t. £108 maten bie @tfid)te))un(te, untei bttien Aarl V. 
unb feint Kate bie 3nge(egeni)tit betiac^ettn. 3!)ie ^a^, ob 
bem aimtn ^bnitt, urn btffen JBeturteilung ti ^6t ^aiibette. Un- 
rest gefi^ii^r lotn gar niAt in Setra^t. !Dag bcrfelbe tin Stljet 
fei, nai^bem i^n btr ^apft bafiir erflart, baran jueifelte ftarl, 
ouferjogtn in bet fireagften iBen^rung gegen bie Stiti^t unb i^ 
fi^dureS Obertfaupt, tclittn auficnblid. Xxr ©tbante, bag t» 
jcine ¥flt(^t ftln tBnnte, i^n gegen feint geinbt gu fip^en, ift 
i^m ernftli^ no^t niemale gelomtntn; a&tr man fonntc bte ®a(|e 
Ejin^aUcn, bie fet|te Qntfi^eibung an Sebingungtn tn^pftn, bie bar 
$a))ft Dieati(f)t o^nebtm menigit gtntigt ftin Diirbe, jn erfUQnt. 
S3ie ^atte man fiil} boi$ auf betbtit Stittn in bttfctn EDIanne qt* 
taufi^tl 

Q9 toatttt it^c bcftitntnle @(faQigIeitra, miUjt bie taifnti^e 
Sltgieiung Don btr ri)mtf[f)tn ^rie trmartcte. X)ag ilber furj obcr 
lang bit Srieg ntit giantrttc^ unDcrtncibtic^ mar, nnterlag feinttn 
Smeifet, unb tbeii je^t Detbrtitcte |1(f| bas 3eiU(^t, bog btr '^apft, 
auf bt)7tn ©ttUungna^me Dlel anfam, fti^ mit granj I. ctr^inbtn 
Dofle. ®a« mugte oer^inbeit merboi. ^er anbtre ^tinft betcaf 
einc inntrt Singelegra^dt bcfl fpanif^en 9tei(4e. ^ort fatten Box 
(UTjtm bie ©ttinbc Don SIrragonitn Dom ^papfte tinlgt SrtMtt 
ouegemictt, buc4 mtlc^e bie 3Rad|t bii Onqulfitian no^ gtaiffm 
3It[^tuitgen eittgtfd|iantt mrrbtn fofite. 3Pbefftn gtanbte bie 8te« 
gtciung bet bid^erigen ^aquifttionflpiaf id , bie aa^ unb. nac^ )a 
einer nit^tigen Stit^t bts abfo[uttpif(|en tRtgimentg gemotbtn vat, 
nii^t entraten }u flinntn, unb oertangte ba^er bie 9IUifnai)aie btr 
pdpftlti^en iStlaffe. ^e aat^bcm bie Str^aHblnngai Dbet bitfc 
^nntte fortfi^ritten obtr einen ©tiUftonb erfuticen, jtigte man fli| 



Disiti.cdDi. Google 



SSitbrtnnunQ usn Sutlers sment. $Htttn' aaf bee Sbnnbucg. 287 
int Ialftr(i(^tit State tnc^r tbtx mtnigtr otntigt, auf bit pdiifKit^tn 

t)a% btr Jtaifn o^ne nitittree bie papftti(|c JButle jur 31u«< 
fS^iinig bringeti tonbe, tvit btr Stgat emarttt ^aben moi^tt, tX' 
itidlte cc unttr bltftn Umftanbtti jwat Rt(t)t; abcr man latti i^m 
tntgtgeu, unb tr fiatte fogleic^ ben Sinbrud, bag bet ^atfer (fn 
f(I)r n^riftfii^et'' ^Itrft fti. IS« gtlang i|m, tin ISbttt ouS* 
jniviifen, mtd^eS bit 9}erbTtnnune Don Sut^trd ©i^riften in btS 
fialfet? erblanben btfa^(. (£i beeitte [it^, te fttbft, unb jnar 
jucTft in Sbwtn, jur SlufifU^rung ju bringtn. „^i Aoifer unb 
ftint Matt", tU^mtt tr fit^, ,fa^tn bit Surfier fd)on brtnntn, 
e^e fit [t(^ nei$ rei^t betougt gtnioiben, bag fie baS 3)Ianbot 
jugeftanbcn." Slltanbtt ^ttCt bitfe SSecbrtnnungtn , bit er na^ 
Snbgtii^teit ju Dtranftalten fud)tt , fUr ougtroibentlii^ raii^tig: 
babnrc^ roflrbt bit Sduilt am biptn btfannt gtmai^t; t^ut bann 
bie fttbigt bet ^Unift baS O^rige ba3U, urn ba« aSoIf iibtr 
Sut^trff Stt%txtl auf juttiireR , fo mtrbt man batb gtmonneneA 
iSpit( ^aben. 

SS tonntt ni(^E fe^fen, bag bit jtunbt Don ben ctfttn (Scfotgtn 
ber pitpfKii^tn ©efanbttn brim jtaifer bie {i^antaftifc^rn (Simartungtn 
btc iRitttt btbtutenb trmagigte. 3nbiffen ga&m fie bit ^offnung 
no(^ ni(^t auf. €int enge gieunbftfiEift jnifi^en btm jtoifer unb 
eintm 8to ^t[t $utten fiir unmOgli^. @r unltrlicg nenigflene 
nid|t«, urn fit }u Dtr^inbern. (Sin offentS ©dircibtn an ben jtaifer, 
n>DTin er il|m bit rbmifd^t Stitft offenbait, ^atte bieftn fogitii^ 
btim Sttrtttn bt9 btutfi^tn :Oobtne btgrUgt. <Sx murbt nlt^t mUbt, 
baefitbc, nur mit immtc f(^iirfeitm SSott, in immtr braftifditrtr 
Sffieife JU fagtn. 

Sben bomole fi^Iog tr fjt^ au4 ftftec an ©idtngtn an. ^u« 
Snainj Dom {)cife bee erjbifiliofe 8llbit4it uon eranbtnburg otr* 
jogt, ^attc ei auf btr (Sbtinbuig, ©Idingtne gtftt, 3(ufna^t gc 
fnnbtn. Xiott lebtin fit nun jufommtn unb planttn gcogt Xilngc 
fUr bf« ^rifllic^tn ®tanbt«, dbtt aad) bte i^Tigen etfftning. 
anit nai^ftnbtr Stilna^me oeitieftt fi^ @idingtn untti ^utttne 
Seitung in Sut^trfl ©i^riften. Do« gntereffe on ftlnen rtUgiBfm 
©ebanlen abeimog balb bit Stmunbtcung btr lU^ntn (Sntfi^IofftR' 



Disiti.cdDi. Google 



288 Sui^n fiber btn Si^ug bn gfir^n. 

^cit be« Slttenbttgtr 3R0n4tS, bit i^ jucrft t>ce Slitttre $in| 
Stmonntn Iiatte. Snc^r ats te »ar tc Eitrtit, in icbec et)ic^mt|) 
ffiE t^n tinjutnten. 3n feinttn offentn, gcrabtn @inn, btc fi^ 
fo (tii^t ^Qtte U(ier;cuatn laffcn, lonnle tr ntcincn, bftn ftaifcr 
milgten bit Sugtn aufs'^ei^f uinn et uur tinmal Sut^rre @(^dftni 
(life. Mm FoUtt fie ju bitftm 3nied in« Siatijiifl^t Ubtifrbtn 
laffen; jnicitaufenb ®u(btn ftintt 3a^rge^att9 iDoKe er batiUR 
itita, Iit| tr {14 Dirni^men. 

%Sit anbei«, tole oitf Rarer fa^ bo4 8ut^tr bit XBtnbunfl bcr 
!Cin0t an t Dec Traum, ba§ fein tna^nenbefl unb ftrafcnbee {Sort 
bie gUrfttn unb ©emaltigtn trtoecfen mecbe, mann^ft fiti bai 
lEnatigelium einjutieleR , mar nut Don lurjet Dautr gtiotfen. 
Sd^itnb tr forlfa^it, f{t gu trma^ntn, jnitiftlt er ba(b am Si' 
fDtgt. S^on im Oltober ^attt cr ge^drt, bag am {>oft btS 
JtaiftrS bit $ttteImBn(f|t bie ^trtft^aft I|Stlen unb bag Don Rati 
nid|te ju ^offtn uQit. .ffein CQunber'', fagt ei, ,Dec(dffet ea4 
ni^t auf prfttn, fit flnb SIRenfi^en, fte tannen ja nti^t ^Ifcn.' 
(¥f. 146, 3.) Unb menige SBoi^en fpilter fdireibt er an ©palattn: 
„34 h'tue tni^, bog bu tnMii^ fitlift, bag bit ^opungen bee 
X)(utf4en t^itri^t ftnb, fo bag bu Icmen mitft, nf((|t auf gUrfttn 
)u Detttautn, unb auf^Ortn n)irft, am Utttll bet antnf(f)en i>t 
fliiRgtn, ob fit nun meint €a4e lobtn ober DeiuctttlCR. SSenn 
bat QDangtliutn fo aflrt, bog e« bur^ bit SRa^t^ober ttr SBttt 
Dtrbreittt ober 9e\(t)m mtrbtn tOnntt, ^filte e« ©ott ni^t Sif^tm 
ttbtrttagen. Sfliijt tft t», mtin ©palatin, bie @ai^e bet 0iicflen 
obic btc ^taiattn bieftr SStIt, bos SQJort ©otteS ju fi^Ufeen, unb 
nid|t btS^alb bitte i(^ mn iigenbtemanbe^ @4ug, ba fit oiedne^ 
tinanbec ^tlftn mUfftn gtgtn btn $trrn unb fetnen S^tiftaS. SEiU 
14 betieibe, betreibt i(^ Dit(mei)r bet^atb, bag fu bur^ i^reii 
Xtienft gtgtn ail(f| fid) fetbft bad {Sort ©ottte Dtrbttntn unb bunQ 
baSftlbt felig mtrbtn. 3)ertT iammert mic^, bie tS gt^iirt unb 
Dcrftanbtn ^abtn ; btnn tS ift nit^t mbgli^, bag fte o^e tmigtfl SJer* 
beibtn baeftlbe Detltugntn, eerlafftn unb ^i^tin, monmttt, utt 
Ut fiir(^te, Diett Don unfertn geinbtn gtfunben metbtn bfirften. 
QRan mug urn ben ®tift btr a:a)rferteit btttn. Qi ift tine f^mtrt 
@a4e, mit aOen "^TiMm unb ^ttrften in Siberfprui^ Ju ft'^; 



Disiti.cdDi. Google 



Sabntntung bet eotuAnllt. 2S9 

iAtt ti tileiM (ttn anbtitr Stg, am bci |)0(le unb bti noigett 
SStrboininnid ju tntgc^nt." 

3^111 fttbft fe^ tfl an bem @tift btr Xofiferfeit ntdtt. gftng^ 
^atte ft, uit air ^Srttn, bcfditsffen, fads man ffine Silver ocr* 
ittaat, aa^ bte bet ®tgnti bent gnttr )u Hberantioortni. ^ttgt 
auf bit Annbt, ba§ btt SJro^mtg gur SJaiir^ttt gnoorbtn toac, 
fif)rUt tr )ur 3>it. di mar tein ougotblidli^tr ansbtui^ bee 
3onte9, fonbcrn rint tDO^IttbeittBtc &afy. S^on am 28. Stoonnlier 
irugte ct oon bcm Zcetben bn ))li))fit(td|en Stgattn. Sis ®pa« 
iatiit am 2. iDejember tn Qtttenbtrg mar, ^Qrtt er, bog Sut^tc 
-bit ))d)>|)Ii4t SBuQc fogaz auf bn Sanjel bcrbtcnntn uollc, ec 
ttatte nur noi^ ouf fic^cn ftunbc Don tincm ntuen 3!Rfirtmiung8' 
lirojig, btr in Stitigig ftattgefmiben ^aben foUtt; obtr np tine 
SBiK^t fpater tntf(^Iog tt fii$, ba« (Stgen^lid Dorjunt^men. (£< 
toar am 10. S^egtmbtt 1620, als bit atabtmifdit 3ugtnb bun^ 
folgtnbcn Snf^Iog mit ftinnn Soi^abtn bttannt gtmat^t murbe: 
,3tbtr, btr com Sifn fQr bit toangrlifdit SSolir^tit trgrifftn ifl, 
btt fti um 9 U^r augtr^alb bet ©tabtmautr bti btr ^ttligen 
itititjt«tic4e, wo noit atttm unb apdftotifi^tm Sran^e bie gott* 
(oftn J^Uf^tr btt ))t[)ifl(iif|en jtonfiitutiontn unb bn f^otapift^en 
X^tologit Dtrbrannt iDtrbra foQen, btnn fo ntit ift bit SSeriDtgcn' 
^ttt btr grille bt0 (SDongtliumS foitgtfdftittni , bag fit bit 
fmmmen unb toangttifc^en 49lt4ti 8ut^cr« titrbronnt ^t 
^o^Ian bcnn, bu frommt ftubtnenbt 3ugtnb, tritt jufommtn ju 
Jiitftm ftommtn unb ttligiiifcu @i^aufpitt; DitUetc^t ift \tit bte 
3ett, in ber btr Snti^rifl offtnbar mtrbtu foU." 

j)aufennitife ftrfimten, mlt btgtcif(i(i|, bit ®(i)oIarfn ju btt bt* 
}ti4ntttn @tattt; unutit bt« eifttrt^orte, in btt 9ttt^ bt« @pitaM, 
^ottt man tintn ®(|titti^auftn tttidittt. Sut^r Itgtt bit p&p^* 
lidftR JRti^tSblt^ti barauf, dn ^Ragiftcr jUnbttt ben Ciclj^og an. 
SJmm narf.Sut^tr bit SannbuQt in bit lobcmbe 0[ammc mit 
ita ffiorten: .SSiit bu btn ^tiligtn bte ^trin (SOtatt. 1, 21) 
Iicttiibt ^aft, fo Dttjt^rt bi4 bae tnlge Stu"!" ®Icid) barauf 
petliti tr b<u ¥(a|i; i^n btgltitettn bit angeft^tnftcn £)aftocen 
unb SDJagifter unb fonftigtn UniDet|ltiit0angtE|drlBtn. Wt^nn 
^unbtrt ®lubenten Mtcbtn J[tbD4 btim gtutr juiiid unb tiiebtu 



Disiti.cdDi. Google 



SM Bt rtttui iiutfl b« Qnllt. 

i^en @)iDtt, inbtnt bit etnca bae Tedenm, anbne ftbtr bie 2)C' 
httaita 8eiif)nigcffiRge anftimtnttn. S)a6 gcufr mnrbe mtttr^tin 
snfc naif)DtUtag0 fr^tra bit @tubtnttn bit UStrbrtnnung fort. Unttt 
flUtrUi iDhitninnifc^ani nnb $ofTni fu^ctn fit in bei €tabt ton' 
^ unb Eitai^ten ganje SEBafltntabnttgcn con fBtii^tin Don 8ut^ 
®tsntnt jufamtntn, bit fit btnt gentr ttbetantttifltttttn. !Cicfc< 
Xttibtn btr auigclafftntn 3ugtnb aar nun. nii^t nai^ 8ntl|n> 
@tf(^mad. Sebtr tr noi^ fSltlmi^tfym ober ftarfftailit ^tttn ftd) 
am Slai^mlttagc ^tu [afftn. 3^ mar efl biltcrtr (£mft. Sc 
untgtt fe^ IDO^I, low tr gtt^tt, ba§ er nnnnu^ bltie^ j&rildc 
^nttr \Uii abflfbrst^m; unb foflltid^ am nli^fttn Xogc im^ tr 
in btr SQorltfuttB (Stltgttt^lt, ftine Stubtnttn borauf ^injutDttftn, 
moianf ce bti adtbrat anUme: nor btn pJl^iftEic^tR ©a^ttngen foUttn 
fit fii^ ^ttten. SRtt btm aittbrtntitn btr Snllt nnb ber pApm<i)at 
VttdfiHi&dia fci ts noc^ nid|t gtnug^ bei ^opf't' baS ^dgt, btr 
)>ttfrtti4t Stit^I, nUffe Dtrbrannt locrbeti. .SStnn i^r nlt^t dob 
ganjem ^trjtn btm iRitc^t bte ^apflte entfagt, fitnnt i^c tartr 
®tt(tn ®ellgtttt nlt^t trrlngtn. SS ^Htc fli^ alfo tcbtr, btc fUr 
ftint @nlt forgcn niK, bag tr nii^t Q^rirtum Derlcugnt, inbtm tr 
btm Ihipftc juftimmt." 



Unttrbtfftn nareti bit pttpfHli^tn Stgattti nii^t mQgig geimftn. 
9t(6tti btm Jtaiftr f^itn ti Dor aOtn SMngtn nlt^tig, 8ut^tre 
eanbte^trm, btn JhtrfUrfttn ^itbti^ btn SSeiftn, fftr ftc^ ju gc 
ntnntn. Kn l^n gotten pe fptjltde Smitn unb miinblii^e Hnf> 
triigt. 3)a btr fiiirfUrft um feints fobagrafl uiUtn nli^t an btr 
AtUnung l^arifl ttilgmommtn, fonbtrn in ftVfn juritdgtblltbtn mar, 
ttafm fie crft nat^ btrftlbtn bert mit i^m jufammtn. grlcbri^ 
mart lintn gem auegtni^tn. 9(^1 Xagt, Kagtt ^pitti ateanbtr, 
^abt btr AurfDrft fit auf tint Stubitnj marttn lafftn. Da iratot 
fie om 4. moDtmbet in bti SRtfft an l^n ^eran, Ubtrgabtn f^ 
bit pllpftn^tn @tl)rtifitn unb mitbtr^olttu i^m btn ffiunf^ bt< 
9a))pe«, tr tnSge bit Snilt DoQjit^tn, 8ut^rC SUc^ Dcrbrtnntn, 
t^ ftlbft flraftn, obet gefSngfi^ tinjie^en, ober na<^ Mom f^ifftn. 
a«a gioget «trtbfamfclt ft^Ubtrte Ktcanbtr bo* SBtrbtrbtn, bo» 



Disiti.cdDi. Google 



!Cn tm^lixft nttb Ulnmbtir. »1 

Don Snt^ ontsc^e, unb toagtt fogoT bit Qitjiie St^uptung, bog 
btr ifaifei unb bit ttbiigtn 8ttt^«fttrft(n btn pap^Ui^tn Socbimngra 
nt^tftmtn, er otlcin fei nod) iibrig. 

'tJtr fturflirft DtrtrUfttte t^n aitf fptUertn atfdicib. Sxi o(tc 
flMnnu ^crr, btr btntn grOgtrin €(^e ^lOte ali fctne iibeml^e 
81e(ii:|uini(aaun[nng tn btr ©(^logtirc^e ju Sittcnbtrg, no^m tbte 
ctgcntfintli^t @ttllinig tin. 2)it ^Igt ©t^tift, oaf bfe fii^ gut^ 
flttfett, nwt i^ tin ttntc utitts SBort, cr la« gtrn barjn. Hu^ 
Cul^« ®4rrffitn aaim i^m ntrt, tint OueQt ntant^tilct Xrd^ung 
in tranttn unb gtfnnbni !;ragtn. ®tn)tt pimmtt n au{^ oitltn 
btt, mas Sut^tr gtgen bo« SStrbctbtn bti fMri^t jn fogtn ^attc, ju* 
mat tno btcftr ^i) mit ISraemut btiU^rtt, unb tr mUgtt nf<$t tin 
fo gntti Stutft^T getDcftn fcin, ntt ec in SSa^rEKit nur, rarnn tr 
nl^t an(^ oitlce oon btm, teas Sut^tr itn 9^lnltn btr Station gtforbeit, 
gtbiUigt ^Btte. Sor aacm ft^llttt tr 8iit^tr ptrfUna^ fe^i ^o^, 
abtr ei mar mtit entfernt baoon, fttr \tit\t Stt|rc ^ortti ntfimtn 
)0 tDolItn. 3n feintm SRunbt mar t« Itint ¥^raf{, ncnn er bte« 
itnmtr miebtr trOttrtt, — nli Sate etrftt^t tr au4 nii^M baoon — , 
unb bttdtcrtt, bog tr ^4 o^^ gt^orfomer frommtr ®o^n ber 
JHri^, bt( aUtm bnrttbet jn urtttltn, txmtifen nolle, mtnn man 
an^ fagtn tonn, bag, not^ Intialif)lfif|et 8(Rf4aunng, in bem ®d)U^, 
btn ti Sutler juttil mtrbtn lieg unb in btr ^rbtrung, ben SttJint^ 
jn ntbtrtcgen, f^on tint gettiffe ^orttina^t fag. <St ftOifit fa^ 
t« ni4t fo an. 3)ic pttpptti^t fturic ^ottc t^ fr&^er urn feint 
Stimitttlung tifudit. Sut^ mar barauf ttRgtgan$nt. SSorum 
^attt man bteftn Seg ni^it nitittr utrfolgt? SiB^tr ^atte nix^ 
niftnanb btn iDIttnt^ niibtrUgt. 

aSitQei^t gt^Brtt ani!^ btr SurfUr^ ju benttnigen, bit in Sut^ 
ft^on btefHiIb Itintn fftftr ju ft^tn Qennoi^ten, Dtil tr ni^M 
gtgtn bit jwMf SrtiM bts @Ianbtn0 gtlt^rt. Unb Sut^c nxir ftia 
SanbtSHnb, bit Bitibe ftintr Uniotrfitat, btm bitftlbt i^rt «»tt 
nnb t^rtn ytaifet Dtibonfte. €d d^c axitfctt moUtt tr i^n ft^ 
Rif^t raubtn tofftn. 91o4 ^tlt tr rt fUr frin Slti^ nnb fttnt 
Vfli^t, lipi gtgtn }tbt« Untt^t ju ftpijtn. 2>ariR btftBrtttn i^ 
aui^ bit ^gtrungtn be« Don i^m |o4gefc^&tttn StaSmn*, btn tr 
in ftntn Xagtn nn feint JCnfi^t anging. 

19 • 



3,;. Google 



292 Stembn in JtGln. etalttttM. 

(Stadnufl ^t Irin IitfonbeTcS ^attrtfft baron, bit flnge* 
lesfn^ttttR Weanber*, bcr i^m tKtfBnli^ oerS^tft^ mar, )u 
ffirbern. SInf bit 0rage, oEi auc^ tr mrint, ba^ gut^tr in feints 
®4relb{n unb ^ebigtnt geirrt I)ime, gab er bt felntr farlaftifi^ 
ZBeift jur Hntvort: ,3a, in jiDti etttden, niUnlii^ bag cr btm 
^p^e an bit Sronc nob ben Snsn^tn an bit SAui^t fitgiifftn 
^t." iDtiftlbc iKann, ber vor ntnig SBot^en fi^tdbnt lonntt, 
n ^c Satyrs ®<^riften niemaU gtleftn, fanb a ^iti taxvm^m, 
fi4 ft^i gltn^id \&a i^n auSjuftirti^en, bat Secfa^ren gfgtn i^n 
oii tin ungtrei^tftitfattB ^nju^tOtn. 9?o4 ^te(t a: ttntn flut' 
gttit^ fUr mtiiiii). ^Itrauf bef^Iof bei ftutfftt^, auf btm fr^ 
oon i^m tingtnommtncn Stonbpunlt }u oet^rren. 3tt feintr 9Bt< 
wort, bit tr burtfi ftint StAtt trttiten (itf, gab tr luiDtr^o^ 
ftinem Unmut bariibtr SuMrud, bag mon ntbtn aitunbtr au4 
DD^ btm (Sd tint pttp^Hi^t Stuntiatur libtrtragtn , unb bicftr in 
ftiner Sbmtfen^tit in fitn Sanb mit btr JBoQe lingtfoQen fti. SQSig 
infolgt befftn ttna bort gef^t^en, bafitr tBnnt er tclnc 33n;antn)ort' 
(idtttit abernt^mra. ^tii 8ut^tc irgtnbnte fii^ ecrfflenbtn, tDoQte 
tr au(fi it^t nti^t, nur be^anb tr barouf, bag, ate tS frU^tr Dtp 
cinbort uar, unb nit Sut^tr ancfi Jtgt noc^ fifcrit, feint ©a^e 
gclt^rttn, frommen unb unotrbildttigtn Stit^ttm ^r SSeratnnfl 
Ubergebtn iptrbt. Stbtr Dom ftaifcr nn^ son fonp iemanbem fd 
tr bertditet, bag Sut^crd ®4'ift'n btrmagtn Ubermunben ftien, 
bag fit Dtibrannt D»cben ntligttn. SBilre bite ber gall, fo DKtbt 
tr P4 fo oer^atten, Die i^ als gt^orfamtr @o^n ber ftir^t 
juiamt. 

^ae mar atlee, nai bie Stgaten errei(f)ttn-, ,ber ft^Ioue 
3u(^', uie SUeonber feitbcm ben fturfitrften In feinen iSriefen 
)U nenntn belidtt, erfonnte bie SuUe ale ni^t ja 9te4t beflt^b 
an. 3t veniger bie Stgaten bagtgeu ma^en (onnten, urn fo 
m^r (tegen fie i^m entriiflnng borttber freitn Sauf. ,ffilt 
mtrbtn btefen CKrjDg gricbrii^ mo^i ju finbtn nifynt", iiugtrU 
SaraccfoU ju Sra«mue, nnb Hieanbtr (leg fi(^ Derne^en: .S)(i 
^pft tann, mtnn er niQ, ju Itaiftr ftart fagen: ,^a bift tin 
^nbmeitti.' * 

91i<^t o^t ®runb ^atte ber flurfUrft In fttntr Xntnort auf 



Disiti.cdDi. Google 



aitanbet anb bti Saifn. 29S 

bic ^orbentng btr Stuntitn bit {Stmeifung eittflitgtn lofftn , bag 
cr au<^ DDBt Aaifet noi^ nt(^t btri^tet nait, bag Snt^ere @(t)iiftni 
fibcrniunbtn uilren. 9(tantitT bedtte fid), i^tn bitfc ZBafft ju 
cntrtigni, rabim cr, mtc fi^on frii^tr, bti bttn faiftili^ni SRat tin 
ajlanbat btontrostt, locti^tfl iibttad Im Situtftben JRcidit bie 3Scc' 
brtntiung con SutbeiS IBfi^ern vcroibntte. ?la(^btm btr itaifer 
^i ftint (SrblAnbei etn folf^efi Sbilt jngtftanbtn , unb ce ouib in 
flUIn jugtloffen, bog doc ftintn Xugtn gutters Sd&^tt Dtrbcannt 
ttncbeit, glaubte Ahanbei, o^nc gtoge SIRtt^t ba« gttoilnfditc Wlaa* 
bat ti^aOen jn titnntn. 'Dit (alftrttditn 9tfilt bottni l^m ou4 
frfi^cr nod) bitftr SRic^tung ^tn {loffnimg giniac^ unb nur bie 
Snefii^tung uc[(^obtn Difftn doUch, toeil Dot btr ftrOnnng tin 
folate (Sbift nii^t mtt ber btr @a($e angitnefftntn ZBtrtfaintctt 
n(afffn mtrbtn Ibnntt. ^t^t erffilrttn fit ju Sltanbtre ni^t gt* 
tingtr Uberrafc^ung : gtgen tinen .£)eutfd|tn liegt ft^ t><(8r *^f^^ 
mm nti^t tintn grogtn SfonbaC gtfflilitigtn tooUt, o^ne Ski^br 
til^t mac^tn. 3n btr Zijat lagtn bit S3tt^it(tniffe In btutfi^m 
Sanben anbers. $itr gatttn no4 bte atttn Jtonfotbott, no^i btntn 
tint Slpptflation an tin Sonjit jnttfellod gtftalltt mar, unb fotbnt 
tr^ ^tte Sari in ftintr itSa^ttapitubtton gtf^nortn, bieftI6nt 
anfitdit cr^a[ttn ju noQcR, unb fii^ otrfiflii^tet, nitmanbtn, ntlditn 
etanbt« tr audi fti, nnbtr^Ort unb o^nt orbtntlic^tn ^rojtg in 
bie S(^t ju trtttlrtn. 

Z}aiQbtr, nitI4» Stg man Don dtridi« megtn tinjuf^tagen 
^t, roar t« o^nt ^mttfef tDoI|( f^on in fti)(n ju SStr|anblungni 
jmif^tri bttn faifcrliditn SRini^tc $tcm Don S^ibrte unb gritbiii^ 
bem SBtiftn gthimmtR. St^rtr ^attt febenfaae fdne a(tt gorbe* 
mng tmtutrt, bag Sut^tr nti^t o^nt Sti^Or gcrl^tet mtrbtn foDt; 
bo<^ Dar DO^I au4 f^on bit f^ragt crBrttrt norbtn, ob ti ni^it 
ant t^unli(^ptn miirt, Sutler ddi btn {Rtit^etag ju cttieren, bm 
bn Saiftr anf Snfsng 3anuar nai^ SBonnB btruftn ^ttt. ^fe 
antinung gtmonn fi^Iitg(u^ bit Obti^nb, unb AUanbtt trfu|t, 
a(« bcr Saifer SRitte IDijtntbtr naii SSocme (am, bag man tine 
ba^in gt^tnbt Huffotbtrung an btn ftutfttr^tn oon @a(f|ftn gt' 
fanbt ^obt; ja tc ^ttrte, bag a ®ttmmtn im taiftrtii^tn Watt 
gtbt, tt)(I4ie oon 8ut^tr nur eintn SBibtmif btfftn ^Ortn UcUttn, 



Disiti.cdDi. Google 



2M Sev^aablungcn fiber Bnt^ Scnifung. 

)Da« f(f)iin Don ben ftonjllitn unb flaifern verurttUt iDOtben U'ivt. 
Sd f^cine, ate nioOe man babet wcbcr tic« ittiigen $itt)fte« no^ 
btr filtlitrtR ^(t{ ema^nung t^uit, au4 ben $unlt Von bci 
Ottmitt bc« ffftppa^tn ©tu^tfl gang unnilrtert laffen. „0, 
bttfe jaaberri', fttgt aCtonbtr in feinem ©eftmbtf^nberi^tc 
^in^u, — man fic^t, xatauf tt ti^t tHmlfdi ben ^autttmert 
tegte. 

i&t ^ttft bi^iin, mit toeit man niTtlt^ bunaU im tatfccBi^ 
State an eint folc^e S^nblung ber @ad|c bai^te ober nur gcgen 
bie pi]0li)ea Segaten cine ^refft»n aufl&ben moUtt; iebenfaQi 
^le fotDo^I bei latftrtti^ SRintflcT, bann ber ftaifcr felbft am 
28. Stooemfcer an griebtii^ gtfil)iiebeu nnb i^m ben SSunfi^ jn 
eilemien gegcEint, Sut^ct mit auf ben fRei^Stag jn bitngen unb ba' 
fit! m forgen, bag ei nnterbeffen nidiU gtgen ))ftt)ftliif){ ^eUigUt 
unb ben @tu^( ju dlom fi^reifw. Sut^ei, Don Spolottn um feine 
aStbiang befragt, trfliirte fU^ foforl bertit bojti, not Jtaifer mib 
9}(i4 p erfi^einen. :Com ^ifer gtrufeu gu merben, gift i^m 
etnem iKufi be8 ^mi g(euf|. „{Benn man mi4 uift, ntcbe ^, 
taai an mir (Eegt, fommtn, om^ loenn ti$ mi(4 mik§te tconl ^in* 
fa^en Inffen, menn i(^ nUI)t gefunb ^(ommin tjlnnte.'' 2>ie 
gro|e ®efa^, anf bie i^n Spalattn no^l nm^ befonbet« anf* 
mcitfam gemat^t ^atte, Det^c^Ite er fii$ nii^t. .®rtlfen fie gm: 
®maH', filrieb er, „tDie eS iDa^Trif|tint'4 ifl — )>"«i ><>1> fi4 
btlt^ren gu laffen, taffen ^e mi^ nii^t ntftn -— , fo mufi man bic 
®a4t bem $etrn Itefe^. 9to4 lebt unb tegiert berfelbe, bet ftie 
btti ftnaben in bem fetir^ Ofm M fiOnige Dsn jdab^isn er^ottra 
lot. SfC ec uein ^aOft nUfi nffoitta, flo ift eS ein @ecingt«, 
Detg(E4en mit (g^nftud, ^ mit l^difter @i$mQ4 gu aOci ^rgentis 
snb ESnbtrben Dielei gctDttt ift. T)eQn ^ier barf man nti^t auf 
@efo4r ober Stettung Stildfi^t n^en; bafllr ift Dlelm^r gu fsrsni, 
bat toir baft (Soongdium, uaS mir einma( angefangen ^oben, nt^t 
i&tn €pett ber ©otflofen ntrben laffcn tu^ Ixn ®epem Qkltgcti' 
|eb geben, ^ ju tft|men, aXi ob nir nil^ mogten, ga bdcnnnt, 
mae mir gcte^ct ^ben, unb nn« f^eut^n, unfer SBitut gu tiargicftn. 
@tU)t Qeig|(it bet un« unb foUieS Wttj^men bei j^nen mb^ bee 
traTm^eri^|e @ott obuenben. flmen." 



Disiti.cdDi. Google 



Sn^trtlimflrn itbtc Sut^cia Soufung. 2M 

Unb bie ganjt Xttfe fctnte fiommen ©tmiltte wit bit beutfi^e 
Zxmt )u fttntm Aaiftr (tu^ct borous ^tcDor, bag tc babci tiiti 
utniger mt bit eigent fSt^aifv ali an bit bM fiatftrS btnlt. <Sc 
crinntrt ®potatiii baian, Die ttai^ btr Snmnbuns beS $itf baa 
tSCenb i^t fiaifcr Sigiemunb Ejertbig^tiH^ fd, toie i^m ni^td 
me^r stgliidt, xm a o^ne 9}a(l)tciininen gfftorbtn, mie tiai^^ mi^ 
Sabieloue, fctn Zedjtti\o^xi, {ugrunbe gtgangen nnb in tinct @e> 
neratton friti 3lamt Detlit^t fei, — „ttf)t bltibt bafl uafeit fittjigc 
$fli4t, ben ^im jn biitm, bag £acl« Sttgtment felne ttfttn $anti' 
(unettt, urn bit Stm^tofieteit ju fi^liteiif nii^t tnit mctneni obet 
itgenbeinea anbern Stute befltdt: i4 tooGtt [itbei. Die til) t< 
oft au>gcfpto(^en ^abe, aUein buri^ bie {>ilnb( btr iRitmlingt urn* 
fotnmtn, bamit ni^t itnei mtt ben ©linigtn in bitft ®o(^ t)ti' 
ttidklt werbe". 

„Ca iiaft bu mtintn ^(an unb nttint Stifit^t. auts ntagft 
bit »on mit gtaubtn, nur nict|t glu^t ober {Qtbtriuf, fiit^cn uHQ 
i(^ ntt^, nibrimftn no(^ Diel totnigtr. 3:)aju ftdrfe mid) ber 
^err Stfua!" 

9Io(4 tf}t btr AurfUrft von biefon am 21. Xxjtmtifr gefi^iU* 
fientn i&ct^ Stmbt tr^Iltn, ^atte ec fdbft tint abU^ntnbc flntr 
toort abg^n laffen. 3)ag man tro^ &iitE)ti0 unb feiner Stttt, 
bit @ac^ Dor orbenttidjcn Stii^ttrn oti^anbeln ju lafftn, beffen 
Sllc^ei in fibfn unb aUainj Mrbrannt E|a6e, fati tt ali tine )]er< 
f&nOi^e edeibignng an. .Sr trSiirte, tr tSnnt and) ni^t bafttt 
einftf^en, mtnn Sntl^tr ttina barauf^in aeUtr gegangen. St bitte 
beS^Ur, i^ mit bcm flufltog ju oerft^patn. 

after and) am taiftill(^en {)oft ^tte fi4 feitbtm bit ®tin>> 
mang geiinbtrt. Sltanber ^attt nod) Snagti^Ieit btm urftirihig* 
tiE|tn ¥tane entgegengeaibeltet £Jo« i^ a(« ba9 KOtcioic^tigfte 
fdjten, mar bled, bag bie ^ragt, ob Sutler mlt iRei^t obex Un* 
rt4t Dnurleitt morbtn fti, ganj aitgtr @plt{ bttibt. &it^ itiar 
bnrd) tue fiiMiftli^t ^ulle beflnittD oerurttiit. ^a6 mngtt anec* 
Uaat Bxrbcn, boitn ivttrbe rt fit^ bormn ^nbeln, wlf man am 
t^unli^^en an Wt Sitfru^nrag be« UrttUs ge^tn fSnnti. 

^Ii4l, nm bit iRt^tnli^ateit bti fluUt jur 8Inerftmim:g ju 
(iringenr ttnnt tr untct ben obioattenbin Umftiinbeii bot^ ait4 



Disiti.cdDi. Google 



SM Sninbcttc SttanmiiaB am t^. 

Ittn iKffertt SRitttI, al« anf bit ©a^e ftUpjt cinjnBtl^ utd iatSfOt 
SB9i1)tit im gieQftra ^^tt baijufttOoi. SIS tv jnm ctftcnmule 
(t» Oiirb am 15. !Dt}tinbti gnotftn fcin) jnt ©i^img M taifcf 
II(!^ !Ratt6 jngrfaffm nnibt, ffi^ctt tr in ftintt Kcbt, i»4 feincr 
eigencn Sngabe bit „ uns^tneiltiliften unb to^ejten Jtetftieitn" 
8at^e an itnb fnt^te i^ir @cfft^iI14|frit bui4 4)ctuftine anf baft 
Slcnt Stftomtnt nnb bit a(ttn iCoftortn , ,ba bet ^nnb oon bni 
ntuen 3:^oIogen unb Ddrtti^in nttfitS oifTen toDBt", {u tnncifen. 
SDIit bitftr StgiUnbnng fttUtt tr Don ntncm bit gorberung, tin 
allgcineint« Snonbat gtgtn Sutlers Silver gn atafftn. (S« lam 
}a Itincnt etf^Iufi- Ss ^, man mliffe anf bit Slntunft bc« 
SRaingtc Aucfttrften marten, ber ait Crjlonjltr bte dttiHiS bafr 
6itstl btua^re. 

3nimti^in ^atttn SItanbtrS SnffU^rnngtn (Sinbrud gtma^t^ 
bcfpnbtrt al6 cr fditinbar auf bit 9Itignngtn bcr lotftrlii^tn 8t3tc 
tinging, unttc btntn ^aiit)tfai^(14 UntrcuTinnS ®attinara, bet 
Sanjttr, bit Strufiutg SutEitrt filr nnurngSngli^ ^itlt, nnb tr< 
tUirtt, bag cr an(^ fttntrftiM Sut^it ftommtn nilnfi^, fatis ti 
nur tDibcrrufcn moQc; ba« niicbt tt obcr in Sioigftit nii^t t^un. 
Unb ntnn tr nun am bee frcien @tlrits ntQtn ftraflod bUebc, 
mfirbt bie Scnnirmng no4 ttrger otrbtn, ullrbe oCt SSStIt mtinnt^ 
ftine goltUrt 8t^t ftt be^igL 3ubtm mitnf^ttn bit Snt^trantt 
gar fe^r bit Hntunft iE|it9 .3Ro^mmtb" unb Dtrbrtlttttn fdion, 
bag er (ommtn unb SSunbcr tl|un ttttibt. X)tr AanjUi ocrf)na4^ 
bit @a(^t anfe be^t jn rtgttn. 

anon ^attt iegt ®mnb, fid) btm '^apft gtf&Uig jn trmcifen, 
ba f{4 bit ftarle ebtnfaQt gentigt jtiglt, btn laiftrft^tn !Dftiif4*t> 
in ber Scage oon btr fpanlfdien ^nquifittDn natftjutommen. Untcr 
btm 12. X)qtn&tr trft&rtc Sto X., ftint auf XbUnbtning ber 3ic 
qnifition gerii^tcttn SreDtn inrtidnel|mtn ju moQcn. (Bine fttnf- 
fUbibigc Unttrxtbung bee Segattn mit btm toiftrliititn SOtUtttaUt, 
3o^. Ofoplo, mag bonn ba« 3^t baju gttiian ^abcn; turg, am 
17. iCqtmbtr, noif tijt ftin er^er 8rtef in bie $>iinbc bet ftttr* 
f^flcn gtlammtn uat, na^ btr Soifer btnfctbtn jnrfid. X)ie 
Stgr&nbnng mac tint ^9^^ ouffadlge. Or ^abt in Stfo^nns 
gtbra^t, glcbt ber fiaifcr on, bag Snt^tr in bet fofpt' yu^^m 



Disiti.cdDi. Google 



SttdiH^t ki ecnfitig itttkta. 297 

Sbtam fltfatlcn unb aUt Ortt, in bit r tfimc, torn ^nttibitt bt< 
troffen tDtibctt toiicben, and) fonft ffir nllc bifttnifltn, mit btntn 
tt Dfclt^cn vtttbt, bn ^nn ju btfikr^tni a&rc; bietialfa nolle 
tr von ttntr Sccufung brtfeUirn abft^n. — Slue im SaQe, tia| 
8ut^ allee ia», racA n mlber bit fitpfUic^t {itiligttit, btn rOint' 
fl^eti Stn^t unb bit (Beftfet bti Ssnjilttn gcf^ntbtn, onbtriDFtn 
imb fii$ bent tflraifc^tn ®tnl|[ nnttrnierfni aoUt, foUt tt tnit auf 
btn 8ttiii)8tag gtbrai^t vnbm, jmar nti^t m<^ SSormft, obec 
ttna bit na^ Srantfntt obtr tinem onbnn tn btt 9{llE|e gt' 
legentn Ort. 

SRan ftt^t, XftnUict fonntc fintn etfole Dcritii^ntn: nnc iin 
gatlt bt< ffiUieituffl foQt Sul^tt lonimtn. Sbtr tooju toar ba» 
bann nrnfi nbtig? Unb mannn nut bie nac^ Scantfnrt, tat 
Mi tbenfp gut bem Onttibttt vtrfaaen aiiTbt ntt SQDimS? 
SfoQtt man btn SRItnd) DlcQeit^t bod) ni>4 flcbran^tn? 3cbtn> 
fafle ^attt btr ftaifti nur jui ^iUftt bra ^litpfttii^tn %)Unf4tn 
(ntfi)iod|ra, Die bcE $a))^ i^m nnf) nkfit in btr franjltfifdim 
Stage gtDiUfii^rt. 9tD4 toat nic^U entf^itbtn. 3cbtn Slugen' 
blitf tonntt bie €a4ic mitbtr anfaeRontnitn ntrbtn. 

3)ct gerntTftt^enbt \a^ fittlii^ barau« nui, bag man Sutler 
nii^t ^n rnoQe. ISin Stnmt bee SntrDftung ging bnri^ gan} 
S)tiitftf)Ianb. ^uttro, btr tf»n bamait bie SBvUe gtgtn 6uti)tr 
mil .BcfafjmEn" ®tofTm ^crontgob unb in (ateinifi^en unb bcut> 
f(^ ®cbl4tra gtgtn bit SSerbrtiuuing Den 8utf)tte Sfl^tm 
liroteplertt, fi^ttttt in a(ttr SBtlfe. 

Smmtr gmaltigtr gttrte tt, tcofen bit ®egtnffttt ouf ein- 
anbei, benn au^ bit 9titmtr Mitbtn.ni4M fc^nlbig. <&d, Cmftc, 
anumtr mugtra ju ontmorttn. Sn^ biefi @4tlfttn, bie an 
CBttrmt unb Stgeifterung ^inttt btnen btr @cgtn|)attti nldlt jnrttd' 
ftanbtn unb Jtaifti unb Hbt( onfritftn, fUr ben alttn ®laubra 
rinjn^^, murben gtltftn unb oetme^rttn bit ajtrutrrnng. 

Snt^tT felbft empfanb t« ft^mttjU^, bag btt iiaiftt ftint St> 
tufnng guiUdgtjogtn. Sr ift fid) btunigt, bag man bit tt^t nut 
gtftiitU E|at. ,(£nt^et(« fitin besot, abtr t« ift aOte in 
iSotttt {)iinbtn'', f^rtibt ec on feinra aitra 8e^tr unb gnunb 
€tati)ri6. !Dlit Cicrnll nnb (Sntfd|iditn^eit KtlAtt tt fl4 gcftcn bit 



Disiti.cdDi. Google 



288 Siil^ vnb SItaiikn. 

<^maltti(&iit {inUcn*, aber et flt^t tio4 ftOift f^on ben Zunidt 
^cinbcei^en. .OitUri^t foil ft^oit fttt", nutnt ti dnmal, »bU 
gTsfc 3Iat ^ortinbrtc^'', mtU^t bit Sftiologtn anf tat ^n^t 
1524 0tni(i4fa0t ^tten. 3m fiinUid boianf »dg tr trin aic 
bcrc« aRitld, qM iu btten fttr tia« @ott, bni4 ntli^ oflcitt, 
ni^t bUTi^ SDlorb obtr @tDatt, bit ftirdit Dttbcr^iratfttDt unb 
btx Snti^rift Dtrnitfittt lotrbm ipicb. 

Sditiei @(senfa6 beftonb boii itoifi^tn btn bttbni SKtlnntnt, 
bit batnale in Z^eutf^Umb bit ^apfttir^t mtb btn (Sfaubtn iin 
bae ^rieptEtum adtr tBISubigtn rtprttfmtitrttn , bem t>fi|)fl(t4ra 
Stgottn SlIeaDbct unb bem Sttttnbttgtr 9Hltni$! ()in fo gan) 
allein ba« Scttrautn anf bie gne^tc @ai^e, bic ®ottte ^b 
jum @itgt fUIjrtn mlrb, DitQ(l(l)t buri^ bit grommni unb ©otttO* 
flir^tigtn, oitUtidit auif) o^nt fit, bort aUcin bit f(^[aut Otrtc^* 
nung, bit lotnn iCri^g unb &moit ntt^U tumiigen, bit tt> 
bttrmli^tn Qifa&Hita unb S<^In btr SRtnfi^ti btnut^t, um gn 
tdrtm 3ith ja iDDtmen. 

^ir anbtre au4 i^tc ^itU\ 3mmtr toitbtr erfUrtt QaS)tT, 
bog tr ft4 XBBiit mtiftn taffm, bamit bit 2Ba|iE|eit an btn £ag 
tomme. Xltanbtr ocrfolgte nnr btn tintn ®tft4te)>nntt , bie 
HutoriUt bet ^apflte unocclett p er^tttn. "Siai ift i^ (»i[ 
unb S^iifltntum. SDaf tS fi^ mn tint ©o^t ^ottbcttt, bie in 
ftintn Sugtn irrig ftin mo(f|tt, bit abtr bo4 bit iStniintn dm 
Dltltn Saufenben bninrul)igle, and) nai^bcm btr ^pft ftin Ucteil 
gtfpro^tn, fi^tint tr nic in ben ffrtia ftintt tibtctegungen ge* 
jogen p ^n. X}ic gonje angttcgtn^tit mat i^ lebigit^ cine 
SRo^tfroge. ©tine eigencn rtliglbftn JBcbiiifnifft uatcn fttep gn 
gtring, a(« bag tr bat Ittftfit SierftitnbnU fUr bit tgemifftntnot 
ba beulfi^nt SoIIet jn ^btn vtratw^t. 9Zttr tlnmat Itfen mir 
in feincn Sritftn toS^renb bet fflormftr Hnfent^ltet in ber ftar* 
tootle, bag tr Beit fanb, „fi4 tin uxnig mil S^riftut unb feinem 
OcDifftn ju beft^Sftigen". 3>a mar et ftin iffiniriier, axaa et 
Uberatl nnr gtmetnc felbpifi^c aSotine fa^. Sut^, btr .^unb", 
ber ,8afi(i8l', ber ^Saton", ift nnr don @tol} nnb (l^rgtij er« 
filUt, ftine tfn^ttngtr nnr (tt^ent na4 Jtin^engnt. SRit (Ent* 
f^itbcn^t bringt bee Sluntint jmar batauf, bag man in 9tom 



Disiti.cdDi. Google 



iS^araltKiftil tttanbnS. 29B 

rinige Wig^linbe abft^affe, btn anetimAi^n fmnben ^rttnbtn- 
i^Qtn 3^t( anUgfn foUe; frin ^auptDtitraiitn fe^t cr feliot^ 
auf bie HKlUi^e Snai^t, bertn ipf[i4t ti fti, bit SntfditibuRg bc« 
rilintfi^tn ©tu^Ue anSjnfU^rm. Unt bte gTDgtn unb &hi«i 
^i^^dKt ja gctninnnt, bebarf eS nor oQem .ffitfct unb @i^(au< 
^tt". SKit ulbensjirtigti Offtn^fit trtliiit cr bent l&ap^, bie 
^cgntr feitH nur mil fSgni SHrtcii ^u libtrutnbtn, man mUffe 
.i^en ,fra«r( unb ectge, ^litt unb Obti^m* (b. ^ ^o^t ttr^- 
{i4< @t<Qen) Dtrfpin^tii. (£e nll|e tti(^l«, tnit ®riinben het 
®iMitai sbtt bn 9tt{igti)R ober bet ©cElgteit, ndt @tgen obec 
^iad) Dor}ugc^en, ,benn bie gonje iSJtft tjl lau gemnrben im 
®\atAta, (a^t bmriiber*. ,ffia« 14 f4»i6c% fe^t tt ^itiju, „ip 
tie ctittc, sldi^fain toongeltf^ tSo^i^U.'' 

®q9 iBaHn bie StnnbfS^, nai^ bcnoi Kleanber Dtrfu^r. 33m 
Jwm ftaifer bllefi tr litietjeitst, bag n ein na^r^aft bit^olifi^ec 
gUcjt fet, bee btfte gQenf^ ber Sdt, rin gonjer Sat^olit, abtr 
ct nuigte benerten, bag tit fdner Uaigebung fii% Seute fdnbctt, 
Me fi4l au4 ont anbettn aU fir^tfien SrlDSgiingtn (eiten titgni, 
ime t»tr ®cofi(iut)[er S^curiintfi (Satiitiaca unb Qffiiotts. btt 
aia frU^ecei (Erjie^c be« ftaEfet« etnen grofita (Sin^ug ^bt, n«4 
^rOgereit ftrtilii^ bci toifeilii^e J9(i<^tt)ater , ^o^. @(a))io , bee 
^anjietancr , ber beim ftoifer ielna^e olles oermiiae. Sic oOe 
^ft ee ju gewinnen, edenfo bie Bidtn onbeTeu ^laiatcit, bit ^ 
am $wflager btfanbea, mie bit iDdtli4en gHtrften, bie ^c^ aUmJi^ 
(t(^ pint 3Ici(^tagt cin^ttn. 

a»tt rafUofer X^Stigleit tPirfo^t btr Segnt feint Stu^e. St 
n»c (eiae jRu^mrtbtgleit , menu er tta(^ Slont btri^tete: ,@iitt 
ftrof e mi^ , toenn ii^ , fo DttI an mir liegt , {emate ben tteinften 
augenblid Derfaumt t)dlbt, in bitftt ®a4e ju ndtltn." „S;ag 
ntib ^ai^t finb toir bdm ftaifet unb beim Deh^tnottt unb bes 
ffltitglitbtrn befl g^itnin diOti unb mU^ und ab, ba« anft^tti 
imftitA $emt unangetaftet jn ei^Iten." QberaQ Decftanb et el, 
bie fi^DMV^n ®citfn ju entbeden; UberaQ mar a: fteunb(i$ nnb 
juVDitotnmenb, aui$ no tr ^gte. SSo SRo^nungen, 9}otfleiruitgta 
iiiii|» fni4ttten, mngten (6 SBerfpte^rniflen ttrei^en. Haf aUti 
gey ec etn, iebt« Bnliegtn ift i!|nt bca^ten^niit; bem (inen ver> 



Disiti.cdDi. Google 



800 aitanbtt. 

fprit^t tr tittftf, ban anbern itnifl. 8ei dnigett fdietRl tin freitiA> 
Ii4t« XBort bra aiutfniintie Donftttm ht» $ap^e0 {u gtnQgen, 
lutbnc tnBfftn ftSrtcr angefaft lonbnt: rin Aorbutoto^t, tint 
^frftnbt, Dbtr mtnig^nifl bit Hnnartf^oft baranf, mikibt ti bttU 
[d(^t t^un, etti4i>it(, ob bit Kti^tt onbtTtc bobtl stitt^t totibtn. 
Sti bicftr I)o4iDi4tifltn 6ad)t mui ba« aUgmttint 3ntercfTc In 
SoTbtrgnmbt ^t^. XIS (Sufli^ gilt t^m icbtt. 91ue Itin «c(b 
fparen ht bicftr Hngtftgtn^itl iHttatl ^at ti feint etjit^angtn, 
nntti^ tr Spfi^tr, bit iE|n von aUcm untcrri^tcn; in btr 
fianjltl bee ftatftrt ^t tr ftUtt {tori^tr, fa bid in bit ^O^tt htt 
Sflmtn onf btr QAtmfinrg \p\mt a feint gSbtn. 

St mucbt i^m nid)t Itii^t gemai^t. (ofi nnb Sna^tung 
fanb ra auf bci ttnen, gan^t nnb UnjnDtrlSffigteit anf bee on' 
btm @tite. St nrirb laura aft tlbertrtibnng btjcic^ntt merben 
bficftn, menn n inmttten btr aufgneettn SAengt ftin Stften bc> 
bro^t fo^. B114 fiber 9tom ^ttt n gu tOigen. 3)i)rt nnttrf48|tt 
man bit Sii^tigftit btr @ad)t. Snftatt ftint StmQ^ungen )n 
nnttrpii|tn nnb ju fflrbtm, Itii)t man Steibem nnb Strlnimbent 
fetn 0^1. Bbtr unlet aU btn aXtt^fttigkittn bt^tt n untntmegt 
fein Sitl im 8ngc, 8nt^tr jn ntrni^ten nnb bafl flnfe^n M 
Vofipee jn tr^^en. 

®c(ten $at bie fiurit einen rii^tstrtn SStrfti^ter i^tt Got^t^ 
felten eintn rUd^altloftttn aStrtrtter i^rtr biplontatifdien nnb pui* 
tifi^tn I9runbfll4)t gefii^ ISr ftatrii ni^t on, bit fnr4tbart XKo* 
^g ODdjufpTe^tn: „S3tnn i^ 23tittf4en, bie i^r bofl menigflc 
0t(b an btn $apA beja^tt, bae ritnttf^t 3o4 abfi^litttlt, fo 
ntrbtn n>it bafUr forgen, bog i^r tn^ gtgtnftitig totf4(agt tub 
in turtm einte mattn fodt." 

SQSar t» ba tin Sunber, ntnn bit Srbtlttntng audit, ntnn 
8nt^tr, trot ^^ bttngtnbtn Snnf^efl feintr grtut^e nnb btt 
jtnrfiir^en, feint fi^arfe ©^rttbmtift tbenfaQt nit^t ju milgigtn 
vetmoi^tt, and) tinmal in tintm Srieft btn Sunfd) auAfpnii^, 
bag (utttn, »it bitftr gebrolit, Hleanber niirKid) .abgefangn)' 

SBie txfiSfii, i)aKt bcr Segot jnnfid)^ ttntn Ileintn Srfotg 
9t^t. C^ Boriftt tarn i^m aui^ bie ftunbt Don gut^te 



Disiti.cdDi. Google 



Stumnuna utttn bcu Stcu^fliliitdi. 801 

SJtrfcrtnitiuTg bee Sann&uElt juftatten. £« was Uidft, baran jti 
}tlgen, toit nnbotmagig frtn gan)t« $atibtbt nftte. 33tc 9Iai$rt4t 
bason Eiattt tint s^ogt Slufrtgung in SS^ormS ^tnorgtitifni. ^w 
g(ti(^ UDUtt man abet an4 loifTtn, fo btrli^tttt btr Dtnttianif^c 
(Sefanbtt In ftine ^eimot, bafi baS Soli, baS i^ ilbtroa an> 
^tngt, nintmerme^r bulben ntibt, toenn ttma ber ftuiffirft Don 
@a4fen i^n Dtitrtibtn obtr fonftnit jn ftraftn bcobfiidtigtn foQte. 
(Es ftanb f^on ftp, bag bte @a4e niic auf bcm K(i4<tagt }ntn 
^uflttag lommtn fOnnt. ®o ^atte fl4 iin4 ffari T. tntfd)itbtn, 
ale bet Scgat am 2Bei^na(||t0ftpt, na^bem ti ba< ©olranient gt> 
noJTtn, bt< jtaiferfl onbilt^tigt Stimmung boju btnn|te, nm mit 
Ungeftttm von i^m bie S3tmid)tung be« .ftt^C unb Srrfolgert 
btg iSlaxtimf )a foibtm. QS uitTbe fi(^ gcbtt^tn, ^tK tr 
gtantnoittt, btn @nmb bet Sai^t ja erlunben, an4 t>it 9tti44* 
ft&nbt ju ntmt^men. 

9(i bitftn bilbtte Sul^ert Sngtltgen^tit ba« Sagrtgtfpr&t. 
3ebti ntut 8nlt>mm[ing mufite 9!eueS jn erjit^Itn. ailan rig fi^ 
urn bie I3ilber von 8ut^r, bit in Snaffen Vtibrtittt uurbtn*, o^ 
^Utt man i^n gtmeinfam mit ^utttn bar, mlt [otipreifenben 
JBttftn, bit utnig not^ ftlntm @innt gemtfen ffin bUrfttn. 'Sut 
JturfUift 3oai^m Don Sranbtnbucg, btr fi4 E^otb a(e btr cr* 
bitttrtftt ®tgntr 8utE|eT« jtigtt, Eiattt fi^ i^n btl btr Z)ur^retfc 
bnr4 SQiittenbtrg votftt^rcn [affni. .®k motlttn bo4 ben 3Rtit> 
fd)en ft^tn", f^riefi Sutler. 

9!o4 t^e btc Kei^etag btgann, rowcbt bit ©(anbenflangcttgtn* 
^tlt im taiferti^tn State fitigig ertvofltn. 3riebri(4 ber Stift tr* 
fu^r, bag man aQt SCagt baritbtr fog, Sut^tr in Oann unb 
%i)t ju t^un unb aufe ^Sc^flt jn vtrfolgtn. „Sae tl|un bie 
tnit btu Tottn ^Utlttn unb bit Stitnter tnit l^rtm Hn^ang; fonft 
finb au4 vitl Stutt, bie i^m ®nte» gSnnen, ®ott \tffit t9 na4 
feintn iStidtta'', bert^tttt tr fcintm 83ruber 3o^n. 

SSitk ^itlten itljt Sutler fiit oertorcn, gloobttn itboc^, bag 
<« o^nt Sufru^T nii^t abgt^en aflrbt. ^r frommt iRttmbergtr 
Kate^r SojantS ©ptngtcr mtinte, „fo btr ftaifer nnb bit ftor* 
binii(t nli^t btn {>errgott mit untei bit 9tatt aufnt^mtn, uerbt btc 
Q>ot|I ftlbtr ins &pitl lommtn unb unnberbart iSinge mirttn'. 



3,;. Google 



902 VttVft mi ftaltn. 

am 3. Oonuar flffi^ utli^, na» SUeanbfr Ifogfl btaelrtt. 
3)n $0(1^ trntiUTte unb Mrfdrfirftt bit 8annbuae gegm Sut^ 
nnb aUt feint Knlgfingci, nat^bnn bit i^m btmiUigtt grift jan 
iSibemif abgtlauftii. Km 16. ^anuoi H^tete re tin barmif be* 
jiiglt(^f« JSrcM an btn ffaiftr. ^tr $ap^ rO^mt baiin ha9 bls> 
l)nlQt SStrfa^tn Stali, wm bcffcn trtffli(f|eE ®tf!nnung btc Stgat 
fo ^txitaitt ecii^tt no4 Stirat gcfanbt, ft^t nott tinntal bit 
8tii4[ofigttit 8Bt^re auAtitumbtr nnb Itgt i^tti brfngnib an« $trj, 
nnnntt^r btm Qtift)ic( feintr ^ifa^ien jit fo{stn, bit nii^t nnc 
bit fttttc ftf&p, fonbtrn audf il|tt W^ci ccrbiannttn, um ilft 
anbtnlcn oon btr Srbt jn otitiEgcn. SJtrgtbOt^ tDfirbt tr mlt 
btm €4il9trte bti ^Hc^^tn irbif^in Sttoatt utnsfirtel ftiit, mens 
a c« ni^t tote gtgtn bte Unglflpbigtn fo au4 gtgoi bit oM 
f^Omtntrm fitter gtbraiu^t. 3t(t mttibt i^tn join cr^tnmalc 
®t(tgtn^U gtbottn, }u {(igtn, nit ft^r i^m bit (Sintrw^t unb ber 
Stu^tn btr tol^otif^tn fttr^c out $trjtn [itge. ^^"'^ Sage doc 
!^ ^t btt fap^ ftin btm Aaifer rinen aRottat frtt^ gegcbentt 
SBtrfpECi^tn trfUQt. iCit fiilfi^tii^tn Sbtnta inbtjug anf bit fpa* 
iitf^t Onquifttiro isurbtn unttcbiUdt, 

@o lagen bit ^ingt, ale ber ftoiftr btn Kcit^ttg, befftn 9f 
gtnn bur4 Siang^rtttigldttn Dtrji>gtrt morbtn toar, am 28. 3anuar 
eriiffnttt. 

<S9 wax tint ftattli^t, UbtiouB ja^dtii^t SQtrftmmlung, tote 
ftt feit btm jtonftanjti ffonjit ni(f)t mitbtt Dorgtlonimtn febt 
modiit. Die IiT4ti4e t^ragt ftanb, toie begreiflii^, im Serbcrgrunbe, 
bit ^t^bCiuigtii Ubec bit mi^tigtn (Sintii^tangtn, {Rei^^tgimtot 
unb ftammcrgtri^t, aurbtn jtitwtirig fnfptnbiert, inn fi^ nit 
i|T oQtin ju btf^llftigcn. Stibc, bit btutfi^tn Stftnbc uit ber 
t)flHt[i4e Stgot, |atttn ba« glei^e Sntertfft, bit angeltgtn^tit be- 
f^Unniflt ju ft^tn. 

KQt toaren barttbtr tinig, btg ttnae 3)ur4ignifetibtt gefi^c^ 
mAffe, um bit tttglii^ uaififtnbt StrtDirrung unb bebrp^i^er 
mttbtnbt Unra^ ju btfdtigen. Wttt ttbtr ba« S6^ ging man 
ft^ mtit auScinonbtc. Unttc btn IDtntft^ fttQtin fid^ bw^ not 
utnigt, uit 3oiu^ Don Sranbtaburg, riid^olttofl aif @tittn btt 
fCnrit. &fft Ditit fa^ gte<n»<Tttg btn SRamtnt gtlotnntn, Dm 



Disiti.cdDi. Google 



atltanbcie giogc Hc&c im Sltit^etag. SOS 

btm rilfflif^tn @lu^{ Konjcffiontn ju triangen. Sm mtiftcn tt» 
Dttrmtt man ftc^ fitr ben ©ebaoltn, bie Slngelesen^it burt^ tin 
jtimjtt jntn Stustrag ju brtngtn. 8(u4 im (aifnt^tn 9t«t tr^obtn 
fid) oftmalfl ©ttmrnen baf^r. Unb fjitiln (ag, bae erlanntt Sic 
onbti fog(({4, fiir bu fturit bit grtlgte @rfa^r. SSenn irgenb* 
etoaa, magte bite Qiitttttricbtn trtcbtn. 

Sm Slfi^tiinittniDi^, te mar btr 13. gcbtuar, bucftt btr piipfU 
iiijt Segat bai tcflt SDht (tin Hnltegtn Dor ben iRtii^etag brinQtn. 
3RtitB)lirbig, toit bM tingtrii^et motbtn mar. 'iRitmanti Don bm 
©tttnben toot batouf DDrbercitet, ntemanb angtt ttmae baoon, tM 
bet ^aiftr, ftint fRiite unb 8(leanbtr, mit btm bittf ben Zoq Dor« 
^er otiabrebet morbtn mat. dS foUtt ein Sucnict ftattfinbtn, man 
etmartttt fcfion bit Slnfunft bt« ffai|ere, ate bit Kuifltrften unb 
gUtften pimiit) ju ^ofe befi^itbtn murbtn. t!n(t'ti(f| Don ®a(f)[en 
(itg fi4 tntft^ulbigtn unb f^idte ftatt feinti ftintn jianjieir ®tUd 
mit ttnem SRatt. 

$tti Durbe nun btm ifaiftr baS piipftlic^t Steoe libetantmottet 
unb Don bem Stblt Don gulba Dttleftn; bacauf trljieit btr Stgot 
bie STiaubniS td ju btfiirmotltn, ntaS er in einti mt^r a(8 btti* 
ftttnbtgtn 9Itbt t^t. 

anan ^Sttt meincn foQen, ber Sertrttcr btS Obet^auf)tt« bti 
Q^rifttnfitit mUrbc fii$ Dor afltm in titFfter fittltc^et Stittltftung 
gtgen bae mtnben, mas Sutler miber bie ®[aubene(tf|te btr tS« 
mtfc^tn ftirifie gn fagen gtwagt ^atte; Inbeffen Sllcanbtt ^ottt fc^on 
tange gtnitg untet btn :Stut[(^cn Dttft^tt, tines ieben @tmlit unb 
unb iSltinune untet ben giitften obet 9ilUm etforf(^t, um nic^t jn 
iviffen, bag er, um ffiinbrnrf ju maiden, eintn anbftn 9Btg tin* 
ft^tagen mugte; ou$ fo^ er ftlbft in Sutlers {Qibtrf|)ni4 in btr 
(Blaubtndlt^re nnr bit ^oc^miitigt fatanift^e Slnfte^nung gtgtn bie 
Slutoritiit it9 ^ajpfttums. lyitit not abtt au4 bei fonft gut 9tji« 
tnif4>®t{inttlen in SJnfafl gtlemmen. & mugte barum juet^ gejcigt 
merbtn, bag 9a^et tin politlfc^ gef&^tlii^tr SKann fti. iComit 
btgann ei fogteit^. ,(S9 Ift Sf^ntlic^ am a:ag('', ft^te tr auS* 
ttnanbet, „baf Sutler Snfni^r unb l£ot))t>rung unlet bem SSoltt 
eroeitt ^at." SS)ie bit S9it^mtn, itnt Dtt^gttften untet aUtn 
Sttljttn, unter bem 9himen be« (Svangefittmfl @e^otfam unb Orb< 



Disiti.cdDi. Google 



8M Uunbol Htdfogt. 

tmng unttrbrilitt, fo Derfudic Sutler mit frintit SnftSngttB, Stt^t 
unb laifeilii^tfl (Bcftf), fa allt Obrigblt umjupogtn. Se fti flat, 
tDoe baraue mcrben mfinc- Urn grOgtrcl Un^I )u Dtrmtibm, 
f^ait bet $a))[t a[« (rfa^rtntt flrgt aQt antttet angtmenbct, uiit 
baS rttubise @4tif oon bet $(Tbc ju f^tibtn. 9Ziin fti a Siu^t 
bM ffatftre, fclnt« amtrt olft flbootat nnb eer^ttter bet atr^e 
JU tDQctcn. !Cte :9etfpUtt ftintt ISorfa^itn cingtbetd, nwrbt ec 
aitumttmeEii btn bn(b(n, bn 3o^ann(0 (tne nub {)itronl}mu8 »on 
¥rag, bie }u Aon^anj Derbatmnt nnb oerh'aiint fcitn, anfl bn 

Unb iDoS ^at bttfer Sutler nii^t aQtd ^ttffna; fcCbft bie ju 
brn 3;UTltn unb {itlbtn l^ fi^on bit ftunbt dor bcr ncutn Sefitnl 
flfbningtnl Unb rait mtib unb freunblid) ^at btr ^apft, al0 tin 
pter $irtt, i^n auf ben rit^tigen fScg jurUdjufti^rtn gffui^t! 
9Ifl ntlti Dtrgtbli4 gtmtfen, ^abt tr i^n burt!^ tine SuQc ott* 
bammt. 3nan ^abt btnn lEifit^tit btjwtiftit unb fit nii^t inc 
Suefii^rung &ringtn moQtn, untti bent ^orgefein, bag btr ^ovfl 
baoon ni(^t« vifft. ICarauf^in \tabt tc fi4 ba9 Originalt^emplat 
tommtn Ufftn, ua4 itbec tinfe^tn (Onnt. 

3nbefftn uoKc tt bem ftaifti unb btn ^ifltn bit ^rrtiimec 
8ut^r« fefbfit na^ntiftn. aRon ^drt nur bit artitti, bit et erft 
mrjU4 gtf (firieben , .bit aOtin raikcbtg maitn, bag man ^unbert* 
taufenb ffit^er barutn nttbrtnnt*. 

Bn bttfem Smtd ftt^e aitanbet an» einer 9tei^t Don Sn^|cr< 
©cfinfttn, be[onber« aue btnen, bit tt gcgtn bie ))fi))plt4t Sudt 
Dttbfftnttit^t , obtc ani^ aai btr @4rlft oon btc babt^tonifi^en 
®tfQngcnf4aft unb btr 3ttiE|eit tineft S:i|rifltntntnf(^en natfi feinem 
eigtnen SuSbind ,graufame Unge^tucrli^ttiten* an. 3)arau« gc^ 
Itar ^ttoot, bae tt aStfl It^rt, »a9 (i^on anf btm ftonjit gn 
ftan^an} DetutttiU ftt. iSr biaigt bit Srtiht bt« ^M, bit be« 
Sictef, bomit an^ bie Eengnung bet @tgtn»art S^fti int Wenb* 
Dta^t — nae Sut^tt nit gttEian ^at — , uetuttft b(t8 Stgcfcner, 
mo^t qQi getonfttn (S^dfttn jn ^rit^tm (,mtI4 eint SBerneine* 
rung bee prie^trll^en StanbtS"), ffinbigt gtgen bie ^tiligen, bit 
ratltlii^t Obtigteit nnb fogat bie ftDujilicn; ^at ec boi^ genagt. 



Disiti.cdDi. Google 



aitanbtrt Stebt. SOB 

fed* SotiftanjcT ffonjK, auf bent auc^ btt Jtoiftr ®igi«inunb ge« 
utftn, eintn SleufelSpfu^I ju ntnnen. 

3:ro^btm ^instn l^m oitlc an, meU tc H'^ oiif bit ®i^rift 
«truft; abtr ba« fti berStfeci 9Sttfe, i^tc 8t^ie bunji bit @4dft 
ju btaa^rtn nnb fie boi^ attber^ ju Dtrftt^tn ali bit fiirdie. andj) 
ier Xcuftt fu^tt bit ©i^tift im QRunbt, ait man aud btm Soan* 
gcliunt trfe^tn tiinnt. 

(S« gSbe 8tut(, bte 8ut^t fiic tinen frommtn SRonn I^itltcn. 
Hitt wma btr S^tuftl bit Stutt DtrfU^rtn 100^1, fa t^nt n bas 
untti btm ®(^tEti bes ®uta. {SSrt et mirftit^ tin ftommtt SRonn, 
fo toUrbt a nii^t mt^r toiffm noQen als bit ^tiligtn Siittr. 

(St(ii^e nttintcn, man foUt Su^tr« SU^cc barum ni(^t Dtr< 
bttntira, mtil mit ®uttd bariti fti. ®o ^abe man aui^ bit 
S&c^o: bte Otigtneft trof) ftineu giogtn 3rctlimtc befte^tn (a|ftn. 
Stbcr bitfn iQergttii^ ift falfc^. Zltnn ju Orignu« 3cittn ton 
nitmanb, btr i^n beI«^Ttn (onntt. Sutler fti abei trot aKti fBt* 
(t^Tuttg Dtipoift geblifbtn. 3)it 9t^n unb i^it SUifiet ju dci« 
brtnncn fel aUcfl ^trfommtn. 

Snblit^ uoUttn ttnigt, urn eincn ^tufrufir im SoUt ju Dtc> 
tnttbtn, Sulfite nai^ iSSomte lommtn lafftn, um i^n ju ^Drtn. 
SSanim ^at er fii^ ttii^t vom fapftt iDtiftn lalfen, bti i^ bwl 
frtite ®t(dt angtbotcn? €r mlQ fi4 nit^t lotiftn (afftn unb nut 
„;ur Stdrtung ftint« 3RuttDiatR« nnb aufriU^renf(^en aSocnc^mtna" 
^t tt on tin Jtonjil apptHizt, btifelbt, btr tS bfftntlii^ aues^' 
fpFDi^tn, bag bat Aonjit }u Aon^anj btm ^M unb $iitrDnQmu6 
Don ^rog Unrtt^t gtt^an. <E« ijl ®a(^e bee Aaiftre, ber Aur- 
fiirften unb i^uiptn, mcltiii^tn nnb gtl|lli4tn €tanbte, bit ®6pM^, 
bit bamit if|tni Sorfa^ttn auftrltgt morbtn, Qbjumtnbtn. 

SBenn nun SutEier bit Sflnjilitn nii^t antrtennc, ratr foQe 
dli^ttE In btc ®a4t ftln? S)tT Jlaiftt raiffe, bag i^m ba» 
nidit ju^f^e, DttI toenigtr anbtrtn 8aitn. Ku6 aOtn bitfcn ®riln* 
btn fti tt bringtnb notirtnbig, tinti mcittttn KuSbttitung bee 
^crti oorjnbeugcn, bte^alb trfui^t tt, tin aQgtmfinte ISbitt fiir 
bai 9{ci4 auegc^cn ju lafftn, mtlt^td adtnt^alben Su^trt SU^tc 
ju Dcrititnntn Mrorbnt, fit ju btudtn, ju tauftn obtt tiRtauftit 
vtrbltte. 



Disiti.cdDi. Google 



lOS 3(t aiabidif. 

aiianbtt fi^ittb na4 8tom, tr |«6e onf Ue Suffetttrtms ft(» 
flaifei0, „nui atlti ^{raDejufaatn, fo gtfproc^en, a(s ob cr sntanji} 
OuttgenS tine Stttlon ^t" — banon ifl tn btr bnrcfiau^ magDoQ 
gt^ttnn ditbt, ml^t hit fa^flf^cn Wtitt ftir f^rtn ^Mrrin na4« 
f^Tl^n, nii^te ju finbtn — ; an4 fsnft bt^mtitft er, inan(^e» 
jnr Stt^ncliifeung M lOmlfi^tn Stu^le gtfagt ju ffoim, wa cr 
anstftdiu btt i)tn]dtttibm ©timmnng mo^tnidMii^ unttrfafTtn ^t. 
Vbn cr ^«ttt ft^ gtfd)i<lt gtfpro^en, iRbttn tr f{i^ ganj gtgeii 
ftinc tigtnt anfdtauung onf ben @litRbt>mi!t btt btutf^tn Station 
fttOtc, ble tto4 Inimti a»f bas ftonjil ju Aonpan} tnit ^totj 
jntUdfitidtt, oi)nt fi4 lat&itt (far ju feitt, nit mtnlg fJe noii 
Dm btn (Srtuitgtnft^ftm 'be<ft(btn befag. Unb bte[e« ^titige 
jtonill |attt Uul^tr angtgiiffin unb bamit ou4l bit btutfi^e 3la* 
tjon, in itntm Jtalfcr SigiAmunb aui^ btt !DIalrftat ftaiftr Part*. 
aRtQr ale tintnal fimttnt tr onf bitfen ^unlt juillif. Siit^t ^tte 
on citt ftotijit apptUiett. ®ttabt bit ftoniltefragt foQtt i^n dr* 
berbtn. (E« nor Kar, nuf afte bie|enigtn, bit in (tnim fionjU 
ben aQtinigtn ^tuetotg fa^en, ntugte bie iRebt grogtn (^nbniA 
miuttti, junal fii^ aiianber gepttt, an bae pappti^ Sinbot 
einer 9IpptIlation an bae Aonjtl ju trtnnern, oKli^t bit JOuUe alitttt 
f^on a(0 tt^jtitfil b(jei[^n(t ^attt. 

^tt ffaifet trliattt fitQ ic|it btrtit, ben XBttnfi^tn bt« Scgatnt 
nai^jufonmtn. 33it (Stfttlfigfeit bte ^opftte not finer anbtcett 
mert. SBa^rft^tinitt^ noi^ an bemfetben Xoge, in bit nfimii^m 
Sifung niuibe ben giltfien tin (Sbilt notgtftgt, roti^tt bure- 
aus ben iluefii^rungen Sitiinbtrft tntfpro^ unb in feinem @tnne 
obgefogt tttar. SSon tinem iBer^Brt fet abjuft^tn, mtif bies unnBtig, 
Ja ungtbtt^rlt^ uftrt tintffl 3Renfd)tn gegtntibti, btt baS It^te, 
mi bit Ronjifttn lAngft Otruttttlt ^litten. file ©i^itm^r btt 
Stlxiii bcfit^lt bo^et btt jtatftt btn StAnbtn bte Steii^te, btl ettafe 
btr a(f|t bie S^tifttn Sut^tie 3u tietbrenncn unb feine ^trfon 
geffinglit^ tinaujie^nt. 

®o otint utiteree mattn bit @tBnbt natttrli^ nUfi gtnfQt, 
bent totftrli^tn SSotftliiaee beiju^imtntn. 3ainaE in ben ftdbtifi^ni 
ftteifen mx man tntiiifltt, bat bit Segatcn but4 il^ „unanf4i)r> 
lii^ Sln^atttn unb Soufen", ate bur^ bit pitppii^tn flttbtn i^rm 



Disiti.cdDi. Google 



WUttt buridgcft^t flatten. iDtr ^Urnbrrger ®efanbte iirgtrtE ffd) 
tiQClibti, bag nun aui^ ba« So^Imolltn unb ©unft gtgtn Sutler, 
olfo ,au$ bie ©tbanftn, bit boify fonft ni)(^ gtmtinem ®prtil|WDtt 
joCfrei m8r(n", eerboten fein (oUtoi. 

Wan tiat bariiber foelii^ in Snatung. 3(0(0 anbtrt murbe 
juiUdgeftcQt. 

(£e btgctlft rt<^> bag mon tn Krcifcn, in btncn man bit S)inge 
politifi^ auf}ufaffen gcioo^nt toar unb bie inneien jDIotioe bee 
taifcrlic^tn $olttif nii^t fannte, bariiber tiftaunt mar, bag btr 
Stai\n one btr bcutfi^tr Strntanng fo totntg SDotteil gtstn bra 
$apfl jit^n unb ntit ^m gtmeinfi^aftfi^e ©ai^t tnai^tn noKt. 
fSm $oft Don jlnrfa^fen jtotifelte man mo^l boian, D)it mcit tt 
ifyn bamit (Smft ftt. iSei btn obmalttnbtn Stratungen mat ti 
fU^ti uiinfi^tnSmtrt, fl[^ baiiibtr flrac^eit ju ctrf^affcn, mic fi4i 
bee itaifti 4)tTfi}n[l[f| }ur ®aiiit Cnt^eiB ^ellte. 3u bem Enbt 
btaufttogte bei fflutfUift feintn Sanjter Dr. iSrild — oUttn 9(no 
ft^tin nat^ Dor SIttanbete 9{tbt — , ben 4)eii^tDattr ausjuforfi^en, 
benn bag btt ftatfet Don biefem im ^ii(^fttn iinagt betinflugt nncbt, 
uat aQgemtine Slnfji^t. 

3ot|. ©topio, ber i!fran}ie(aner, vent in ftintr Sttfe tin frommec 
Snann tnittelatteclit^tn @i$lagte. 3)tn ©ebanten an tine Siefot' 
motion bei Siii^t, fomeit fie bit SBiebtr^erfleUung iiugtrer Orb* 
tnutg, ^ndft unb @itte bctrafen, mar tr teinesmegs obgentigt, 
tonntt pH) fogar baftic ettsiimten. iSbtnbee^alC) fi^Iigtt er au(6 
btn Qrradmue, mar i^m jtbti ttil)t, btr feint ©timme gtgen ba« 
SSerberben in bee Sir^e ti^ob. ®tgtn bte ©^Sbtn btr ttavft* 
lii^cn ffiutit mac tr nti^t b(inb, ftinc Srgebtn^tit gegeniUier btm 
^opflt Eiattt t^e ft^r btpimmttn ©rtnjtn. Sc tmpfanb inmetltn, 
bog man feine lOtbtutung aU faifet(t(^er JSti^lDater in fRom 
nit^t gtnttgenb mUcbigle, i^n nit^t gtnUgtnb efirtt. Slltonber, ben 
tr bite JU triennen gtgcben ^ttt, unb ber bit Sic^tigtcit be* 
SRanneB ttincn liugtnbUd berfanntt, ^atte ftd| bttilt, t^m eintgt 
Hufmttffamteit Don 9tom gn oerfl^affen, tint Sinertennung feincr 
SStrbttn^e, rin befonberefl tf^Ptt^cd ^rtDe. ©eiftem I|telt tr 
i^ fUc ^tr. X)tr Segat mar ti aaify gemeftn, bee i^n ouf* 
eingt^nbfte mtt Snt^er^ Ce^t belannt gtmiii^t ^attt. £)araiif 



Disiti.cdDi. Google 



SOS ttlatiio unb 8illif. 

^attc ®[a))io Sut^trt ®4ciftcn ati4 fcU>ft ootgensmmen , btfott< 
ber« bit utbtr bit SSambaUt gtf4cic6(Htn unb bit Don btt bab^< 
(ontf^en ®tfat(gnifd)aft. 3n ftintm (E^citipfat bcrfetbnt ^Itt n 
^c^ ju jtbem tinitlncn ^unttt iRonbbnnntunQtn gnnai^t. 

8uf bit SnfTQBt bt« ffit^fifi^en ftanjUie, aie er unb btr 
Itaiftr fl$ JU Sut^crt ©a^c ^ttlttn, gab et an, bag ifm Sut^etfl 
crftt @(^Tifttn E|o4 ccfccut ^Htten; ei ^abt in i^tn etn ,ntuc9 
cti(t0 ®tiDa[f)«'' (ttannt, baB bn flir^t Ditle ftgnt«iti(^t gril^te 
bringtn (Bnnlc. Sbtnfo ^abt btt ffotfcr frtt^cc an feincm ®c^rti' 
ben ©(faQtn gt^abt. Utn fo mt^r fei er U6tr Sut^tte ©thrift 
son bti bab4(oni[(^tn ®efongtnf4aft trfi^rocfen. (Sr llinne nii^t 
glaubtn, bag Sutler fi^ ju bitfnn Sut^t bEltnntn mtrbe, c8 fti 
au4 gar m4t ftin ®ttl. ©aOte tc t« abtr niitfti^ gtft^tieben 
^btn, fo ^dtte t^n mo^( btt 3oc" ^^^^ t'it pfipftKi^e SuQt 
iibernunnt. ttbrlgnifl fti ttint SQunbt fo grog unb fo bBft, bag 
fie nii^l ae^titt Dttbtn tOntic. 3:)a)u totirbcn fi(| fi^on no$ 
anittti unb Stgc ftnben. Sui^ btr ftaifer uiire btr anfti^t, ba§ 
fin folt^tr anann mit btr jFiii^e Dtrfii^nt merbtn intifTt. 

Xuf btS RanjIerB 33eran(iifyung (itg ftffi ©tapto ^ttbti, eint 
grogt 3tt^[ i>oi> Hctitetn aue Sut^er6 @ij|Tift ,tion btt bab^> 
(ontf^cn ®tfangtnf(^aft' unb btr „9te(^tfettiBung btr Dcrbommtts 
HttiteC auSjujitEitn, ui{d)t i^m bcfonbcrft anftiigig mortn. Sic 
foQte Sutler uibtrtuftn , tntinte btt Stti^toater, obtr boi^ cr« 
Kliten, bag tr fie im ftt^itiifien @inne otrftanben ^abtn uoUt; fei 
boi^ Itin Srttltl fo ungtfi^idt, „ti mi^U tin c^riftUi^ct Sctftaub 
unb guter unb fat^otifdiit @inn barauS gtjogtn unb batiit ttet* 
ftanben uerbtn". 

<£0 mattn fo jitmlit^ bit ni^tigfitn @iifet Sut^ttS, Dom aU- 
gtmtintn $citftfrtum, fttnt gt^rt Don ber Jtiit^e, oon ben ©otio* 
tntnten :c. @it nartn fiit ©lapio mit baS ganjt Su(^ oon ber 
babt)[onifi!E|cn ffiefangtnf^aft teere SQoitt. SJon btt @4ttft aU 
®[aubenegtunblage uoQtt tr nid|te ^itten, bit tOnntt „tin jtbec 
jttttn unb btl^ntn nit miil)t» tSa^d", 

anit bent SStrfa^ttn btr Aurle unb l^tr Segattn ifi tr felntS* 
toegs tinoetftanben. Sit Sc^auptung tut Ic^ttttn, bag bet ftaifec 
In bitftn Xiingtn Irine SltfugniS ^abe, i)Ut aaS} et fUr cine 9In< 



DisitiriMDi. Google 



(Sropio itnli Sritil. 809 

tnagutig. (Se fci be« Aalfere $f[i(^t unb fein 3BilIc, jut 9}tfoi< 
ntatiDn btc Sititt mitjuRiitlni. Sr ertliict, ffarl V. mlt ber 
@lrafe bts |)iinint(e gebro^t ju ^btn, mm tc nl^t bit Alr^t 
Don btn 3Rig6riiu4tn btfitien mrU. 

S)ie ))&ti^It4e Suttt gtgtn Sutler ftl ttin $ilnbmtU. ®te 
liSime jnrUdgtnomntcn mcrbcn, jumal Sut^n nit^t ge^Bit lootbtn 
man. i&ffcntU^t SBer^nnblungd) ^ti(t (r fUi nut}(oe, bo(^ jclgt 
tr f1[^ genetgt, suf btn SitbtiiigSgtbanten be4 jtutfDtfttn clniugc^tn, 
bit %nge[egtn^ttt gtU^rtcn unb unnerbSi^tigcn Smanncrn jur @e< 
nrltltung DDrjuItgtn, aHiS bite in btc SQoiauSfc^ung be« SibtT' 
tuf« bei bcraugtcn Slrtiftl. X)i(0 uiQ tc fc^on btn laiftclu^en 
KAttn Dorgtfi^Iagen ^abtn unb mlQ femtr^tn bflctibcr mit btm 
ftaiftr ntrljonbtln, bamtt nut Sat^tte tttfflii^t XutUffungen , baft 
^(igt, bit gegcn bug Qugtre Stibtrbcn in btr fitit^c gtri^ttttn, 
R^alttn blitben. 

<&i ift nic^t ganj ((at, mlt meit td btm gnninbttn Miat^ 
bamit ttnft nor. !DtTft(bt snann, btc bitn fianjitr gtgtnilbtc 
ba« a3trfa^rtn btc fiucie gtgtn Snt^tc fUc unbiQig tcffltrte, ^attt 
fic^ tiirj Dor^tc oom i)il)]filii$tn Segottn 400 d^tmpUxt bee 8ullt 
ttbettn, unt fit unttr ftintn Orbtnsbrlibnn ju utrbrclttn. <Ecad> 
tnu« uctttltf Don i^m, ba% ftln g^acattcr fo unburil^fl^tlg ttfirt, 
bag man il)n mi) aaii) jt^n 3af|rtn bte 3ufammtn(tbtn8 nii^t 
bnc^f^autf. Sli^ir (odte ti ftintn (S^rgtii, in eintc \o toii^tigtn 
€o(f|t bit Sloilt tints SJtcmittleiS ju fpitltn. 3:ite^alb [ui^tt tc, 
Dot Blltn Slttgen tin offijitlltS SDtanbat bajn Donfeittn bee jFuc> 
f&cfttn JU ttlangtn. "^o^ baju mar btcftlbt ni<$t ju btmtgtn. 
®ttctu ftinei bie^ciigtn ^olttit uolltt tc aOtft Dtimtlbtn, voai 
icgtnbnit btn @$tin tnctdtn IQnntt, alt ob tc flic 8ut^tc $acltt 
nS^mt. 9!i(t|t tinma( tint 3(ubitnj fonntt ®(af)io bti i^m tc> 
^olttn. 9lai^ Qifittitgigtn SQtr^anblungtn trEtQrtt btr flonjltc 
ecUd ftintn anftcag fUc tcltbigt. Dbm^l t« jDtifel^ft blitb, 
mit iDtit btr Sei^itbatfc autocifitct mac, fo oiei ^atte man boi$ 
trfa^rtn, unb barauf tarn ti an, bag tro^ its fi^ocftn ebi!te< 
tntniucftA bit (aiftcllt^tn {NHtt mit fii^ rtbtn tafftn vatbtn. SRan 
fonntt aui| bit Stbingungin, unttr btntn bits mbglic^ fttn 
liiUrbf. — 



Dpti.cdDi. Google 



SIO :^ etanlit unb lue bilttfl^t !niitit«t. 

Strgtbtne ^attt H(tanber st^offt, bit SDMtmirtung bcr @tftnbt 
bti btm etgen Sutler ju trlaffcnben SRanbatt ju ^inttrtrcibtn. 
9ts4 toB^renb bti JBtr^anbtunscn fui^te tr im latftrliditn fftatt 
bagcgcn ju agitifttn, inbtot et ouf bit SnOglitdfoU Rioted, baf 
blc 9tei(^0ftttiibe fi4 fltflm l>°t %Bt(((ii be« fiaifert cttUren fOntf 
ten unb babur^ btm fiaifer bie $iinbc gcEiitiibtn tvUtboi. £)«: 
jtnngltr bnu^gte t^n bt«^(b, bet ftoifec utrbe ftinen StQca 
f4on buri^juftfitn Dtrfte^tn. 

@i>glti4 tm SoUfgiutn btt Surfiiiftcn lam ee, luie ju er* 
tparttn, gu {r^bUi^en SneinungSDtcfi^itbtti^titcn. 3!>ttn ¥faI)STafeti 
nab btm Auif&tfttn Don ©odiftn ftanben ble bid geiftlii^nt J^ur< 
fUrfttn unb btt 3)faTtgcaf Den Sranbinburg gtgtniUiet, obuo^ 
auifi fit Ri^t gtnj btn SSUnft^en bt« Segaten grrtc^t ju n»ib«t 
btabfi^tigttn. „'Ccc ansni^', \^i\tb bn gianlfuctcr ®efanbU 
in bit ^eimot, „mai^t Dtit attbrit, tS mi}(^f i^n ja tin Ztil gar 
aai Kieitj fi^fagni, flicdit', er nirb i^ntn (aunt enttinntn; adcin 
ift JU btforgtn, ido t9 gcfi^e^t, tt raficb' am britttn Xogt uitbtt 
aufftt^.' ^(tfe Itt}tt 0{fi>rgRt9 mar tint aQgtmtint. Sui^ ttit 
8ut^tr feinbli^ gtfinnttn ©tttnbt tannten bit Vti^ItnifTe jn gut, 
um niifit }u mifftn, bag burd) tint tinfai^t 3u|limtnung ju btn 
)>)i))filli4cn SoTbttungtn bit ©aifit ni(^t and btt aSktt ju f^afftn 

tDHtf. 

X)fi<i vartn au^ bit @t^ittipaattt , bit in btr ^ntiooct bcr 
€titnbc DDm 19. @rbcuar, in btr btc Sinfiug bi9 fii4fif(^tn jtur- 
fUr^tn unotrltnubat ift, jum Sufibrucf fatntn. anan mai^tc batanf 
aufmtilfam, bag tS Itit^t ju Xufriifir nnb (SmpDruna in btc beut" 
fi^tn 9!aHon iDmnten lOnnlt, »tnn tin fo fi^rftfl !Dtanbat itita 
Sutler Quegingt, o^nt bag man i^n Docgiforbtrt ^ttt, ba itn 
gemtintn iSIann buri^ ftine ^rtbigt, gt^it unb Si^rifttn aQettti 
@tbanten, ^^ntafuen unb SSUnf(f|t aufgtlommtn ftitn. S^tS^a^ 
flibtn bit @tSnbt ju btbtnttn, ob tt nic^t angtmcfftn ftl, ^t^ 
unttr fii^trtm ®tlttt }um SStr^Br tommtn ju taffen. 33on einer 
dSfintatiDn fotit hint JKtbt ftin. 3^m foUt nuc bit grogt Dor' 
gtltgt merbtn, ob tr fii^ jn btn SIrtililn, bit <r uibti btn 4cift' 
(ii^tn @[aubEn ^abt auegt^n lafftn, bdtnnt, unb bobei btE|arrt 
ober ni^t. 3m trftcm Satlt trflttrttn fii^ bit @t&nbt btctit, jun 



Disiti.cdDi. Google 



$)it ®Unbt unk bqt tai[cT[t<f|t {jRanbat. Sll 

€4ut}c be« ©lau^nd i^itr SipitUern eitiem „9tblil^Tltc((n SRan> 
bate" bee jtaifere bet^utEettn ; falle ti abcr bie ^nUimet tK4 
®laabta9 nibtrricfe, ^iettnt (ie cB flit UUi^, i^it in bt|i anbcnn 
^uiittcn ju ^i^en. S)abci tia^qten fit ®tlcfltn^t, ouf bU arogcB 
^ef^tDtcben bn StatiDit gcetniUPcr btm |)tlj}rUti|tn @tu^t ^tti' 
^tDtiftn. 

D^vt Snieiftt tnai bei (t^tt $untt bcTittiigt, Ubir ipc[i$cn bie 
St'i^t iSinigttit dtrrfAtt. abnr au4 bag Sut^ci Dtrurteitt nnben 
mugtc, falls tr bei fetntn ©laubenefiigm be^arrtt, ftanb bet SOte^jfl^f 
tec 9Ifi(^«riiinbt feft. gRantgt, bit i^n bie^er nun a(« a^r{iini)>fcE 
^tr btutff^n station flegtn bofi riiintff^c Unntfen actannt ^attfti, 
uwrui burt^ aUanbtl Jcfet Don fciner ^iJirefu iibei}tust iDpTbtii. 
^ag t« i^tttn nic^t juftiinbt, Uber ®a4tn ju urteilen, liber neli^t 
Ate ffoniifitn fi^ptt Sntft^cibung gctroffcn, bactn fc^Iof man ft4 
bm tiiit>ftli4cn tlueiaffungtn unumnunticn an; abtr imtntr^tn fonnU 
nan txn SHann, bti fo flt^n unb fo ctnbiingli(^ bte Snigbrdrntf 
tec jturit aufgtbcdt ^tte, fdion um M SoRcS toiQen nii^t 
faUfii Caffen, o^tic i^n gt^ijct ju ^oben- SBirlletcfit gdang ca, 
ftinen {tanbd, fo meinten anbere, ju benuden, um bit 9?Dtiiienbtg' 
Itit, bie bcutfi^tn Seft^tDtrben abiiiftcQen, mit gc&gcnm IStfaig 
aU frU^tt btr Stuilt barjulegen. 

& max nti^t nillier gtfagt norbctt, teas man mit itnen .an< 
btxtn ^uittten", in btntn Sutler gegilrt mibta [otiU, mirttii^ 
mcint; abti Slconber ocntiutctt f«|c rtt^tig, bag babti aa^ hif 
Qragf Don b» Slutotitiit bti ^fte« unb .bit poHtiotn iRtt^te" 
— ti mtintt SDoifi bit buc^ t)ie fiantoTlMtc gnott^cleifttteii jRci^tc 
Uv bcutfc^tn Elation — in ^tra^t lammtn mtirbtn, tpoB i^n in 
nit^t gtiingeu ^otn oerfe^te, 

$tc fiaifer stns ouf bit SiSiinfc^t btr EReii^eDtrfammlung tin. 
9tiKti in btr ©i^ung ftlbft, in btc i^m ba« Stbenltn btr ®titnbe 
Ubtrrti^t murbt, tcKdrte tc fi4 nii^t Qbgtneigt, Sutler lommtn 
lu tafftn- SSit mtnlg tr jtbotl bit 3nttctffen btr IDtutfi^tn Dtr* 
ftanb obtr fu nit^t Dttftt^tn aoiltt , jeigt frine CrtUrung, 
bag tr bit ^^t SutiftEe , bit btn ®[auben berU^rt , nl^t 
Dttmtngt ^en moQe mit btn Stf^mtrbtn gegtn !Rom. (£r 
pKcbt on ®t. (ciligftit ft^cciben unb ^offt, bitfttbt toftbt bie 



Disiti.cdDi. Google 



HI «attnli4a fbat^fy^. iu^at Snnftntg. 

SnigbrSui^e, menn fit nirrtii^ fi> fftoS nflnn, ffI6fit olifldfeti, ant* 
noTtetc tr. 

Sin bnti Aniftr tingeftbtti Hnefi^, tnel^ au« ¥iB(atnt U' 
fttffcai, cr^ielt btn flnftrog, btc @a(^e totittr tuu^jnbtnttn , bttbei 
ji4i iu (tma^ra, «<Siitt )u bltnen unb ton ¥apflt, bie (S^rt mib 
¥^t4i. ftin" SRaitftftt fonit bit Scfiitbigung btc gUr^tn im 
Sugc jn ^aben mib btm VAU mSglit^ft ttenig Xnpog jn gcbtn'. 
X)ae nami f^ipcr ju Dtrbinbcnbc Hnfgabtn. Snertni&ibiB gntus. 
toit nan fit )u tdfnt gtbai^tt. 

!Git f^riftli^t Hnttvott M ftalftrt, bit auC biefen ^latungiR 
^tit)»rgbio, mUbtt^oIte bit mfinbrii^ 3vfase btsfclben, 8iit^ 
tominni in loffni, itnb forbtrtc bajii anf, bit ^f^ntrben gtgnt 
bit fturit (4tiftri4 cinjubringtn. Skbti bae tint no4 boe anbtrt 
)ii vtE^nbent, aav bent attonbtc, In btfTm flnfttag gang bt\on* 
htxt btt Qcrtbif^Df Don @a(jbuig in bet ItommifftDn mititt, m^' 
lii^ fitmtftn. Sr nai f^ti'^Iii^ \n1), bag fibtt^anpt ttma« ft* 
f4({|tn fDlItt. 3>it laifeiG^tn State jeigttn vieber ^tignng, bit 
@a0e ^njujie^, bei fionjler @attlnaia tiliaite me^ifa^, bit 
€ii4e miicbt o^nt ftntjll ni(l)t ^ nltbigtn ftin, au4 fi^ten bit 
ftonpeUotion ni^t g&nftig. X)a toot t9 nnn ffir Hleanbei nn f» 
U)id)tigtr, bag tn btnt Sbi(t, wetc^ btn laiferli^ien ISntfd)Iu§ jcber> 
tnann tunb t^un foQte, bit Slntoritiit be« ^ipfttt ju intern dte^t 
titntt. (Sin (Entmurf bcSftQptn fi^ilbnte in ben fi^tirfflen SSorten 
bie 89trru(^t^it Sutlers unb forberte, obmo^I man &ut^ tomtnen 
taflen tooUte, urn frinen JEBibttruf ju ^bren, Jebtnnann auf, einft* 
iDtiltn fetnt Sii^tr ju Mibttnntn. Daft toat nun ni^t bit 3fo« 
fi^t bee @titnbc gtttieftn. @o (ongt ti nii^ ner^rt — barin 
Dt^^tn fit nnabdnberlid) Don btn i)>iiiifi^tn Sinff^auitngen ab — , 
gait ei t^ntn aui^ no4 nii^t alB Otruiteilt. 3Ran einigte (ii| 
cnbli4 bo^in, ba§ bas Sbilt Dorcrft nii^t anCge^tn, Sutler akr 
aut^ Dom ^rtbigtn unb @4irtiben abfle^n folle. 

XBo^in 8nt^ ju trnuftn fti, uor noi^ unentf^itbtn. Sic aiaa 
bat&bcr in btn crptn Xagtn bt< SSfirj in Sttatung trat, tannic 
ttiebtr ber alte <Btbante auf, t^n nur bis na4 Orantfurt fomiatn 
jU (offtn. XiafBt iDarm ^nt Qrotltti ganj befonberl bie pip^ 
lidjtn @efai^ltn. ©^tiefli^ tntfi^itb tnan fii^ bD(| fjit Bonn*. 



Disiti.cdDi. Google 



3>K Jtaitd on Sutler. 8iS 

Iba tntflotibcn ni>4 (inmal StbtttEtn, bit bui(^ bit @tiftli{^tn gc 
n&^it tourbtn, ob te auc^ ftir btn Jtaiftc fi^idli^ fti, feincrfettft 
ben StljtT jtt btiufen. @)tin ^Uttt ti ben Surfttrfttn Don ©ai^fen 
boju Dtrntm^t; bitftr afitr le^nlt ti aus ben f^on fcii^er Belttnb 
gtmodittn @rUnben ab. ®d tntf^Iog fit^ btnti btr ftaifti ftftpj), 
bit cfftjietlt Xufforbtrung an Sut^tr ergt^n ju lafftn. 

@ein Sritf lautttc fofgenbtrmagt n : 

.S^rfamcr, liebeT, unbii^ttger. Slat^btm mir unb bte ^ttUgtn 
9}tii^« ©tilnbt, je$o ^ier Dtifamntltt , Doretnommcn unb titt' 
W^f'tf ber 8^» unb SBIuSitt tfoXbtn, fo tint 3tlt ^ti von bit 
Iin0gan0tn, Grefunbtgung ju ttn|>fa^n, §abcn toil bit ^sutnmmtn 
ntib Don bannen niebtrum an bttn fii])tr ©ema^rfant unfer unit 
bt« !Rti4d frei giftcadt ®i4fi|eit unb ®t(tit gebtn, bat mtr bir 
^ittntlitn juftnben. Unb ift unfti crn^Iii^ Vtge^i, bu toollcft 
bit^ filibnlii^ ir^btn, alfo bag bu inmcnbig ttnunbjmanjig Xagcn 
in folt^tin unftrn @cleit btrtimmt, gtiotgtii^ E|ter bti une ftitl 
unb ja ni[^t augen bitibtn moStft, bi4 aui^ Irinte (Stualte obec 
Unrc(^t bcforgtn. S}eRn mtt bii^ Eici Urn gtmtlttn unftrm @e(ttt 
fffttg[i4 ^anb^abtn mctftn, und on^ Quf folt^e bttne 3ulit"ft 
niblii^ Dtilafftn. Unb bn t^uft boran nnftrt trnflltt^t SRctnung. 
(^tgeben in unftr unb bt« jRti^S ©tabt ffiormfl am 6. Sage bts 
3)Ionb« SDIartit Anno M. D. 21., unftrs Stelae im anbern 
3a^r." — 

ilRan fonnle tlntn vtrutttiden fitter laum frtunblidicT bt< 
^anbtln, nnb bit StftUrjung btsStgatcn, uEe tc — erft 14 Xage 
fplitti — tton bei Hnrtbt ^rtt, mar Btgrtiflt^, ^attt tx bod) 
fr&^cc ttntn ganj anbtren Sritf an Sut^tr gtft^tn, btr fo abgc 
fogt mat, bag bitftr gtwig nii^t fommen nUrbt. 

Unb in ber XEiat, f^on ^attt btr fflaiftr bitftn nnttrfi^rtcbtn, 
ate i^n bit Aunbt son btm (SinfaQ tints jetntr aSafaUen, 9tobtrt6 
Don btr Wiaxt, in bae Sn^nnburgif^e, btn man oii im 49unbe 
mit gconfreti^ unb bem ^opftt fte^tnb bttrai^tttt, btn Srftf 
jn Dttanbttn vtronlagtt. fiaum <u^t Xagt frii^ ^aHt (err 
Von S^UdicS bem 8tgattn otgentibtr btmerft: n®<>St tint, bo§ 
n»r ^afft »"("< ®°'^' "^4^ Pli"' ^tm \oU tr aUeft (aben, 
nae ti non un9 forbtrn lann, fonft mlrb man i^ eine S3cr> 



Disiti.cdDi. Google 



Sli !ut^ X^tigtot in i)t{(n 3rit. 

BHiEung ancit^ttn, txtf ei fSJl^t ffabta foil, fi4 ^rau« ju finbtn.'' 
O^t^t fi^un bcr augtntitiif ^dammen, bie iDro^ung ivo^i ;ii 
tnat^tn, Suiter gtgot ben $apft luSjufpielcn. 

3)i(ftm foLittfc^cn S^acfijuge iai ftaiftrd uurbe (« olfi 
.f4[je61i<f) DCtbanlt, bog gutt^tr dot Aaiftr unb 9tei4 nff^him 
ittifte. 



Sia^nib ienci aSet^anblungnt in SSBocmfl, mo fo nitltrltl 3nlcr< 
cffcn ft(^ trtujttn nnb nut fo mentge con bencn tin SBort mit* 
gurtben fatten, bie ti o^ntcn, bag t8 ^ vm tint @a4t bet 
©mifTtnA Eioitbcltt, bic but^ Icint mm\ifiUlit XScil^rit tntfi^itbtn 
unben tDnn£, ttS^cnb bit gtinbe baSb ttiump^ttn, baCb in Un< 
Bint iiber ben fi^tqiiiatbtn ®ang btn $ag lesnt ben SSolteotf 
fe^rtE fi^llrttn, bic ^eunbe fii^ itt dongtt @orge Dtrje^tta obtr 
bit &anb an ba« @4loect ^ittEtn, ^atte Sut^ ni^ig fetxeS XtnM 
getDOrtcl. 

fUm ©txtiatiii unb frinnn SoUtgen, bem ^nriftcn ^iemo^muS 
€(^f, unibc er btiilglit^ bcr SQormfer SJocgiinge ouf btn 
Sanfenben er^len, Main au^ bit JBritfe ntr fpJittii^ unb nu' 
Redmagie tinttefen. iSr freule fi(^, menn t^ @pa(attn bie $0^' 
nuns QuSfpcat^, bag bad iSDange(ium bort in giogtt Outift ftc^f 
aikr er Eegte ttlnen Btogen XBcrt ouf biefc ^Radfcit^tn. Qa feincn 
0tieftn finben fi^i Dcr^UniSmagle nwnig eejte^uitaen barouf. 
«r ^atte Itinc 3eit, Did barfiber no^jubenten. SOZe^ forgtt er 
ffir anbtrt, a(e ffir fitf)* itibtm er in olter Seife balb fOt bieftn, 
iaib far jencn betin finrftir^ett gtldittc etnlegte xnb UfucaU cin< 
teat, BO man feint< ^akt unb fdner $t[fe benBtigte. 

S)tt SCiofteS unb ber ©tarfung fiEbnrfte boinalS ganj befpnberf 
fdii stliditer itffttt unb Srennb, ^o^anu D. ©taupi^. ©dtbtnt 
cr im ©stnmeE 1520 feine ©teaimg old ®enttatDicar ber beut^ 
f4tti KuguftinttEougregation niebergticgt ^tte. t^e er ant $of( 
be« Sr^ifi^ofS Don Sarjbing, brat £itt^ ftl&ft dap S3er< 
trauen gefi^nft, bcr it«t ober dU etnee fetser cntfdEiiebcn^ai 
^egner auftiat. S)ie (loffunug btS ©ttutiig, ben ffiitten bcr 



Disiti.cdDi. Google 



Eitt^tr unb @tau))i1j. 81S 

Sut^tir(^(n @ad|t buri$ feinen StUdtriti entgangtn }u fein, mat 
tine trUgerifi^e gcmeftn. %u(^ jit ^m btang bai ,9rU(Itn bt< 
SliDien''. SRan forbtrte Don iE|m tine SBertDtcfung bee in ber 
JDannbude Derbammttn Slrtittt &nt^8. 9uf bie ftunbe Don fetnem 
St^mantcn unb feiner ©enlfyenenot fui^te iffii Sntlier aufjurt^ttit, 
inbem er l^n an bas {Sort etinnettt, meti^ i^ ®taupt( tinft 
in 9Iugebnre jngcntfen: er tnitge beffen eingebtitt frin, bag et bit 
@a4e im Slanen 3tfu angefangen Eiabe, unb bag alia in ©ottcC 
$anb ^e^e. 3[{« er ipittt bie 9ta(^tl($t er^ie[t, ba§ @taupi$ fi^ 
bo4 infwtit gtbeugt, ba^ er btn ^apft o(« feinen Kti^tct on* 
luertcnnen trKSrte, ^ielt Sutler audi mit bent Xabel uli^t jurttd, 
inbent er in feinem Skr^Iten ttPenig^tnS elne ^a(be SJtrltugnung 
befftn faE|, doju {tner fi^ Itn {)er|tn bctanntc ^^t, no unfcr 
$err 3tefu« S^riftus Decurtrilt, btraubt unb gclttpert uirb, ip 
ttiae 3dt, fi(^ gn fitrc^ttn, fonbern taut gu tufcn. Sie bu m\<i 
jut S)cmut trma^nft, trnut^ne it^ bi4 jum l^ljtn Sctbftbeiougt* 
ftin. .8ei bie ift ju Diet 3)einut, bei mtc gu ntel €tDtj. Hbet 
l)if @a(fie ift ernft. Oe^t gtCt bae CBort: ,!Scr mii) UttxixtA 
tor ben JKtnf^eu «:.'" — 

3n ben afabemif(^en aier^aitnijfen SSittenbergd Dor bur4 8ut^n< 
mt feiner Sn^ilnger Sannung tetnc ^berung eingetreten. fatten 
trndt Quf bit ttftt Jtunbe elnittnt Sittinberg iwrlafftn, fo war btc 
tUpgang balb burt^ anbere erfet{t, tint gmgt fitr t^mi Secret bf 
geijieitt @4ar, in ber bit !@trai4tuna bti SfMp^tti imb btr JRiintf 
flngt mit {(bent £age touc^A. Sit btl Strbrennung btr 0ann> 
6uQe tritben bie ©tubenttn in ben gaftnai^tstagen nrit bem $apft 
unb btn ftarbintittn bun^ nUtrtti Sufj&gt unb fcmifi^e S)ar» 
fttQungen berbtn ®))ott. „^tx Setnb g^rt^*, ftigte Sutler, ,ber 
mit bem ^Ut^rtm ftitnigt, ja e^riflo fttbft, fein €|)iel treibt, i^ 
fof^en €pottte njiirbig." Siu^ fon^ uurbt boe piil^ii)t 9tegi> 
ment unb fetne fluDe on me^rertn Orten ftort Der^b^nt. aRiu 
tntrft ee an bem Xon, in nt^em 8ut^ bte« ben greunben 
nitteift, nie if|n bleft ^^m ber Bofifmtung frenten, ^ eintr 
3eit, IBO man in QHerfeburg unb SRrigrn jtfet nirflf^ mUf fcine 
■8ti(f|tc oerbranutt. 

3n ben SSorhfungen be^onbeltt er in biefen Sinter nit f(f)oit 



Disiti.cdDi. Google 



816 ^biat^atigtrit. 

nutgere B'it bit ¥fa(intn. iCantben ttiittc n ununttrbro^tn at* 
¥reblEiec unb Stelforgcr. Oft fireliiBte tx au(^ je^t tneimaC bee 
£agtS. 91at&r(l4 tarn cr bobei aui^ barauf ju fprc^tn, toaC 
angrnblicttti^ atler ©etnfittr btnwgtt. IS« bicnt t^m nui baju, 
bra SBtberflrtit jtolft^tn bcm Ski^e ®Ma unb bem bee SntU 
4Tifl<, btr ba« eoangcdnm nii^t bulben miO, }it beleui^fcn. 33te 
^aiif)tfa(^e blcibt i^m bie ^lebigt oon btr 0aTin^ti}lQ(ett @ottte, 
btm .^autftgutc' btr S^rifttn^eit : ,b(t9 foD baft vocnt^m^r 
tbtlflt Serf fttn tintt (S^riftenmtnf^cn, bof ec fetnem Ilebtn 
C^rifto traut unb l^nt glaubt", .bet bo btreit Ifit, ju tr9|)en, 
JU ^t[ftn tn aQtn SitbertDilTtiBtettni'. „ Still man (S^riftum 
rt(^t cinpflatigtn In bit {itritn btr S^rifttnmcnfi^tn, fo mug man 
juDor mit Srnft auertnttn unb onegrabtn beti $a;)ft nnb ftin 
Regtmtnt, baft ift fi^einli^t, ndtlti^t ^ai^t in gri^tic^tr $trfoti. 
Sobalb mon ba< t^nt, fo niU man mi fttinigtn, tBten unb ttr* 
bttnnnt. 9tun ao^Ian, niir m^jftn ani ntt frSmmtr unb fieffcr 
ai^ttn, al« bit ^rop^tttn unb Spo^tC (S^iipi, bie ba oQe urn btr 
SBa^r^ttt nititn tiati fi^Bublii^tn Xobee ^ben flerben mfiffen. 
Stun muf tS Dtt^r ftin, bag ein Jeber rei^ttr effangtCfi^tr ^rc* 
biger mng mitten nnttr ben SJMfen manbetn unb oKe ®tnnb 
narten bte Jtreujcfl unb grimntgtn Xobee. Sbti litbc Jtinbtr, 
Oitt bcffcr ift,' tine Stunbt lirenntn in bieftm jtiKi^itn gentf 
um ber So^r^eit miUen, btnn eioigli^ brtnntn mit bcntn, bit 
nnttr btm SedmanttI gtiftlic^tr (Bematt KEiriftom Dcrtreibtn moUtn." 
€o prebigte er am 6. ^anuar 1521 nnb forbtrtt feine @emtinbe 
auf JU btten: ,®icb und unftr tdgltd) JBrot, Dtrltl^ une re^tt 
toangtlifi^t ^rcbigtr, bit fiif) Dor ben XBeifen nidtit ^ri^ttn, bit 
SSa^r^eit ju fagen." 

Um bieft SSa^r^eit ftinerfeits Don nentm ju betcntn unb bie 
bnr^ bie 9annbitllc in i^rem @etDiffen OcbrUdten jn beru^lgcn, 
f^rieb tr, jum Xdf onf aSunfi^ bt6 AnrfUrfttn, bit f^on frfi^tr 
eraOlintt Kt^tfertigung ber Dom ^oppe Deruiteilten Hctifel unb 
gmar in bfutft^er unb lateinifi^er ©prac^e: ,®tunb unb Ur« 
fa4 aOcT artilel, fo bnri^ bit riimifi^e Sulle unrti^tlii^ t>er« 
bammt morbtn." Suf ®runb ber Shrift fui^t er barin bit ein* 
jttncn artiFet jn bema^ren. Ciabti mirb man^e frll^tre Knft- 



Disiti.cdDi. Google 



„Oninb unb Utfai^ aDcT attitcl." 817 

laffung Dtrfi^tft, ha a feitbttn jn ticffttft QcrinintniS gtfommra. 
©EgtnUber bent oft flt^brtcn SJccmurf, ben aai) itltt aitbtx bit 
^tgner in ZBonnS bttonten, bag tx bie ®4rift im SSSibtrfpcn^ 
ju btn Sutorititten bee SSatei auelcgt, utrft tr in ber [attliti[4en 
fiaiioSit bic i$ragt auf, tsarum man benn bit ^tiCtge @cltiitft nic^t 
denfo ^bUnn biitfe , wit in btr crften t^rtftUi^tn Air^t, al« rt 
no(^ (cine Stutoiitilttn gab? ,04 >oit( nii^t gcle^rtcr als alle 
'Qc^altcn mttbcn, abec ic^ miU, bag aQtin ble ©(^rift ^trrfc^t, nii^t 
bag fie nat^ meinem obcr bnn ®eifte irgenbtiKi^cT ^lltnft^en aufl* 
'QeleQt werbe, fonbtrn bag man fie aUetn au« i^i fttbft unb i^rcoi 
®tiflt Deifte^e." ;Z>enn fie crlliiit fit^ fclbft om {i(^ttn, Ici4' 
tefltn unb flarflen, aui^ bnt SinfSIttgen. 

8luf bie anbere (Eimebe, bag tr, bee tine SRonn, fii^ ^eroor* 
tl)ue, truiebert ei, bag er tiietntc^i tmntec gentigt fet, in ben 
SDinM ju trit^tn. SDIan ^ittt i^n abet ^tCDorgejogen, um on 
l^Di ¥rtl« unb Sldre gu Derbtentti. 

,Utib Db t0 gfei^ loa^r nilif, bag li^ aUein mic^ ^littt auf* 
gtraorfen, wiiren fie btnno4 bamtt nti^t entf4infbigt. Set utig, 
ob mi4 ®ott baju btcnftn unb trmedt ^ai, unb fQt fit ju fttrc^' 
ten ifit, iai fit nit ®ott in mlc Dtroc^ten." 

nStftn uit nit, bag ®ott gtmetntgli^ uur tintn ^rop^tten 
auf tine ^txt oufgeuedt ^at im Stten 2:eftamtnt? — :£)aiu ijot 
<r ni)4 nte (eittmat ben obeiften ^ticfter obtr anbeie ^o^e @t(inbe 
)U ^lop^etcn gcuiat^t; fonbern gemetnigfl^ nlebtige Dcrai^tett $tr> 
fonen, au^l iaieftt ben {itcten !Imo«. — Sllfa ^obtn aui^ bie 
lieben {leiligen atljett miber ble Oberfiten, Jtiinige, SUifttUr ^ritfler, 
<gtelt^rte prebigtn unb fc^eitcn miiffen, ben $ate btan nagen nob 
(offen." 

:Carum fo wiH ii^ unangefe^en ben ^afifi tnit ftinem giogtu 
^aufen, bie SitiM, fo in ber SuQe Dtibommt, mit greubtn fo 
viel mic ®att ®nabe giebt, erretttn unb f4ii(t>t( trout, fit 
nmt ®otie« ®naben Dot Untc^t mo^ gu tr^alttn; flit ®eua(t 
Ift nii^t mt^r ^iet, btnn ein atmet XHrpa, btn btft^Ie i4 
®i)tt unb ftinet ^itigtn bur^ btn ^opft Qetbammten SSa^t^eit 
amen." — 



Disiti.cdDi. Google 



818 „Unttm4t fftc bit etit^tHnbex." aRagnijkat fo^lii. 

9(»f bic Stixttit, tug bit $rit^ an Diden Otten in btr 
0nd)te na(fi bun 8efm fciner Ou^tr fDCfifttra obcr btxtn SIul' 
liefenins foTbertra, litfi tr im Sfbtuar auf ©fiafatme flnregung 
(in nrinte ©i^rtfti^n brndcn: .Untcrit^t far bic ^i^tfinbcr." 
6c i&t bartn, {tne 0oibtrunBtn }utitit)uiDciftn unb bcmlttig nm 
Hbfofntion unb %baibtno^( ju bitten; ipoin bae nii^ts ^((fe, ,fo 
lug fasten @atranttnt, flitar, $faff unb Stixfya. 3)tnn ba« 
giittd^t CBoct, in bn Sullr oerbammt, ip mt^r bmn oUe S)tngt, 
iDc(4e8 bie €»le nti^t entbe^rcn lann, mag abtr no^l bcS ®a> 
tramtntfl tntbe^rcn; fo UKtb bi^ bet ici^tc IStf^of, iS^ri^uf, 
fetbtt f))cifa gtipii^ mit btrnftttm Satroment." 3>>etn4 »' 
ma^nt n obti aad) bic ^rStaten, nti^t mit ©tnail in bie @f 
nifftn ju bttngtn. 

StttR gut (Etbauung \oUte feint SlufiUgung beS iBIosnificat, bed 
SobgtfangS btc Snaita, biencn, bic ti in ben Xagcn not SStr- 
brcnnung bcr eannbude begann. Si ^attt ^e btm jungtn ^linicn 
Oodann i^:iebri(^ jugtbac^t, miiEirtnb cr fctncin Sutfiirfiten feint 
pon bieftm (iinsfl gtmUnfi^te ^oftiKe fUr bit ^rtbigci; unb ©eel' 
fptger loibmete, Don bcr im SIRdrj btr etfte 3:ei( cifc^ien. Ste 
gem ^cittc er fti$ aUcin mit biefen ^tngen btfi^iiftigt, bei @t> 
melnbe gcbicnt unb ba9 Soangclium gtpflanjt, ate t8 btr Sunft^ 
ftint« @anbee^erin mar! !£]arauf tommt ti aui^ ju fprtdien in 
fttntr SBtbniungetpiftti Dom 3. Wl&xi an btn JturfUr^en griebiiifl, 
bnt QRann btfl griebtne. (Sr beboucit, bici Oa^rt mit Streil' 
fdliiften Deilortn ju ijaita. €ttt« ^abe ir auf tine ^tit beS 
^riebtne S'^offt; "un fe^e er tin, bag bie9 ttltl iinenf^ragtbanttn 
ftitn unb tr tiiglid) ntt^t auf btm 3Rctrt nm^trgctrttbtn nerbe. 
!Di( ^offnung auf grttbtn ^abc er aufgcgcbtn, barum ujoae tr, 
cingtbcnt befl 9ttE|cmia, (li^ jum $Btrte bed ffiriegcd unb bee grit' 
ben« jugltiA rUfttn, mit bn einen ^onb bofl ®^eit ^olten, tnit 
bCE anbem btc Wltatv bautn. 

Unb btr Hnflutm btr litttrarifc^en (9tgnei orni^S Don Zag jii 
Xag. aSon alien @eiten ^ijrte er Don €4riftcu, bie gegeu i^ 
onfginfltn. SGSolUe er fetne @aifie nii||t anfgtben, fo burftt feinr 
Sebtr feintn Stugtnblid ru^en, nit mibtiutirtig ee i^ au^ toar,' 
tmmtr Don ntuem auf btn Jtampftilob ju trettn, bie sittn Stro. 



Disiti.cdDi. Google 



©tfltn 9nt6rari)i> Saliwrinue. Son bcc Riviit. SIS'' 

ftuoibungtii ttnb mat anigDer^ilRbiiiffe jurUct}omeiffR , ieo6ii (c 
bcmn oft fi^rfft 0bet, wit ftlbft \tmt t^reunbi melnteti, .biffigcr" 
Mot, al0 td b(c ®a4t biennt motile, 3"^t^t "<x^ Iitad)tt l^n 
bie ®4nft cintfl i&mlfc^tn X)omtiii(anii» Slmbioflue Jtot^tinuS; 
H®(scn bit goUtoftn unb ft^i Derberbticbeu 3cr(e^ctn SOiottln 
iuOttst" in ^arnifi^. @ie mar on ben ftaifer geti^ttl unb ani^ 
bnri^ SltonbtrS :Ctimtttetuns bnnfelEKR iibergeben noTben. SRan 
mag i^t in Wont elne erogt :Clebeutiing bet, ivtilireRb ber fQaitiU 
vatec @iap\o, mte ti bei feUitn Untercebungen mit Idt&d Kugeite, 
bud eifUmmfit beffiri^tcte, mtim fit in 8ui^ne ^finbt fiti, maft 
fi^ tenn and) btma^r^titctr. 

3tl0 Suiter fit ctma am 7. Snaij ti^ielt, btft^iog », baO- 
.sfberne" Sdati), bag i^m ba(b Sai^en, balb &tl Hrurfa^te, 1r 
aentgm SSoqm ta beantDioittn, bem ®cf)ittbtT librtgnta ttaai bit 
M@a(lt }u btmegen". Sosttic^ fe^tc ti fti^ an bie 3libeM unk 
fdirieb tnit f^nelfer $anb ttne nmfongreit^e ffiegaifc^rift, glei<^ 
mutatis burd) Me ^lle beS Spotted, mit ber er ben ^^mUttgen 
@$olaftitei Dberfi^ttetc, tuie burc^ bie Qcntfc^ioffen^eit, mit ber er 
bie Uni^rifKti^fctt bee ^apfttumS barjuUgtn oerfuditt. 

SDItt ben gragen iibtr ben Sblag, bie Aonjttien, flanoneS u. f. ro. 
erKdit er, fi$ ntdjt auf^alten ju moUen. kS)u tommft ju ipUt^ 
mrin ftat^artnuS, eS ^anbclt fi(^ f$on ni^t me^r barum, ob eta 
$ap^ ifl, fmbern loir (ommen jn ber ^oge: ,xoai tr tp'.* 
Unb ma^rtnb tv frti^ec tiur beititufig ben fopft ben Snli^rt^cn 
genantit ^ttt, menbet er fti% j|egt baju, jum 2:ei[ anf ®[unt>^ 
prop^etif^er ®telltn, mte Spaniel 8 unb 2X^(ff. 2, einen umfong* 
nii^fn, frtitid) oft ft^r lU^nen ®(^rtflbemtid bofiir ju erbringen^ 
urn bit ^^auptung dor ber gbttlic^tn @tiftiiRg be€ ^apfttums- 
jn mtbtriegen. S^^'^^ entnldtft er abtr aait) ftartr unb urn* 
foffcnbtr aU bidder feine Sntt^anitng Don bem SBefen ber ifirdie, 
b(T ottf ben i$eU S^rt^ne gegrUnbettn, unfii^aren, ober bvc^ et* 
ttnnbaren. ®ie i^ iUeroO ba, too man bie @atramenle fciert uab- 
ba9 fitnt usm SoangeUitm Dcrtttnbigt. X)a« finb i^e Sttmy&dtm 
betu no bae (SDangelium \^, bas Sedtn unb bit Subftanj ber 
uabitn ffiir^t, ba tft tin ffiUube, tint Siebt, ein ®ei^ ^Bo- 
abet bos Soangctium nidit ijt, nit in ber „®^nagoge ber $apt[»n% 



Disiti.cdDi. Google 



ba ift au4 bit StiT^t ni^t, fonbern 8abqIon, iDtI4ee, isit bet 
¥cop^ct DaaiA fi^rcttit, „o^nt $anb jerbro^en uerbtn foK", 
iDOiauS Sutler f^licgt, bag nli^t tiua bit gaien ben ^offt unit 
fcin 9tei4 Jtifliirnt Dccbm, wit ttne fitr^tni ^ uab ba« fofftc 
uio^l ouc^ gtsetr bie ^tttne tines ^utttn nnb (SknofTen gtfogt fein — , 
ba6 iDilre tine )u getinbe Straft, fonbetn fit oerbcn aufbtma^rt 
atibtn bie jnt SSitbciTunft bt9 ^trrn, btr fie nad) btm Xpoftct* 
molt nerniilbtdi nicb wit bem ^aa^t ftintd SRunbte. 

@o fdiritb 8u4tt angeTit^tC f cintr Serufutig doc Sta,i\tt unb 
9tcii^, — am 1* ^ti[, lucj doc feinec Hbrtift, murbt bit @(^rift 
ttoUtnbet. St mt^r bit ®tgntc tnit ®maU bro^ti, je tnt^c er 
fi4 fagen sing, bog bit ^affiften gtgin t^it oerfa^ccn tooOen aU 
gegen eitien Sttlict , nit i^n ,alle ^a^c^iinberte nii^t gcfe^ 
Itabtn", um fo toenigtc uiB tc etnae baoott miffen, ^etnaft wit 
®(ioa[t ju oec^inbern. ,34 oeig", fo f4(itgt ec, .nnb bin gc< 
nil, bag 3efud S^ciftuC nnftt ^err (cbt unb regiect; ba t^ 
baS aetg unb glaube, iDtrbt ii) mi) Die(t Zouftnbe Don 'Pll)>^en 
ni^t fUc^ttn. X)tnn gcBgtt ift bee, btc in und ift aU btr ia 
btt ffirit ift." 



!t)it SIbftnbung btfi latferll^tn Serufungdfi^reibcnt ^atte fii^ 
vtrjiifltct. ^utt^t nffitlt Sutler burt^ @f>alatin nuc bie aagtnttine 
Sfflitteilung, bag wan tf|n towmm (affen noKt, um ftinen SBibcc* 
tuf jn ^Orcn. Biifl(tt4 W^* tnon ^Wt in bn Slnna^e, bag 
ti fti^ tben boium ^anbeln milcbt, aui$ bie oon ®(apio bejei^' 
neten SCrtittI unb feint SJergfelcdeDorli^l&ge Ubtrfanbt. ©ofort am 
19. fSlHii fi^ritb tc bacauf^in an ©patatln. 9tnr gum Siebec- 
rnf JU fowmtn, erQiict er »ie anbert me^r, fiir UberfCUfftg. XBtbtr' 
rnfen Ittnae er in SSitttnbecg tbenfo gut ale in SBormfl. ZMBott 
lltnnt ja abet teine iRebt fein, fo lange man ft^ Qttf ni^ts anbece* 
flegen i^n ftlijfe, aK bie ©ebclim^t ber ^fcc^e. ®o nolle ec aa^ 
btm Aaifec f<f|rei6tn. gaCd i^u biefet ober lonuntn laffen uoUe, 
um i^n }u tSttn, fo fei ec btccit baju. ,!Cenn fo mir S^rtftut 
gnabig Ift, mlK ii^ nit^t flte^en unb iai SBort In btc ®4Iii4t 
oeriaffen." 



Disiti.cdDi. Google 



abtdft na4 ffionnt. 3n Srfnrt. 821 

3n ber bitttcnt Stfmtnuttfl fiber bit Bagea (Sttft^tt, bit tr 
Derno^m, bit out^ itoi^ bitn^ trie eef^&ftlgm^ ntit bee €(^tnli6< 
f^ttft btf Jtat^artnuS gentt^rt nurbt, fi^riA tr einmol In bUfen 
3:ag«i: ,Wttn aSlbermf tofrb bieS fttn: grU^ ^a&e t(^ acToet 
bcr $at)fl fet bcr ©tatt^olttr e^clfti, jt^t nibtrruft id) efl imb 
fagt: btr ^^ ift btr CBlbtrfa^tr (S^rifll unb rin abgefnnbttc 
bt9 leufeia." 

<Srrt am 26. SOlIirj, tS mar ber X)ienftag In btr 3Rarterti)o4e, 
tarn bit Citation in SBlttenberg on: fit tourbe eon (inem faifei> 
li^tn Qeroib, fiafpar @h)rm genannt iCeutfc^tanb, fi&n^ra^t, bcc 
fiat^cc aui^ nai^ SSorstS ftl^rnt foQtt. 

91un foUte tr atfa bn^ noifi ftini 6a4c bfTtntli^ Dor aUtr 
aSfIt Dtrtrtten. Son SSibtrrnf nor auSbifldffi^ nenigfttne idc^M 
im (aifnSt^tu @c^reiben ju (eftn; btr ftaiftr, bit Siirften unb 
^erren ^tttn ©eltttsbritft gtfenbet. 

^t Ofttrtoge la^ttt Sut^tc no^i fn ftiner Stilt, btenbctt 
bit ©c^rtft gcgtn Aat^arinu9 uitb f^idtt bit trflen JBogtn bt< 
SDIagniftcat an ben jungtn Pcpen ^o^nn ^rbtti^. £)anti am 
Oflerbtenfitag bra^ er auf. 'Sitt Orbtnflre^l gcmiig loarbe tc 
son finem Jtloftergenoffen, bem Ihnbtr ^e^gtnfttintt, btgleUet. 
Son. ben ftoUtgen fi^foS f^^ i|>tt %tloIau« Don Stneborf an, 
augerbtm tin iunger @lubent, eln Sbclntoun au« ^ommem, $et» 
®uaDcn. IDtr !Rat btr @tabt ^attt fit bas ®ef^rt geforgt, 
tin offentft {BOgtfi^fn, bo« ntit einer 3)tcfe Qierfpannt verben 
fonnte. Voran ritt bci ^erolb, ben taifctll(^en SMtr auf btm 
SSaptxnrod. 

On Stlpjig, btr Stobt bee ^trjogfl ®eorg, Dtrnxigertt IQm 
bcr Kat nidft btn iibli(^tn Q^rtntriuit. @4on fminbfii^tr na^ 
man l^n In Slaumbng auf, unb {t meiter er nai^ a:^iinngen tarn, 
.am fo me^ gcfloltctt P4 f<tx' 9^fc )u 'inem 2:rinm))^jugt. 
Son oKtn ©ttttn flreattt ttH SQtH gufamnun, um ben SOtamt ju 
fc^cn, btr fo ®ro§tf UHiBt. ISe war tl^ fiogli^ gnoeftn, ob man 
i^ in (Srfmrt Xufna^me gtts&^rtn BMrbt. Kbtr bort ^ertf^ttn 
JetFt bit (umaniften, nnb 3d^ Srotu« war btr iRtltor btr Uni' 
tttrfitttt. gSlatt btft^fog, i^m btn grogartigften Smpfang )n U* 
rtittn. 3ln bcr ®renje be6 ®tabtgtbteti« bcgrUgten ^n We Vn- 



Disiti.cdDi. Google 



822 Snf bet Krife. ettmnmtig in aOotmi. 

trctcr In UuiDttfitat, tin ftattll^tr S^' batitnttt nitrjig ju ^ftrbt, 
tub fU^itm l^n, gcfolgt oon SEauftnbtn, in ba# filofler fcines 
Orbtn«. 3n aOtn ©tragtR, buri^ bit btr Si>0 fling, mogtt bit 
SDtenge; f([bft auf ben 3)lli(ern uitb itiirmtn brlingtt man fl4 
ntn ben SRonn ®otte« ju fe^en. S)ie $oettn, ein Sofutute $cfft, 
(Saridas Sorbite unb ^uftus 3ono« ilberbottn fii^ in i^ $ii(> 
blgungen. 

am Xagt naA ftlnent iSinjnge, am Sonntag Quapmobogtniti, 
befHts tc bit Aonjel bei Aloftntir^e unb t)iebtgtt iiber bae Sdoii' 
gtdum 3p^. 20, 19—23. Husge^nib tton btm Sorte bee $(m: 
f^icbt ft{ mit tndi'', ^anbtEtt ei baoon, nas i^m bta {Si4ltifl|}( 
mat, „n>{e man fcomm ntrbt mib jur €tligteit lommt". Son 
ftinec tigentn (itrfitnll^tf ^S< loat bobtt mtt ttincm XBorte tit 
jRebe, wenn tc aui^ grgn bie falft^en ^trttn eiftrtt, btt bit aimtn 
@(c[tn JU ttugeten SJerfen on^alttn, mftatt fie jn bem re^ 
einnt (SlavUn an ben j>erni }u fB^ren, btt btr 3nflt>rei: aStr 
Sttnbe in. 

UntcT ben ®egenemttnf(^en btr Sreunbe, Don benen fii^ Qwii 
Hfoi anft^Iog, jog er bon bannen. 

Stod) in 3]^Uringtnr tntiotbtr in SSetmiir ober in (SrfitTt, tf 
fn^r Su^tr, ba^ ein nene« (Sbitt uiber i^n anegteangtn fti, unb 
fo toar a in ber 3^t. 

3c nfi^tr bie (Sntf^ttbung ^eianjurfidtn f^itn, um fs f^arfcr 
entnidtlttn fii^ bte @fstnfii$t in Sormt. @tlbft nnter but frembtn 
9tatiDnen, utt^e bafetb^ otrtrettn martn, tarn ti ju ^arteiinigat 
^r unb gcgtn 8ut^. S)tr f^ianif^t Slbet trug mit dntr getoinm 
.^tmonftration fcinen <Elftc fUr ben oltcn (Blauben jnr C^ot:. 
Som ^crjog Don aiba btrii^tetc ateonbti: ,er itift fti^ fiti 
nnfem $erm unb fUr bie JHi^t bae 3fitO omk S^-" X>i>9t0t» 
uurcn bit jtianifdien floufltutt, vteffai^ maurift^tr SbftaaununBr 
Snt^cr genogtn, Sie ^5rten eS btfonbtre gtRif ^Q§ cr ed fftr 
Unrti^t frtlttrt ^abt, ftt^er ju utrbrtnntn, loafl fie fo oft ^cn 
mit anfe^en mttnen. & tarn nli^t fctten )n ntibercUn. 3inmtt 
btbro^flt^n trfi^itn bem ^ifipfrliditn Segaten bie Hffentlidit Gtimmnng. 
SBtnn tt iibtr bit @tra6e glng, entftttt er fic^ Sbtt bra aQflc 
mctntu j^ag, btn tr onf alien @tfid|ttm las unb ben man i^ 



Disiti.cdDi. Google 



etiilt stam !nE^« e&^r. 828 

oni^ miDer^o^ttn jrigte. (Er ton offmbartn dnfuftcn anSgefetit. 
tUri^ t>. ^utttn, im Slianberd iRebe am SIT^titntttao^i gu jtod 
^tftiQtn ©enbf^rdbnt gtflcn i^n unb feinen floQcsra SJemnlaffung 
gab, bro^tt in bnn i^m eigmm Srone, bafilr ju focora, bag tc 
S)nUf4Ianb ntddt Ubenb otAit^t. Unb iDa9 btfomtn ble Scgattn 
ni^l odcS jn ^brtti, ale man auf bit laiftrli^e Sufforberung ^in 
itijt teittHHi baian ging, bie 3tf4>Deibtn btt btutft^tn 91ation 
totter ben pi[|>Ftti4en 6tn^[ jufammcniu^eltenl @{e mugten er> 
Men, bog ®tocg von @a(^f{n, ben fit ganj alfl ben 3^rigen be* 
trai^tet fatten, M\t tSrttltiungtn unb tin bbftS Stifpltl gegtn 
ben ^tiltgen €tii^[ gab". Qa, biefcr gUcft, »on btr iiSa^t^ttt bet 
rOmif^tn Se^rt tbtn fo trfiiQt, toit Ubtijtugt von btr titftn SJcr' 
becbnte fo bitter iSintti^tnngen in btr jMi^e, trffiM fid) als eintr 
btr f^rfften, oI« ti gait, bit rilmtf^tn aOligbtttUi^t m geigttn. 
Sie faum Jemala frU^r, E|at nan bamal« aQe antlogtn gtgen 
bttt rflmif^n ®tu^( nnb ben AItru9 gufammcngtfagt, bit bit 
Sitttratur ber It^ttn ^a^rt bie in» flcin^t anfgtbedt ^ttt. 
Sttanber mar in VeritDtiflitng. 8nt^er btrufcn, nun bitfe tbu^* 
tigtn KnKogtn gtgts 8}pm, tr fa^ ttintn Huentg mt^r. gritbri^ 
btr SMft mttbete na4 SBtttenberg, bit ©ni^t fei no<^ nl(^t im 
<Rtflt btr $a))ifltn. 

3nbtfftn ^atlt man jnoitt ge^offt. ®egtn tine SStrmtf^ung 
eon Sutlers @a4t mit btr tlnsdegnt^tit btr beutfc^ Stf^ntr' 
ben gtgen 9tom ^atte fUfy ber flaiftr, mit utr ^Srttn, fogltii^ 
tTUrt. 8ttt^ lomtntR )ii laffen, »ar au4 i^m ft^IittHi^ ata 
t>o(ilif4en @rflnben ilitli^ ttft^icntn, btm IBunf^t btr ©t&nbt 
gtotag ^tte R bae (BAH, ntt^ti bit SJtrbrtnnung ftinec JSUt^er 
btfa^, (urftdfltatR lafftn, inbtfftn filante tr, lugteii^ mit Sttt^re 
Semfnng ein onberte SDlanbat auegt^tn ju laffen, ntli^E^ bie 
€lidiefemng aOer €(^rifttn Qnt^erB an bit Obrigttit anoibntte 
imb bieftlbtn als bnri^ bit fjOtiftlli^t 8u(It otrbammt btjeii^nete. 
am 10. fsmti loutbe a unKrjtit^net, abet erft, na^bem btr 
Aoifcr ft^erc flunbt er^alttn, bag fein lEBtrba^t gtgtn btn ^)>ft 
gmnblrt fei, unrbc es titibfftntlit^t. flm 26. SRSti fa^ matt ee 
jntift in Sffietme angtfi^Iagtn} Z^oge barauf nurbc ti auegtmftn, 
]ii« in bit Sa^nungtn btr Otlrfiten nnb ©tflnbe litg t9 btt ftaifer 



Disiti.cdDi. Google 



8S1 eiabrnd btB iSbtttiS. 

I)ur4 9ttAt mtb eurgn anfsgen. !3)arUb(r ^rrfd)U aQgtmtbK 
St^tirjung, man mtna^tn baianS tnit 91ti^t, bag btr fioifei ble 
))B|9|l(i4e SuQc a))))coMeTe. Sntli^ ^ttt ba« Sbift jutia^^ nut 
ben StfoCg, bag bU anti)}d)]ftli(^e StitmnmiB ttntn fanmtr gtfi^ 
n^trcR €^atattti onna^m. (S6 tarn tnc^rfo^i tior, ,ju ©i^itmi^ 
unb S9era(^tuns be« fnmtmtn noifcrS", bag man bU (Sb^ oon 
ten Air^tftmt abrifi, fie geifi^nitt, ober barimterfdirieb: ,®e(is 
fhib , bie urn bee (Skic^tigMt Ditfcn Berfofgt uetben , btnn boS 
Jitmrnetitii^ Ip l^." 

Unter ben hiTfaiftti^en mttn er^ob ft^ bit grage, i^ efl 
untec btefen Um^tliAtn ni^t brfftr uKre,. bag Sutl^er nit^t Um. 
SBtm tDttrbe geurig tiUt9 SRitgll^e oitmenben, om bat ftatfer ga 
Metjengen, bag n dnem 2t%n bafl ®tltit nt^t jn [|idten brottdte- 
ZMr Aoifet tSnne fi4 aui^ barmtf betufen, bag bo* Sbitt ri« 
aut^enttfi^ erdanrng baifiber gebe, toae man mit Snf^ uor^Iic, 
tiSmUit i^n nuc ju fragen, ob ec tolbeirufen looUt obex nn^t 
3)a« ftanb atlttbingS barin. tjnt^er ^te alfo loiffm tBnntn, 
ttUrbe man fagen, in ueli^c Sefa^r et ft4 btgoti. S)er flanjttr 
Sr&d fefete barker e(n @utai|tfn fttr Sfalotin aaf. ^ana4 
Biai^ten ft(9 mtter ben ^eunben Sut^ie aiDeierlet SS^nuitgeii 
geltcnb. S)te tinen rleten, bag et ft^t ni(f)t tommra unb bie 
©rUnbe bafilr bcm ffiaifet aiiednanbetfetfcn foQe. iDie anberen 
ntfinten tcbtx^, bag er anf alle SfiQe (ommen mfifTe unb nic^U 
gu befoigen ^obe, bfe ffiurfttrften uUrben geioig bofAr eintteten, 
bat il|t)i t>o^ ®cltit ge^atten ttfirbe; bagegtn u&xt anjune^men, 
ba§ man ee gent fi^en nUrbe, menn n nit^ fSme, meU bann 
feiner Seturteilung feme totlttrt @(^igierfgMt enlgtgcn^e^en m&cbc 
Ht^tttti f^ten an4 bem fianjlei bas Stii^ge. 

au($ bet taiferdt^ ^eiftlb, ein no^Imeinmbei Mam, Bnttbc 
beforgt, ate tx baS (SMtt ongefi^agen fuib. (Sr fcagtt, lA 8nt|er 
unlet bitfen Umftfinbeu tDtitertfc^en moKt. S)tefer erjS^lt ftiSter, 
bag cr ba gt}ittert ^abe, aber bo^ nur rinen Sngenbtid. SRon 
Bolle i^n bontit ft^ceden unb baoon o&QaRen, nai^ SBirnrt ft 
fDvamttt, mtinte tr. Uneerjogt \t%u er fttuc iRelfe fort, obmol^ 
ec ben ganjen S^ fiber fttanf^ett ju Itogen ^attc. SBic in 
t£tfuit t)rebigte cr au4 in ®ot§a unb Sifenai^. Wn 14. af)ta; 



Disiti.cdDi. Google 



on rtDtm Smntaat, ttrtii^te tr Srantfutt. Hui^ bort bEingte 
^ ik SRenge ^ergu, ben 3Kaan ®attee obtt bm fftger ju fe^en. 
SSti SSotf Narrate ira Sittt^aufe jum ©trmig ouf btm Aortf 
jwttttc ^tes tr ab. 

3n ^antfnrt, bem bontaligcn Sotntncltiunlte brt beutf^cn 
SStt^f^xibtie, xoatea feint @i^rtftttt tDH^Cbrfannt onb fatten t^tn 
tnan^ Knlidngtr tmoxita. 

S>OTt te^ite au^ bcr i^ unb iOiAaa^m ^tfttunbttt ^lunonifl 
IBm^tm 9tefcii. ©0 ft^Itc efl tl(im niifit an erneutitem ^ufpru^. 
ffiiic a(tc frommt giau ans angtrt^ittm ®ef4Iti^tt btgrllgit i^ 
aU titn Eifc^Utt JMmpftt gegtu bit frtDiltglRt M $apfttuni« unb 
fanbtt t^m jutt SRag SRitfoaficmein*. @o no^t feintni Sitlt mod)te 
tr mv^I au4 mantfite oon btn Vi'ititta btr ®tgner ^liint. W>ti cr 
ttor ft0I|Iiib unb suttr ^ingt. Mtta ^ilrtc i^n in bet $erbtC(|t bU 
Sante f^Cogni, — ®runb etnitg ftir bit Sibnfa^tr, i^n aM 
tinen S^^cc uttb lofra Qk]t\im outiuf^ntitn. !Ctm ©vnlotin 
teilte tr feint balUst Slidunft mil. ,34 ntit au4> Ixtf 'in 
fflatibat JhrU, um mt^ p f^redcn, DtEeffntli^t nioibtR ift. 
Hber (S^^ue Itbt, unb inir ntcbeu nad) SJorme timtitttn, afim 
VforttD ber ^ttUt unb Sfirftm btr guft jum Xcog", [i^cieb ti 
Mn llrantfurt onS. 

ItnttrbcjfeD nuu^te man Don anbtter ©cite noc^ eitunal ben Ser- 
M, 8itt^er« Srfi^inen in fISiotmS in tKr^tnbem. flm lalftr' 
fii^n $ofe uie in bm ftceifta btr $riUattn ^Ue nan fi(^tr ge> 
^, bag Snt^r fli^ ft^rtden Uffen uttrbe. mi ft4 bit ftunbc 
MrbrtUett, bog et bo(^ liitni, tmt>fanb man biee jum tninbtfttn 
aE8 elnt giogc Unbtquentltc^Itit , ni^ nentge nwrtn flciabtju 
entfett bari^r: ble SDUgli^tett, bag ^uUtn nnb ©idingen bo^ 
(Mf^taaen Hnnttn, utnn man btm flRiSm^t gu na^c trtte, mat 
bM^ nii^t ongerai^ gn laffcn. ailan tiiufilte fli^ ni^t haxUbn, 
tnfi bit @ttmmung hti lOoIItt gtgenttbtr ben ^rillaten nad) btm 
14ten iSbiftr immer tro^tr unrbe. Sos hntnte nic^t ollee gc 
fc^tn, toenn ^un Snt^tc felbft !atn nnb, ffiit man fKn^tttt, £)t 
tax Soto; go|? 

IS0 mar nii^t Uog, aie 8nt^ Dermuhtt, ble lUifit^t, if|n 
cinfa^ in DCEberben, ncnn man (tin ftommen ni^t iDttafi^tt, 



Disiti.cdDi. Google 



826 Str^attbtungnt mit (utttit nnb GldinBen. 

fonbern tot\i bit 8tT^anb[ntigtn libn felne @a(^f bcm gtplantm 
eunbniffc bee Aalftr« mit btm ^apftt DDrau6fii^tIt4 ni^t fbrbcr' 
[i4 varen. 3ni (tfitcn Sugcnbtidt befi^Io§ man Uenigftcnfl, btn 
liiftiBtn SRa^ntc auf bn <£btitibuig tDombglii^ unft^abtli^ gn ma^en. 
3)tt fatftilit^e JMmmectr ^u[ d. armporff toutbc na4 Stdin* 
gni9 gffte fltf^iiAr um fatten tin Sa^rgrfb atijubiettn. !Dag man 
bobti bit abfii^t ^ttt, buT(^ bit iRitttr miUtlbac auf Sutler tin' 
jutDtiltn, fann lefntm S"'^^'^ unteilitgen; bot^ btcibt te ungtDig, 
oi ber itatfcc boju bra 9nftrag atgtbtn obtr nnr baoon gtuu§L 
Otbenfads ^ttt bet Iatf»(i4e SMi^tDatec, btr ben Afimmenr 
begtritetc, feintrfdts ba9 reg^e ^ntertfTt, nix^ in (egter @tunbe 
Sutlers jtommtn gu Der^tnbem. @eln a^a^en ben 9^ttnt 
gtgtn&bec loar baftfeftt, metises tr in btn 8er^nb(nngtn mit 
SrUd eingef(^[agen fjattt. (Sc oerft^ttt nl^t, }u etS&itn, tnie 
stelts tr in Sutlers Suffaffnng fiiQige. anbttfeiM bttontt tc bo^ 
au(4, mit gather in ftintn (e^tcn €4tifttn auf« ftcSfU^fte btn 
li^tanbtn bti ftti^t angttaflet. Sr ^attc loitber f^ine Silver 
mltgtbra^t. %uf @i(fingtn mai^tt ftitit 91^t Sinbtud. SJle 
§o<^ et Sutler au^ f(^&^tt, fo erflliTte er boi^, .too 8pt^er 
ii&el im ®[auben gcrebet ^t, ba taoUt a btr ttfite ftin, ba9 
Stutc auSjutitttn". Obxoof)l tr fonb , bog in bm beutf^ 
@i^riften Sutlers mani^ee otibers lautete, a(s bet 0eii$ti>atti 
a\a btn latrinifc^tn citierte, fo mar tr bot^, jumal im Snge* 
fii^tc btr taifettii^en 9otf(^aft, ettoaS unfti^tt geworben. Qwa 
minbtften (tn^tttt c8 l^m »ic $utttn ein, bag bie ®tfa^t filr 
Sutler in SSocms cine augetorbentli^ groge nttte unb baf fit 
DitQeii^t abgtistDbtt uetbtn fOnne, nenn Suiter fi^ auf irgtub' 
cine SQtifc mit btm tltiflugret^cn Sei^toattc einigtn obtr bo4 
eine Stftuntrntg ^abtn IBnntt. ®[a)}io enti^tt ftintn SBunft^, 
bag Snt^tt jn einct ^"faiitituiiliuift oaf bn ibemburg tingtloben 
uxrbnt foUle. X)er bi«^gc ^ominitanennDni^ !DUrttn Sucec 
oue €i^Itttpabt, ber ft4 bama(8 bei ©idingen onf^iett, btrftlbe, 
btr fpilter fo o^ ats S9trmitt(er aiiftrtten faQte, ei^itft ben Sluf' 
trag, Sutler ble Sotf^aft ju Ubtrbringtn. Son m^rtrtn SRei> 
ttrn btgfdttt, traf et in £)pt>ni^tiin tntt i^m jufammtn. W)n 
Snt^ tear nm ju btutgtn , bet Suffotbenrng gofgt Sn 



D,s,t,.cdDi.GoogJc 



Sut^tcs Ktift. Siilunft in SotmB. 827 

Itifttn. $<itte bee 83ei4tuatti elu)a« nit i^m ju rtben, trtnittectc 
(c, (o Knntt cr boe in SCBorme cbcttfo gut t^un. 8[ii|n; btm 
®(battlm, bog barUbtr (eii^t bit t^m jui ERiifc btmUliBtc Oi>^ 
t^tauftn (Uttnte, mac idd^[ ou(^ bri anbtce btftimminb, nii^t bm 
@4tln auftommcn ju laffcti, ole tootle er mU ben IrltgSIuftigtB 
Stittein in alien 3)ing(n getntinfame Soi^e ma^cn. 8lu4 
^agte tc bit ^tim(ti$en ^rattilen ; offen uoQte tr feint ®Q(^t otc* 
titten. 

SStnigt @tunbtn tot SSormS trttic^te i^n noifi tint uai* 
nenbe Sotfi^aft ®pa(otinS, bit i^n an boS ®(])t(ffa( be« $ae tc» 
innertc; aber toas tr au4 ^i>ttt, nti^tS otrmodttt i^ aufju^altcn, 
nii^te mat ioiftanbt, ftin ©ottDtrtcautn ju trf^llttttn. ,9Stnn 
fo vltl a:tuft( in aSoin« niirtn, aii Sit^ti. auf ben ^iUjnn, vodt 
tooQt' \^ ^incin", litg tr bent ®})atatin fagen. 

3n Sonne OMttctt man It^t mit €))annung auf filne 8In« 
lunft. 9toi^ Hi jum (t^ttn augtnbtid t»ai SKeanbtr t^aiig gt< 
weftn, urn btn Aaifcr in felntm ©Innt ju btarbtUen, Sas man 
tiber Sut^tra 9ttift, „^er bit ©tttitung bes Ungt^tutiS' ge^Srt, 
Dtrfeftte ^n in ua^rt SSut, btfonbti« gtgen ben f^iinblit^tn ^eroQi, 
btr tin fr((^tr 9!air unb nUttnber geinb bed it[eru« fei. SSat 
Sutler ni^t me^r Don SBorme fernju^atten, fo fi^ien te i^m boi^ 
totfam, utntgfttnd ftine Otgleittr niil)t in bit ®tabt gu laffen. 
$erfiln[t(^ bcrnenbete er fii^ btim flaiftr borum, btnftlben, tt 
^attt Von fei^B Sloltortn Dtrnonnnen, ben Sintritt in bit ®tabt 
JU Dtrfagen, ba fit gltit^faUfl gebannt unb Itinen ©elclMbtitf be* 
fagen. £)tr Aaifer oerfinrat^ fein iaeftt9 ju t^un, uoate fti^ aber 
tr^ mit bem JturfUrfttn bacUbcr btcaten. Snan Iteg bit Sai^t 
bann bo^ auf fic^ beru^en. ffiein SSunber, Ivenn ber Stgat aue* 
ruft: „f&9 ift urn @ttine rafenb ju mac^en, atf<^ueige benn tintn 
aRtnft^tn." 

(£e nor am 16. S^iTil, eintm iCiitnftog um 10 U^r morgenfl, 
ate vom X)otn ^er ber SSurmtolii^tfr bur^ XromfJtttnftog bad <&> 
fi^tintn be« Sruartettn melbete. SDlan fag gtrabe btim anittag> 
Brot, totlc^td nai^ bamaUgec ®itlt f^on gu fo frliE|ec @tunbt 
tingtnommtn a>urbt; aber trot)btm tief allts aus btn ^itufern, 
ttm btn grogtn Aetttc gu fe^n. Set gutltauftnb SRenfc^tu be> 



Disiti.cdDi. Google 



828 Hidiiitft in Sonnl. 

glfitctcn i^ bun^ ble ®tiofien, cine Sttja^ oogefe^ec 8eute, 
Qn(^ Dom fSifefififetn (oft, uamt i^ entgegtugeritttn. @o bU> 
bttt fid) dn ^altfi^cT BttB- Ssran ritt bn ^cidQ) nit f Hutu !&tenn. 
SNum lam %t^t mit ftbim ScgfeUtin. Unmittdbar ^intti 
^m litt 3onft« tjaiftt, bann fotgttn si^l on bit jinotijiB {xmn 
nit i^cttt !Dtttntn ^04 iu Slot mb bit immei Qmooctifenbc SSengt. 

Qnbliif) ftit^ ti ab. „9ttt nritb tnU tnir fds", vaioi ftbic 
etfttn VBoite, ats tr bra 8obtn Don SOorm« bttrot unb fdn 
bmtCce, gupidltn aufUttntbrt ttugc, boS anf bie ^itaUateE fo 
gtogen Sinbiud ma^tt, Uitt bit iOltngt f^tntifra tieg. @o be* 
riilttte OM^ btsftlbigtn ZagcB aw^ bet )ii[))Ft(i(^ ©tfonbtt sa4 
Kom. Si ^Ke ni^t graingt, fi^ anf bet @tragt gu jcigra, 
aber fctne SpQ^r auegtfanbt, bit i^ von OHm iinttrrii^ttten, 
tDle t9 M btm Sinjug bts „^tirtfiai(fie)i'' sugtgingtn. Cm ^rttftcr, 
fo erjil^Uf CI. lobe Sut^r bdnt KuBfttlgat uiMmtt nnb bteimal 
ftin ftfttb berfl^, ott tottre tfl btt ^eifig^e «tl\<ftdt bet SSeU. 

ISS toai, »it begrtifli4i, btc Sttnf^ btr Segatra gemefni, 
Sut^i fo ^iailii^ alt mbgli^i gH ^alkn, uicmaiibMii o^nt fttegicae 
iSrIaubnif btfl Raiferfl 3)i^tt gn gmili^rai; bann tnar bawn bit 
fflcbe goKfen, i^n tnt aiigi^inerSsfter btrnt^n jn Eaffm — 
f4Ut|Ii4 ^(t>b man ba4 baBtn ab, ntib gtivft^t ll|m tint fitie 
$erbtrge tm ^o^annittt^ufc, »o an4 bit (urfli^f^tn StJUt 
i^Uipp Don g<ta«fd) unb giitbrii^ dw a^mt, fo«ie bet Siel^*' 
iScbnarfdiaa lUri4 son fapptt^cin ii|re Ste^mtng aufgtf^faigtti 
^teiL fRit ben fli^fiftW ebtUtutai ^n« Don ^irfibftlb unb 
$. Don @4oQ bemo^Btt er biMfeOw 3i<i>mer. 

ICtr (atferli^t eti^tnotn ®(atiio, ban 8b1^ ^[ti4 ftinc 
SIntunft mtlbcn litg, le^nte ftfet tiae 3»fi>tiieidnnfit ab; bagtgen 
faaben fi4 eiat gio|e ^aiH Don gtnten nuS aQoi @tiitiben ein, 
urn i^n ju begrUgtn. SS\9 In bit Sta^t murbe [tine {letbugc 
Dm fSefu^mi ni^ Iter. 

am anbeni QKorgtR aaitete er ftiniS pritfteiUi^ii OcniftS. 
&M ^1Ui)Pidftt mtn, tax iifiott traat banitbci&ig, bat t^n, ftinc 
eeidrtc )u Ifitta unb Ileg fii^ mit ban @altantent nerfc^en. 

3nbtffen tifte HUonber, bit €o4f gur ttntfi^tibnug gu brinaen. 
9104 Dcr anittag trfa^ Snt^tc buri^ Utti^ Don ^iiptn^cin. 



Disiti.cdDi. Google 



eat; flaiftt mt> »ri4 829 

twfi n ns4 ftlbtoen S:age8 tan titx U^r Doi: Aaifrr unb 9tcut 
an etfi^inen ^bc. 

!Qit fhmbt bfitton ^ttc fief) \ifat1i otrbitlttt, tfl entponb tin 
mtittftuxa @kbritnge. StU btc Strii^sniarfdioQ mit btm laifici' 
i^oi ^ofti crji^int, urn Snt^cr nnc^ btm ^f^pfe^ofc, mo 
in btr ^erbeige btl AaiftrS bit SltiifeSVerfaminlnng abge^oltm 
iDUCbt, abju^olm, ergab fii^, bag btr nSt^ftt CQtfl buci^ ble 
ftdrnmetttgafTc nb^t o^nt @efa4t ju pafjiertn mdrc. SRan fU^rtt 
i^n baffet boi^ btn So^onttittrflarten tmb auf Umntgcn bort^in. 
Xbtt av^ bit? blitii ni4)t Derborgen, ttnb nut mit @eUMtt 
tonntc ba« SJott, bae in bra bif^bfn^tn fatafl mtt tiMiabringut 
fai^, guriUfgt^aittii meibtn. 3nan ricf I'ut^et gu, guttn WlattS 
Ifl fdn. 

atod) bem Ittfnlb^ e<titvim nntgte n ctmatttn, bag i^ 
litcttpn^eit etgeten mctben mUrbt, fcine ©ai^ ju Dttttibigin, 
Ke^tofi^t IK S^oi Bdi! brat Sbubtn unb btr {^nung, bit in 
i^m nartn. SDtn Stgottii toar jtboi^ jugtfogt noiben, unb bit* 
tiitfpra^ au4 bra SSttnfi^n beS ftaiftre, bit 9[ngtltsti4ctt bur^ 
wa form^ p bc^anbtln, auf bit @(aubcn«Fiagt in trinnn gadc 
einjugt^. iHembcr ^otte bit ein$tltini ^agtn, bit 9i^tc iioc 
yUgt wtrbut fotltra, ftlbft auffttita bUrfra. ^tt HnoifemuQ btft 
(iin)t(ncn ^attc nan i^ ganj UbcrUiiftn. 

& not tine t^aU{id|t SBtrfananluag, in bit HaOttc gtfiifiTl 
louritt. !iDtm itoiftr. f«^ fiurfllrftin, ja^ctii^n gUtfitn Unb 
©tilnbtn be« Sttit^d, barunter fo oitltn Seinbcn, av^ bee ))a|}ftli4t 
Stgot ttux iitoegtn, ftanb Su^tt )ett gtgralibtT, tr, bet Soutrn' 
^n, in btr mf^ttnbartn Suite bes .StttetebntEi^ Dor btm mfi4> 
ttgftra anonar^tn btc S3tU. 

Tias erftt, ut* cr gu ^Sitn btfam, nut, bag btr 9tti(^«' 
limf(^«a i^ btbtutttt, tt ^e nur ju ffnx^tn, nwnn tr gtfragt 
vflcbt. 

£Kan ^attt gtglanbt, btt laifcriit^t aeit|tt)«ttt Mitrbt ba6 Qnct 
nt^mra. ^nbtfftn bite ^dtU uut m UW ju t^ealogtf^ra (SiSrtt- 
rungtn ftt^mi llhtntn, bit man um {tbtn $rti< otrmiebra ni^tn 
iDDlIte. <So iptaii bran tin »t(ttti^tr ^omttr, btr Official bts 
Autflirfltn oon Xritr, 3o^ann von iSd, im jnanun bt« 9teli^e 



Disiti.cdDi. Google 



SSO 8oT SMfts DBt Stt<t. 

<rft Ialtbiif4, bann bttttfi^. SRH (outer, DtrftSnbQi^tT @Htnmc 
trnSitt tt, bit raiftrtit^c 9Raicflfit ^abt SutEiti Dor i^en %f)nn 
gtfoTbcrt, um i^m jmri gragen ooilcgen ju tafftn, ob er bit untti 
fttnttn 9Iamtu ttf(^itnrntn @(^rlftm — babei ]tlgte n anf ciu 
SB&tthA feiner tatcinifi^en nnb bratf^tn Xra&ate — als bit ftiniscn 
atitifennc, unb jmcUntfl, ob tc i^rett 3n^n uibtmiftn ober bti 
btntfttbcn bt^nm iDode. 

91o4 t^c 8nt(|tr antuorten (omitt, litf ftin SBitttnbtrgtt 
StoUtit $itrotii)mu« Si^itif, ben man t^tn aH Stt^tebtiftanb 
beigtBtbtn ^atte : , Wlan unftft bit ZM I * Dirt gtfi^ 
btnn au4. 

^itrauf trmibtttt Su^tc, bag tc bit gttiannttn S&i^n alter* 
bing« gtf^ritben, unb no(^ anbtrt mt^t. SJafl bit anbtn fS^gt, 
ob tt uibtrrnfen UoQt, anbelange, fo ^nble t< fl$ bobtl nin ba< 
^I bet €telt unb um bas ZBort ®imt«, mae ^^ fte^t att 
4Qt9 anbert im $imme[ unb ouf Ctbtn. Sben bt4^a(b tpSrc eS 
DtnntfTen nnb fe^t gtfa^ii^, ttroai Unbtboi^tee notjubrinsen, ba 
et o^e Dot^erige ^tclegung (eii^t aeniger alf ber &a<tfi nnb 
mt^r ale ber Sa^c^eit angemtfftn bt^opttn tSnntc unb fo bttn 
Urtti(«f))ni[^ bt» {^cnn Derfaaen mitrbe: ,®et oii^ BcrteHQuet 
vor ben SRtnfi^tn, bm ulU i4 au4 otrltngntn bdt meiuem ^tmm* 
lifi^tn Satcr." „3M^alb bitte i^", fo f^tof n, .iififiabig 
€nre aRaiefifit um Oebtnljeit, bomlt 14 o^ne ^tTltfeung bt« 
giittti^en Sottes unb o^nt Sefo^i ffir meine @ette in stn&genber 
XBtife ontuorttn lann." 

Offtubai vm Sutler uou btt art be« 9}trfa^cen« ttberraf^t 
Wttar fonb, ba% cc niit [elftr, (aum nem^mborei €timme gt* 
fproi^en, ,al8 ob tr trf^codtn unb cnlft^t mart'. 

SJonn trattn btr Aatfcr nnb fiinc Kate fonit bte ©tSnbe fiber 
Sttl^ ettte in atratung. & erflSrten P4 Biele outer tmi- 
fetben boijegen, btm utrurttttten Jteger, bei nun an4 bie Sbitoi* 
ft^aft btr ^artlif4en SBdtec jugtftanbtn ^bt, tine ntut Sti^ gn 
geufi^ren. !BSie bet btnttiontft^e ®tfanbte btrii^tt, errct^te ia^ 
nnr mtt oicltn ^uitrigfclten fine 9tbtnljeit Bon einem Xage. 

3)cr (aifet{14e Spre^tr, bee i^m bite onUnbiate, bcmerfie, ec 
^tte f4on anS btm loiftrli^eu SDIanbate niffen tSnnen, uojn 



Disiti.cdDi. Google 



eor ftnifre imb 9ttl4. 831 

man i^n ^abt totnmen (afftn; btt^alb fei tc cintr Stbcnfjtit un« 
uUibig ; inbeffen tuoQt bir ftaiftc aue angtboitntE ©Qte i^m noiQ 
citicn Siag jur ttbtrttgung fi^eatcn. %m nS^ftcn Sage %ttbt tt 
tpUber ju trfc^dntn unb ftint aReinutts mfiitb{i<^, ni^t cttoa fi^rlft* 
[l(^, tunb JU t^un. Ku4 nits tr mil ftrtnetn SBorttn auf btt 
gro§e ®tfa^t, 3<i>i^'>4' ""^ (EmpbEnng, {a J9tutDergi(gen ^ut, 
ba0 au8 felntt 8t^re eruai^ftn mit^tt unb ba«, fafid tt niifit jtt)t 
aibtrritft, lotbtr buri^ t^n ftOift no4 i»ti ftaifcc lolttbt Dtr^inbcrt 
istrbtn timnrt. X)ain{t wnrbt tc fUr bMmal ttiKaffra unb in 
ftint ^trbtigt jurfldgtittttt. 

3)ag er iretnbtfnad tpibtrruftn tituntt, torn i^tn nii^t in bm 
€inn. 9tn^ an btmftlbcn 3lbtnb fi^ritli tr nOiitttn tm XutnuU" 
tn tinttn Stitft an btn ^amaniften Su^ptnian in iCSltn, npn btfTen 
fttunbli^tc a:tt[na^mt tr gt^Dit: ,W(^t tin XU^jfeli^in uttbt li) 
Uibtmiftn, wtnn SfitiftuS mir gnElbig ift." ©tint ^bcrltgung 
gatt oltlme^c nuc bcm Umftanbt, utl^t gorm tr tinju^aCttn ^abt, 
urn in Ubtijtugtnber unb gugltii^ fi^idttt^tt SBtift ftint SSntmort 
jn gtben. (Ec mac unoetjogt, btr augsburgn ®(fanblt ffonrab 
^eutingtr fanb i^n au(^ [tH frOEiIii^ unb guttr !Dtngt. 

Unttrbtfftn litg btr fiaiftr bin Offtjiol non Xritc mil ©(apio 
unb nieanbtc dtrattn, ale totittr mil bent SUbn^ ju oerfo^rtn 
fti. 918 tt ant anbttn 3:agt noti^niittagi nitbtrum ju ^oft gt* 
ftt^rt Dnrbt, mat ba« ©ebiiinge noi^ gtUgtt aii tags juDot. 
SDIan^t, bit i^n fc^tn ttoQttn, mugten umh^rtn, mdl fie nicQt 
bur^bcangcn. SHan ^tte bitfltnat tintn grogtn @oa[ jut 9)tc« 
^nblntig geDfi^tt, obtr au($ bort ^inein bcitngtt fi(^ bit JDltnge 
fo fe^t, baf bit SUr^en tanm gu l^ttn $(S^n (amen. !Cit fOtt* 
famntfung mar no4 iaf|Irtt(f|tr ate ba^ ttftt Wial. SMe @t&nbe 
unb bit ©efanbttn btr frtmbtn $tlfe naren DoUjil^ltg otrtrtttn, 
nnt bit pOpftlii^tn gtgattn Dutben uermigt. €it moditen fUri^ttn, 
^artt t)init ^Ottn ju mUfftn. tibec anbtrtn 9ttitf|eg(f(^dfttn, bit 
juerft oer^anbtU mtita martn, tear t8 btttits SLbtnb gtuorbtn. 
Snan ^attt fi^on bit fjadtln angejiinbtt, ale Sutler btn @aal 
6tttat. X)iunat0 uat ts uo^r, ial btt tapftit ftrlegemann ©torg 
a. ^unbebtig l^m mit btr $anb auf bit @4u[ttr ftopftt unb 
i^m Wlnt gufprai^: ^flift bu auf rn^ttt Snclnung unb btintt 



Disiti.cdDi. Google 



882 Vw Mfcr xaOt 9bi4- 

Saift gtult, fo fa^Tt in ®vtM Stamtn fort unb fet nut gttto^, 
i&ott nitb blt^ nti^t Dtrlaffen." 

X)ic Sn^anbtunstn marbm uicter son 3i^. d. ISJ gcfQ^rt 
!CU ®oitc, mit bcBtn tr i^n tmptiiis, uartn nic(it tbta frtunMii^ 
ffr tPtgnnn bomtt, ju tDtcber^oItn, bag Sutler buri^aua Ittn SRu^t 
g^bt Q&tte, tint iBtbtnf)ttt gn fotbecn, ba cc fi^ott (ilngP bra 
Sntd ftincT eerufttns gmugt ^attt. Sbi4 foQte bit @<u^ bc0 
®Iauben0 flic {ibcnnoim fo gcDig ftin, bag tr ju iebtr 3cit 
barttbei btftlmmtt Kti^tnfi^aft obltgoi fbnntt, uip nitvitl rndft 
tin fo giogec unb gtlUitcr ^rofeffot btr Zi^togie. 

XI« (c bit gfiasc an Sttt^tr eon nratm fttUtt, otr&nbcrtt tr 
fit ttmoS. (Sc fcagtt Jtfet: „SBJillft bu beint JBUi^ atlt Dtr' 
ttibigtn obcr obtc ttnat nibtrruftn." SJidltii^t loor bae imr 
iuf&QiB obtt im 81nf(f)(ng an bit tintnat au8gefvni4ent SJttinung 
btr Stfinbt, bag Sut^r, utmi tt bit gcatn ben ^apft imb Int 
rBmif^ie ftir^t gtf^ridnitn Si^ Dtbtrruft. in anbtitn 3>matn 
B^fltt isabtn foOtt. 

Unb nnn lam gutters SntiDOit, auf bit nun no^ »it^r gc* 
fpannt mar oM cm !£a8t nor^. 

^c^t mat aUt ^ongtt^tit bti t^m gtft^ttnnbcn. 3n un* 
cif4n>dnitc {^ottnns, nit tanttr Stimme, abtr o^nc aUcn rtb* 
«ttfi^ @4tnad. tinfoift unb fitli^t gab tr ftint Doi)[MicrIt8te 
Ctnibtnum. 

Sla^btm tr btn flaifcc unb bit gBrflm oagertbtt, bat tr um 
entfdjnlbignnB, foHf tr tina itmanbtm ni^t frintn gtbii^tnbat 
XittI gtgtbat. St ftl ni^t on ^fcn, fonbem in aBbn^fljeOtn 
•nfgtnxtfes. Son ntstm trtanntt cr feint @4T^tn an, fo mctt 
fie ni^t cttM Dm fdnen 9qneni folfi^ Obtrfttt obei [onft oa> 
ftlf4t lD3ien. 3ur ^ouptfo^t tteig^enb, &ot tr, banutf ju 
a4tn. bag ftiat e^riftra nitftt tOt glei^ art feien. :Oie 
rinai, bit nuc dmi eionben unb €ittt ^onbdten , mizbta 
fdbfl son ben IStgnent att niltli^, anfd)ab64 unb ItftnSnKit to> 
iri^neL 

Ctnt mbat Srt fnner SO^cr feien bit, todi^ gcgen baS 
^fttaa nab bic ^^i^ geri^trt ftien, tit segnt bit, ml^c ii 
e^t Hid> erifpid bit e^pinttU bnr4 fibt( bdbce bt< grik* 



Disiti.cdDi. Google 



Vex ItoiFeT unb Stric^. 888 

unb tin etAt DtroUptttn. iCaS Hnnc niemanb Icugnen, obec 
Dtr^t|tai, bo (9 buri^ ble (Srfaltnnig alter unb blc Sla^t brt @u 
famt|ttt bejtugt fti, bag buriji bit ®a|ungtn btS ^apfte« unb 
aRenfc^ralt^rtn Me ©tuiffen btr ®[Ilublgnt aufe ctbannUi^^ Dtt< 
ftrtdt, gequilU unb Qtmoitert nUrben, unb ^ai unb ®ut jumal 
in btr btutfdjtn fftation Dttff^lunQtn wUi^m. 

.SBtnn i$ nun bteft mibtrritfe", trffjirte er, „ mttrbt IcQ 
nti^tfl anbcitft t^un, ale bit Zi^rannd betrSftlgen , (inn fo gcogtn 
{Rncgtoflgttit nii^t nuc bit gtn^ti, fonbcm au4 bit Si^Ur Sffntn, 
tinb bit SJtranfoffuns baju ftin, bag fie iveitn unb frder mn [i4 
flriffc, ate {e Me^er, unb buri^ meintn SSibtnttf mUrbe bae nlt^H' 
nfirblge {Rcgintent \tRtt, mlSja brm amicn Solf THngft fo UH' 
ertriiQa^ ift, in feiner SiQfUr unb ©trafCofigteit nui bcftilTtt unb 
btfeftigt utrben, jmnot man annt^mtn mUrbe, ba0 bfefl Don mir 
OU0 ^utorititt faifeiIi[^tE SRajtftfit unb bee ganjtn rSmiff^ 9Idd)e 
gef^e^tn fei. ®utn @ctt, tuae mUrbt \^ bann fUr tin ®d)anb' 
b«fe( bn £9oe^eit unb btr S^ronnef fein. 

,^it britte Srt metner S9it(^tr finb folt^t, neb^c 1(^ gegen 
Urinate obtr Sinjelptrfonen gef^ritben ^obt, nttmtii^ gegen bit, 
uclc^t bit rbmififie S^ronnei ju fi^il^en unb bit oon mir vor* 
gctcagent gottftlige Se^re su unttcgraben »rfQ(^t ^aben. @tgeti 
bttft bdenne id) ^ftigtr geiocfen ju fein, ale fii^ jiemen mb^te. 
^tnn i^ ntoc^c ntii^ ju leinent ^igtn, ^cite aui^ nid)t um 
mttn 8e&tn, fonbtrn um bte Se^ce g^tifti; mibetrnftn barf t4 ' 
aui^ biefe ni(^, loeit i^l baburi^ bet 3:qrannei unb 9Iu4foflg(ttt 
SSorfi^nb Itipttn mUrbe, fo bag fit l^ftiger gegen bae SSoIt <9ottt« 
tvliteten unb ^errfditen, ate fie ge^errft^t fiaben. 

„'Coi| Metl ti:^ ein SHenf^ unb ttin @«tt bin, tann ii^ fttt 
mcine Sc^rifti^en nii^t btffet eintrtten, als in ^en Qefue S^riftuf 
filr feine Se^re, btr, ate n Dor $annaS nm feint St^re btfragt 
wurbe unb Don einem 'Ctentt ttnen ®i^(ag er^Iten ^atte, fogtt! 
„$abe 14 tibtl gerebet, fo betoeife, ha^ ee biSfe ift." Stun nun 
^ti $err ftlb^, bn to^ nugtt, bag er nli^t irreu fonnte, gegn 
feine Se^re fogar Don bent fi^nQbeften Jtnec^te ^^ugnie anjunelimtti 
fi<$ ni^t gtncignt ^t, um UitDitf me^r mu§ Id), niebrige ftrtatur, 
fittttn unb toarten, bb itmanb S*asai9 aMegnt wilt gegen mtint 



Disiti.cdDi. Google 



8M Bet iMfn xab Krii^. 

8t^n. Tm^iibm btttt l($ um btr giltlU^m 49ann^jlfllcit wiaen 
QtD. SRaitftSt, blc aUnbur^Iau^ttsfteti ^errf^aften, obtr ton fonft, 
ftt efl ^04 ober nttbiig, ts umnag, BtngtiM Qorjubcinsm, nttint 
3rrtiimet barjut^, mU^ mit fitop^ctif^nt unb coangtlifi^ni 
6c^clftcn gn Ubmvinbtn. Smn i4 befftn fibomteftn tonbt, utibc 
14 bercit fttn, {tben 0^»ft ju tDibrrrnfra, nnb unbe btc n^t 
ftfn, ber mtlnt SUifiec in« gtutc tDirft." 

^M bent nOni, etOHrte et utttn, nai^btnt ^iermit bU ftiifer* 
It^c Qlta0c btantmortet nui, fei offnbat, bag cr, tvotan man i^ 
tags vor^ fo ftrcDQ crimiert ^abt, 3i»ittra(^t anb @cfi4itn, bit 
butiQ ftitu 8t^ CTTcgt feint, genfiBtnb graacbtgt ^abe. X)aS fti 
i^ot bit ({cbftc Stobai^tung btt ber ganjtn @ai^e, bag iiber btm 
JEBorte ®otte« lEiftr unb 3nletra(^t fl4 er^bbtn. X)atn ba« fd 
ber gauf unb bee iStfoIg befl SBoite« ®otteS,-ba8 ba fpre<^e; .Qi^ 
bin ni^t gefomtnen ^eben jn ftnben, fonbem baS ©ttmtrt." 

•XM^tb niHffen uic bebenlen, tute tonnbttbar unfei Sett i^ 
tttib f^redCiiQ In feintnt %Qt, bag nii^t ettoa Hi, Ktti itV, 
utn bie 9li)^ niebeijuftcUtn , nntrntoonncn mirb , nenn man 
mlt bee ^trbammung bed gOttlti^en Sottefl besinnt, uieliiK^c 
nat^^er tn elne unertrfigdi^e ©intfiut uon Ubein umfi^Iase. $Ucn 
mfiffen tnir uns on4, ba^ nW ouf btefe ZBeife bet Snfang 
bet Stegierung be« treffli^tn jungen SUtften ftarl, auf bent it&4ft 
®ott fo groge ^offnung ^e^, tin ungtttdftGger nnb Unglfid vet* 
^igtnber fel. 

„34 rSnnte bie« mit rei(^n4cn eeifpicttn anS ber @4rlft 
ertiaien, von $^aniD, bem SBntge non :S9abqlon unb ben Abnigen 
uon 3«cael, ble f{t^ gerabc banu qui fi$Iinm|ten tn« Serbtrben 
gefmrjt ^aben, menn fie mit ben {[Ogpen anf^ISgen i^re Stei^e 
jn beru^tgen unb gn beft^igen gebo^ten. 3>enn iSr ift'0, ber bit 
jltugen et^afi^et in i^ret JHug^eit (Iftor. 3, 19) unb bie ^Oecge 
ja SaOe bringt, e^ fit ee mtrftn. S>a^tr foQ man ®ott fttri^' 
ten. 3<$ foge ba« nii^t, tA9 ob fo ^0^ ^Supter mtinet Scl^* 
rung nnb SESarnung bebtirften, fonbent lueit 14 bem 2)iaift, ben 
14 ntintm X)tutfi^Ianb fc^utbig bin, ml^ ni<^t tntjit^en utt(. 
(iermlt empfe^c it^ mi4 enter aQctbut^Iau^tigpen SRa* 
Jtfttlt unb cuten ^trrfi^afttn unb bitte bemUtiglii^, mi^ ni4t 



Disiti.cdDi. Google 



8di Jtaifn; mb Stcic^. 3S& 

buti^ mettle SSlbtrfai^tr gtunblod bet fii^ Dtrunglhntifen ja 
lofien." 

Sul^et ^te lattinifi^ gtfproi^en; man btge^rte {cboi^, baf 
ft feine SIcbe au4 bentf^ nitbtr^ole, loie bie Stage in beibett 
Spra^tn s'^' tDotben tuar. (S« roar t^m Im ®ebtiingt unb 
Uctl tr beina^ ganj unter ben ^Urften ftottb, ft^r ^l| getoorben, 
unb bee lurfUifEttcIie Stat, grtebtti^ d. X^un, bei blee bcmtttte, 
rtef i^m ju: ,ffltnnt i&r'« ntt^t t^ttn, fo ift'4 gamg, ^err X)ot' 
tot." abet fiut^er t^at, toie i^m btfo^ten; in freier Untformung 
nEeber^oItt ec, uai er gefagt ^atte, fo bag e». ftti aQe, ancfi fUt 
baft S6o% MrftSnbfic^ toar, ba« feinc XtUna^mc buri^ olelfai^eft 
©emitrmel ju eilenncn gab. 

^ierauf trotcn ble @t!inbe jufamtnen unb btratfi^Iagten. SDtan 
mof^te in aSerlegen^elt fdn fiber ?ut^et« anhoort. (&v ^otte 
©tgengrtittbe geforbert. SBoQte man barauf etnge^n, fo xoitt 
baburt^ bit tilip^U^e SSerutteilung ber Sut^ttft^en 18Iaubenefllt)e 
als ni^t )u 91c(iit be^t^enb Ijingefteat morben. X)a9 uftie abtc 
meber Im ®inne bee Raifets noc^ bee iDh^r^eU ber ©tanbe go 
tnfen, nai^bem SutEier bie fragliifetn fSQi^er anerfannt ^atte. Suf 
tine ^ffl))utation uotite unb lonnte man fi4 nit^t einloffen, bie* 
mar ben SRuntien feieriit^ Berf^ire^tu tnotbtn. !Darauf^ia tvurbe 
bem Offijiai ju antaorten bcfo^len. 

3n ftrafenbem Xone loarf tt l^m oar, er ^obe nl^ ^t @a4e 
gtfiiro^cn. SRon ^abe nii^t nbtlg, i^n, ute er fotbere, bur^ 
@(|irlftgr&nbe ju ilberuinben. SDerni »a« er vorbrtnge, fci bur(6< 
atte ni^H ntue«, fonbem gnra STeil bas, toM ble armen von 
Si)on, SSicIef unb {)u6 unb finbtre be^auplet patten, unb nafl im 
Itonjtl JU Aoflnig bur^ pSpillii^e ^[igttit, laiferli^e SIRaieftat 
unb aUe Slater, bie iugegen geUKfen, Dtrbammt morben Witt. 
fSftaa bUrfe bitfc ftonjitebcf^IUffe nu^t nteberum in 3»eife( jie^en, 
iwnn a ^obt ble^cr au^ gelc^rte &eute gegeben, wdi^c i^re St^ 
ten, bie ^e gegen iene ftefjereien aufgefteat , jum Steit mil intern 
Slut unb mit Suuberjeii^tn btfrSftigt fatten. <Sr foQe bafltr 
^llen, bat ®ott feinc ftir^t nii^t ^be blS^er irren taffen, unb 
befl^tb bei ber (Sinigteit bet ftir^e bleiben. Senn er bit be 
treffenben SltHM, befonberft ble, mel^t ju So^nit bereit9 vet- 



Disiti.cdDi. Google 



8Si Boi Aoi|« iiiib Stn^. 

krnimt ufttm, wibtnritft, niirbe man cine SSJttft finbtn, bfe tiliTioai 
S&^cc ju er^altcn, UDtin Don iien[tltien nt(^t gt^anbclt mttcbt. 
S>abuc4 xottU tx btm ®(^tctfa[ i>t8 Stt^tci Sriu0 tntgf^tn, btfTm 
QS^ti afle Dtrfccannt touclitn, ungcaditetet tr oiii^ titUi S^rt^i 
n<$t stft^rielitn ifnU. 3)atnm mBgt n tint Kntnott RO^ne^firatt 
imti o^ne Snaitttl' g<Iieft, o& tr bit bifagltn 8[ttift[ unb S^lh^a 
uibtrruftn aoQt obtc tti^t. 

SDlan fie^, tnorauf r« btm Offlital unb bamit bee f^tSp^ 
let Stanbi anfam: SBilbtrnif ber Dom JFenfianscr jtonjil titf 
urttUttn SrtlTtf; anf bitfti <8nmb[agt glaubte ntim nit i^ 
tatittx rtv^anMn jn tttnncn. 9Uer Sut^ ff^uaiAe tttntn Vn- 
gtn&Iid. (Sine nnbemSntiltt antlsDrt noOte Dian ^abtn, uib er 
flab jit: 

„Vitntt {4 tiii^t bur4 @4rift;tagiiiffe dbet (nig(nf(^ein(ii|( 
@rtinbe libtrfU^rt uxrbt (benn t4 gtoubt utbet bent ^))^ no^ 
ben Aongllicn aUrin, ba t» feftflt^t, bag {It Sftert gciirt ^ben 
unb {1(^ ftlbft ntbtifprot^en), fo bin 14 itbtrvunbtn Irndf bie dor 
tntr angtftt^rttn @4rlfttn unb mrin ©tmifftn gtfangen im SB3orti 
®ottea; mibfrruftn tann I4 unb niQ i4 tAOfii, ba u^er bofl 
©ttDiffen gn ^anbtln unfii^r nnb unt^ltt^ ift.' 

OI|ne 3^<ift[ >ooT ^* S^ntBwrt bentlii^ genug; sbec Sutler* 
Seugnung btr !Btrbinbtid|tfit ber ftonjitlbefi^Iftfle trf^itn vicfen 
a(« ttniirt fo Unge^eucrtit^te , bag btr Qpttitn ba SMUfti if 
auftragt mutbt, Sutler noifi ttnnal ju btfragen, ob ct isii(fi4 
graobt, ia^ baft jtuijil irrtn tttnnt. Sut^t tcupihccte, btrt ftrajB 
JU fioftntk ^Bt in Dltttn Sttdcn mibcr Kare unb IfttU Xeftt 
btr ^mgcn @if|rift btfii(ri>ff"<) ^^ €i^rift brfinge t^n bantm, p 
fagtn, bag baft Aonjil gelrrt E|abe. 

Xlft (Stf bitfl [tngnrtt, fagtt Sutler, er noQt es bemeifeii. 

SRan mar gttobe baron, in tine nirfltdie 3)ilputatiDit jh g^ 
taten, ba tr^eb fic^ ber fiaiftr, anfpfprai^ Ubtr bitfc uner^iltteii 
Augtrungtn, nnb ma^tt ben SStt^inblungtn tin roff^ (Enbt 
3n btni aOgtintinnt Zvmait , btr bortbtr entftonb , taa^tf/i 
fi(| Snt^a bti bent ffioifer nnb ben glti^ nnb liif plcft 
0U6: ,31^ lann ni^t anbets, ^tr fttV i4> <9)>tt Mfe nkl 
Wmen." 



Disiti.cdDi. Google 



. »ail6 bem Sopr. 887 

SESir iDlffen nl^t mc^i, in toAifmt ^nftunmcn^ans bUfe XSortc 
gtffro^m notben finb, att^ (IStuicn fie DieQtfa^t ettvaS anbnfl 
gdanttt ^abm, btt bet ^f^enbcn Uitru^ ^t ber tine Seilc^b' 
(cjlattcr ben SuSfpnu^ fo, bet anbete ^n fo Dtrponben; fit^erlicQ 
kclldttn ^ in g(ci4itc ^eit fdne felfenfefb ttbeiieusung turn bei 
SQa^eit fetnes in fi(^ getoiffen (SlaubenS aus mle bad fBtnugt* 
fein, bag §ltc unt ®att J^trftn tiinne. — 

iXbtt ben SSer^anblungen mar ee ^lai^t geioorben. Slfitd 
bt&n^ nail^^nfe. 3u fetncc @i(^4eit gab won i^m jmti 
^teittr mU. S)aiiibcr er^b fu^ tbt ©rtiintmel, bie SbeUtute 
fi^tictn , man tveCe i^ gefongen ne^men. (Sine S^nfemat^e 
BMr aber nli^t fo unangebto^t. Sin gro|ei 3^elt titr onr 
mcfenbtn StMRtn:, Von feinec Se^erti j[e(}t me^r Ubtcjeugt att 
Je, jubem ud^I an^ abge^o^ con ftintn atnig ^ftf^en 
Sotmen, Derfolgte l^n auf btnv O^tntoege mit ImOm 3ifcl|en nnb 

3q btr $n:berge nnacttten i^n fi^ gnnnbe nnb Sleugierige. 
^oU bEOi^ feint gonje UnmitttQrarttit ^crooi. (Sin Hugenjeuge 
'ittxdfitt, bag er bettn IStntcitt bie ^nbe in bit {)b|e redte nnb 
mit frK^ai^ein Kngtfi(^t fi^rte: „^ bin ^inbnrili, t(^ bin ^' 
iuci^.'' S3a| tt geietttt fti, obtc bie ®egn« ilbtrjeugt ^obe;^ 
Mfyatt ct fcdli^ ni^t,. iditr b(t gtoge ®tunbe uor DocUber; et 
^e ,<&« tin. fyxvtti gels BetJ^tif, ait tin alter. Strii^t fog^ 
nab nu^te ^otle i^ bewtgen Ittnntn, feiner Hbetjtugung untren 
p ttctbsa. ®Id4 barauf fagtt er jn @)]alatin, uenn er toufenb 
S^p^t ^Stte, aoQle er fie fh^ e^ oUe a^autn Uffen, ale einra 
IBibtrruf t^mi. 

S)er f!i4^i$e ftntf^rft mar mit feinetn ^rofeffor juftieben. 
9}(H^ oor bent Sbtnbeffen U^ er @t>olot°< jh ^^ befi^eiben unb 
fogte iit t^ : nVioffi i)t± in ^ater IDottoi aDIoitinua gertbet 
fior bem |>ertn Jloifer unb atlen gUrften unb ©tUnben in Sottia 
iuttb S)etttf(^; er i^. mit ttitt )u tJi^n." £iii« foQtt et o^ne 
3iDtifH b«» ^tSim mitleiteu; inU l^m fettft )ufammenjnttcffen 
oecmitfr er. 

^era Ser^tlc mar rtfultottoe gtbtiebtn. Safl faOte uim 
geft^e^, boe mar bie giogt gtage. 



Disiti.cdDi. Google 



8S8 S>tv ttaiite gtam Cut^r. 

iCer Jtaifer, btr fog(ti4 xtai) btm tiftat aStt^br erHilrt ^atte: 
,btt ttirb ini4 nii^t jum ftettr ma(^tn'', unb feint Scruiuitbe- 
rung barUbtt auefpra^, bag bitfti Snattn fol^e Slither fi^reitc, 
toar ber Stnpdit, bag nunmc^i bem Stti^tdgeffi^I bet Xitutfi^Rt 
goiug get^nn ftt. ®if|on am nii^fttn SRorgcn, gieitag ben 
19. apttl, ganj In ber t^U^e, Ueg er bit Stti^d^Snbe ju* 
fatnmetiTufen, um il^ntn ben gutter ju titeiltnbtn Sbf^itb voi' 
iulcgen. 

; Sr ertlttrt borin, toit fttnt SSotfa^itn ftcts btt gScbeier bts 
fot^ottfi^en ®tavbtxi8, fcintr Orbnungcn unb Sinri^tungtn gt* 
tDtftn feUn, fo ^abt tr btF(^(offen, aliti, me burdi ftint aSoi* 
giinger, unb gmar btfonbtcA xoa9 Quf bent Aottjil jn ADnftanj be 
Pimmt uoibtn fel, aufrei^t ju l^alten; btmi ntU ftiner $riDat> 
Dicinung famfifc bitfcr tinjigt gtotcr gegtn bit ganje e^riften^eit, 
aM ob fit ble^er im 3rTtnin gtneftn. at(c ftint Sbnigrei^e 
nnb ^rooinjen, 8eib unb Sebtn, {a feine @te[t fclbft tuoDt ec In 
bicftc @a4t tinfe^tR. <St btbfliiect, Sutlers angeltgen|fit, befftn 
^olfiftattigt Kntmott fit togecor^tr gt^Ort ^tltten, fo (angt ^fnge* 
jogin ju ^ben, unb xoili. vXi^ti mtfjx bon i^nt ulffen. S>a9 frtie 
©elett foQ i^m gtiDO^it bleibtn, bann obtr gcgen i^n ate tintn 
trfliiittn ftt^tc Dorgtgangtn utrbetL 

^iermlt ^attt fl^ ber Aalfet gang auf ben @tanb))unlt bet 
Surie gefttUt, Unt i^r ftint (Stgtbtn^eit ju jetgtn, ^tte tr aui^ 
foglti^ i)a» bttrtfftnbt ©(^rifl^iid nat^ 8Iont gef^idt. ICoct otr- 
fe^Ite man nl(f|t, in mt^reetn 9rtDtn an ben Kaifer, ben Srii^t* 
Dattr unb anberc SRUtt , btnen man eintn Sinflug auf bas 
3u^anbetonimen be« 43tfc^[uffe« beimag, bit t)3)ift(li^e SDanN 
barfeit }u erltmten gu gtben. 3a Sto X. litg fiiS) fjtrab, btm 
OrcDt an Sat\ V. tigen^&nbig tin )>aar S3oit bts 3>anIeS 
nnb btr Slnfmunterung jujufOgtn, uaA tint ftltnte Susjeii^ 
nung tear. 

SGBle anbtr^ fa^ man bo^ in bnitf{i^tn Sanbtn ble @ai(e an I 
Snodftt ee ani^, jumal untcr btn oerfommelten gUrften, nur tttt* 
itigt gtbtn, bie fii| in Sut^S ^betngong ^inttnjuDtrft^tn ntr' 
moi^ttR, bit ni(^t au(^ alt bee fiaifer unb ftint Statgtbet btn 
Ooben unttr ben gUgtn ju Dtctitrtn fUi^tettn, wenn bit Of 



Disiti.cdDi. Google 



einbtutl ton eiit^etB Stuftrttfii. 889 

f4l(ilffe b(r Aotiiilien erft bur^ bie ©thrift (tuf i(}xt Sa^r^dt 
geprUft netbtn faQten, fo ^tle bO(^ Snt^trS tnonn^aftts S[uf< 
treten fiir ftlne tifierjeugnng ani^ nuf bit ferner ©te^cnlwn einoi 
fitbcuUnbeti Slnbrud gtmatfit. Unmittclbor nat^ bcm SBer^St 
^atte ber gut rSmlfi^t ^njog iSrit^ Don Smunr^totie bcm tc 
ft^epften fltgtr, noc^ c^e tv ben Sift^ofe^of oerUcg, elnen Slrunf 
(Simbtdet e[ece« rtt(^en laffen. Stnt nidit geringe B(>^( prften, 
@tafett unb {itrrcn btfuc^ttn l^n In feitttr ^crbtcge, um t^m 
i^re Stettna^mt tunbjugebcn. S^amals nuuHfU Sutler auc^ ble 
Stlanntff^aft ¥I|l(iW» "o" S'ffw- »$a6t 3^t ter^t, $en 
JCoftor", faflte bet gilrft ju i^m, „fo ^elfc iSud^ ®olt." 5Dtt 
t]enttianif(^t ®efanbtt fi^ritb am 19. mit jRUdfii^t auf bie mu 
gllcbtr bee JReti^eiage: „Srnbei SDtartin ^at Dii[t, Mt i^m 
SUnftlg flnb", unb btr Sotf^afttr $cinrii^9 Vm. von iSngtanb 
tneinte, bie S^eulfi^en niiren fo \tfjv fftr Sut^tc titigenotnmen, 
bag t^ei $unberttaufenbe f^r Seben opfein uUiben, t^e man 
iuUege, bag Sutler bnrd) bie ^utorittU bed $a))fteft unterbrUcft 
Ultrbe. 

Unb toenn irgcnbetmaS , fo ^atte Sutlers S3fr^br bit SRenge 
fUc i^n begtlflert. ^a^ n \i<^ txbotta, fdnt St^re ju loiberrufen, 
iventt man i^n uiberlege, unb fi$ boi^ nitmanb baju gefunben, 
gait alfl ber ^ijtx^t SBmAi, ba^ man i^n nit^t ju mibeitegen 
vermoi^te. S>te aUgemeint Snigftimmnng nanbte fti^ je^l \i)on 
nm me^T Mog gtgen bU $r&(aten, fonbent tnat^te fii^ m^ In 
IDro^nngen gegtn bit SOtat^t^abtr im Sttld^t Suft. Qxi ben taiftr* 
iU^m ®tm&^ttn fonb man, fo trj&pt man fi^ UenigftenS In 
dlei^Stagetrtifen , tinen Btttel mit btm ©ptui^e: „Se^t btm 
8anbt, bcfftn Stiinlg tin Jtinb ift." Sin Slnfi^Iag an btm 9tat* 
^aufe Ilinbigtt ben Stomanifltn unb Dor aUtni btm iSr^bif^of Don 
iCftainj trnfttii^t f^elnbfi^aft Don Ditr^unbtrt SbeUtuten an, bit fl^ 
Dtrfdinioctn patten, btn geied)ttn Sutler nii^t ju Dcrlafftn. „@(^U(^t 
f^rttb' \il)", f^(D§ ber Hnf^tag, nabtt tintn grogen @^abtn 
mtin' i^, mit oi^ttaufenb SOtann tritgtn uiQ i(^: S3iinbf{i^n^, 
JQunbfc^u^, Sunbfi^u^." titmndi^ fleOte man aaify tintn eauten« 
aufftanb In ^uefic^t. 

<Se jtt^t bo^n, uie mtit iai trnpiitl ju nt^mtn mar. £Kr 



3,;. Google 



840 Vr^Iicd bn 9lH4flbi)»- 

jtotfct bu^te iMtiUier. Sen Stdingcn unb ^tten, bit foebtti »mt 
muetn fttr ben (otftrliilint 3)lRifl gtvomint uartn, wax itljt ni^tt 
)u fUti^, sblci^ btr U^t no4 in bm Ir|ten Xagcn tii^f 
Stieft tm 8ut^ gtfc^rirtm ^t. 9Hi^ o^ne ®ninb fpQttctteo 
bic ffltHnlingt, ba§ ^utttn guar bdlt, aba niiQt Erigc. 9!t4U< 
btftomcntQcr mugttn foI(^e Sugfnntgtn baS olfsemeint Unbc^agcn 
ctlfi^n, unb bit Snt^ct fieunbOi^ gtfinnttn Stiinbe niiif ten ftMjittt 
bit guti^t bes SKain^ JturfUt^n, ben icnn Xnf^Iag ft§c et' 
fi^rtdt |attt, jit btnutjen. 

SK bal taifalti^t Sbitt in bcr 9tci(^vnfamnilung gui S3ct> 
ftfnng fam, mot^tt bcr )Jll|>fft[4e Scsot bic iQnibai^tnng, bag Dltlt 
b(ei4 tnuibtn. 9la4 (JtngcFd Stt^nbtungen am grritae unb 
Sonnobenb uurbi bef^IofTm, bnn ftaifei Dorjn^ten, ba% Itt^t 
lint (SmpftniRft In 9tel4 nttftt^ Unncr nnm man tiof) gni^ete 
Sibitttn ^bccmagen gef^Dinblii^ o^nc SQtr^Bt" Dorgc^en ufiriK. 
ZJR Kot bcr @ttinbt ging itef^aib batitn, bnr^ gclt^rtt unb oet* 
pStibige SnUnntc bci Sut^r bnt Ii6ctfu4 ntat^en gu laffni, ob n 
ni4t anf bm it^tcn SBcg gu Bringtn ro&xt. SEtanbtt, bcc je^t 
fttTi^t, Sut^ IBiintc ttirt(i4 etnigtS gnTUdnt^tn, wat bann 
gni; 9o(gt ^bcn nftrtK, bag mon anf feint Hrtilel eegen boS 
$iM)fttiitn eingtlitn lottrbe, fu^tc bite wSf Wdglti^tttt ju bet* 
^nbcnt. 3nbtffen ging btr Aolftr SRontag btn 22. botouf dn 
unb bewtlliBte noc^ brei Stage gri^, crtldrte Ubttgen«, bog cr bti 
fciRcm eefi^Iufi bt^orrt. !Citt Sttit^tag ttioit^Uc fogleii^ eint 
ftunniifffon, bie ^ mtt bet @ai(e btfafftn foQtc; fit (tflanb 
au8 jivtt flurf UrftCR , btm Don %tin unb Stanbtnbttrg, bctn 
^jog (Btatg von ©at^ftn, ben bctben Oif^Sftn con %ige&urg 
vnb JBranbtnburg , btm 3)eutfcQmetfttr, btm (Sliafen (Bcacg oott 
SSttt^tim, btn ftabtlfi^ ©efanbtnt ftoniab f eutingtr Don Xugs* 
Iwg, 3o^ann e. Sod auS Stragburg unb btm ftanjltt be« 
SQarfgiaftn von Sabtn, Dr. ^itrmiiimufl ^tJivA. SDie geltung 
bc« Oonjtn ttbtrno^ btr fFurfUift unb Scjbif^of vmi Xrier, 
9Ii4acb V. (Sniffennau, tin tDo^ImoQenbtr SIRann, ber mtt bent 
Jturffirfltn von Co^fen ftlG btfitanbtt D»r unb oUm StafM 
tint aStcmtttttung anftctbtt. iS» max btrfttbe, btn Sut^tr fr&^ 
in btn JStt^anbtungen mit SRittil} aU €4itberi4ter Mrgefi^oBcn 



Disiti.cdDi. Google 



Sn^ nub ^ioon^tmif Si^e. 311 

^ttt. ?tod) atn felbcn Sage mnrbe Sutler oon btm !Bot^EKR 
6cna(^(^tiBt, n crtlttTte fi^ bcreit, gu ber fefteefe^ttn ©tunbe ju 
etf^tntn. 

anitttD04, ben 24. Slpril, fuU^ urn 6 U^r trat bit ftommiffion 
in btr :6t^ufnng M Xrbter fttirffitfltn jur Sttatung jufatnmnt. 
StiOin WK mit ne^rtrm eeglrittm (rfc^itncn. 

^ttontinuK St^ue, btit nan jiun ©prti^er gemit^It, btgonit 
ndt einti Qlngcrcn 9{ebe. Kni^ tr gUtg baoon airt, bag man fi4 
in ttint ^Dieputatioa mit i^ einlaffen nnSe, ba bUftflic ivcbn 
lumnlitni noi^ erffirieglli^ f<ln unbe; obtr utn btr brUbtrllf^tti 
Siebe ivlIUn nolle ntan i^n freunblti^ crma^nen, ob tr nii^t 6(1 
btm rnijertrennten !Rod unb bcr tinigtn 4cifAi<%"t jtirdie utC' 
bleibtu tooUt. ^abt tx StgetitKiotlft aus btr [|ttllgtn ®(^tift 
bcgt^rt, fo notlc man t^n anf baS B'usntS btr Airt^t unb ftinefl 
Qnoi^tM DtiWtifin. St^ttS gab bit aRQgli^tcit }u, bag i^fl' 
n(|t, im ^HQtn ®eift Dnfanraitfte jfonjilttn gcint ^abnt IlhinUn, 
bamtt fti l^ntn aber not^ nii^t bit Sintoritiit btnommtn, ba fie 
fl^l mit bit !Rtt(f|«)ttotbHUneen, it not^ bcr Sage ber ^eit rii^tm 
wugttn. a)it june^enbt @ttnbt fyibt in btr ftlr^ ntoni^e 
Sdtungen niKtg gcmiu^; pm 8obe ®otM ftitu im Sonft bti 
3tit im ©otteebitnp mani^ (Stnri($tungtn getrofftn uorbtn. bit 
gute Sriidilt gtlprac^t patten: tr miige ba^er btbtnlen, o6 t& rt^t 
fti, in bitftn te^ttn 3tittn bit Wl^t nnb onbtre gttttUi^e Smttc 
^tiabjnftten. Unb tnbli^, utim bUe leinen Stnbrud mw^, fo 
foOt tr banin btnten, bag ee (n btr @^tft !|tigt, bag ftat))fi>« 
iDtiefQgtt, utlf tr beeftlben 3a^it6 ^o^erpriefttr nor. Um vie 
t)te[ me^t mUffe mon annt^men, bag ctn (^iftti^tS fionjit, int 
?}amen d^rifA Derfonunttt, ntli^ee bit ganjt SEiitften^it rtprit* 
ftntiert, ^Ifome, gnit unb tl^l\ilft Orbnnngm ^ttorbringen 
wtibt jur e^re ©otteB unb jnm 9lu^ ber SRenfi^en? 

S)ann i^er mfige Sutler aui^ ftin eigtntd ®t)Diff(n juratc 
)ie|eu. S)a4 roeibt i^n Ukc bitt 3)ing( &e(t^nn. Sr^n«, bag 
man nl^t anf feintn tigtnen S3crftanb bonen fo0t, fmbem nte 
fi^on bee ^ittgt JSttn^orb fagc, lifter btr SKeinung tints onbtm 
noi^tben. S!)te S33ter patten genig aui^ baS (Etiangttium gt* 
(efen unb ti tbenfouo^t tierftanbtn ale tr, ble ttiangrlif^t ^W 



Disiti.cdDi. Google 



inbrttnlUstt bmt^t, ale a iejit Ben&^ntii^ i^W^t. Senn cr 
nuT ®otte« e^re unb ber antnf4cn $ci[ fud)t, fo mBge ec iax» 
ttbcr fein tigente $cil nic^t DeraefTen nnb fi4 bavor ^ttltn, be 
trogtn ju utrben. 

gtrnn Dcrbc t^tn fdn (Stmiffcn bejeugot, bag » ^cgernit 
unmtiben folle. Unb tntE oitl SiBtint« fti fd)im buri^ fttnt Sc^re 
^crDorgnufm loorbcn, fiefonbtte burtl) fcin vQui^ uon bet ^ti^eit 
time S^TiftetimeRfi^fn, ntnB tfi aui^ tit^tig fit, ba| $anlus nuc 
uon bet gttfttlc^cn ^rd^eit gtfproi^tn ^abe! Unb in anbnrett 
Sii<^tni ^ab( er felbft bte Obitglttt ottt „ctiiKt0 Dnmtffigtr bt» 
fi^tiben^elt" angttaftit. Snblti^ n»Tbt tr, nienn er Ul fcinen ^xf 
tUmtni fte^n bUtbc, felbft bit Urfa^c fein, bag au4 bit gnteu 
grUi^tt, bie bnn^ ftine tt(fflti$tn St^iftto, uie btc oon ben itffa 
®ebotcn, uon btn guttn fflerlcn, von ber brrifacC|«i @ert(^ttgfeit, 
ertoedt ftitn, nnterbiildt toUrbtn, btnn er mtffe, bag btr ftaiftr, 
falfS ec auf ftintm ©tanbDnntt (e^arce, gcgcn i^n Dorge^en unb 
1^ one bem Stti^c tieiben UKcbt. -~ 

@o ^atte no^ fein ®egncr mlt Sutlier Dtc^anbelt. Semite 
^Attt fetntn Scma^nungin bit gecignttfte gfonn gcge&tn. (£r ^atte 
pt Sut^td Slnfi^anungtn miiglii^ft ange})agt. T)o4 naien nii^t 
bie attnt obflebiaui^ttn ©riinbe fUc bit Unft^Cbarfett btS flonjin. 
S3om ^apft mar gat ttine iRtbt unb bit ^inmtifung auf SStin* 
tfott, ben Sutler unlet alien mlttdaltetti^en Sittttrn am meiften 
Dcie^tte, gtfi^a^ tto^t mtt guttm Stba^t. (Sin SUeonbet, eta 
(Set Diicben bteft Sudlaffungen taunt gebilltgt ^abcn; fie solten 
bamale noi$ in bentftfien Sanbtn ale gut laOfoii^^; neber bit 
Sift^Oft, uoi^ fo tiimifi^gtfinntt SRitnnec taiic 3oa4im Don 9tait' 
btnbutg unb ®tDrg von ©ai^fen t^aten bagegtn Sinfpru(^. 

Sutler banfte bemlitig fUt bit gtoge ®Ute, bie man i^m, bem 
undebeuttnbtn SSonne, ertDitftn. (Et E|at bitfenpc au(^ ftiiitct 
immec onerlonnt. ^t ©o^e bemetlte tr, baf er buti^aue nic^t 
alle Aonji^ien Dtrtoorftn ^abe, fonbttn nut boS von SonftaRjf 
toetl bitft« buri^ 3}trbammnng btr Sttitel bt« $u9 ba« SBort 
@ottts oerbammt ^abt. Sieber uoQe tr Slut unb Sebttt bacan 
geben, e^e tr fi^ boju juingen lltge, bad o^enbare Sort ®ottce 
}u ttibetrufnt. ^enn ba ^eigt ti, bag mon ®ott me^r ge^ort^ett 



Disiti.cdDi. Google 



£ut^ei Udi: itx Stci^ecommitftati. 348 

foUe, Ql« ben SKtnfc^tn. ■ 3n bUfem ^unlte Umt n ScgtrniS 
nE(^t Dccmeiben, utt ts nid)t tn fcintr a^ai^t ftUnbc, bag Sf|iiflu8 
nti^t tin t^ele bed ^rBtmlffee fei- (£r ulffc, bag man ber Ob* 
ristcit, au4 btr biifen, ge^ort^tn mUffc, mif nitfit anf tigener 
SReinung bt^atren bUcfc; fo E|a6e er in [etncn Si^rtfttn gtlt^tt, 
fD uptle CE fi(^ au^ ferntr oei^alten, fofern er nut nii^t genbtist 
lotttbt, ba0 SSSort ©ottta ju Dertcugnttt. 

9ta(| tui:}eT JSeratung btr JtomtnlffionemttglUbtr uucbe Sutler 
aufgcforbtrt, feint ®(^ttfun be4 bem UrteiCe bti flaifei^ unb bc« 
9Iti(^a ju untetbrriftn. 

92ai^ bem, tnaS Ubcr bit SReinitng bte flatftc« oerlautet 
^attt, ttai bae je^t elne }iem(i4 fortt ^i^fiutuns. Slbtr Sut^r 
B>ic« ft nti^t Mrrft jurUcC. @r DreiDa^ctc fic^ bagegen, bag 
atan fagc, tc tntjit^t fiif) bem Urtei[Sf))ru(^ ia flaifers unb ber 
9{ei[^8ft!tnbe. Sr ftiri^le i^rt ^rUfung nic^t, moftrn |it nur auf 
@rmib bee gttUtii^en Soitefl gtfi^t^e. t)ae %Bort @ptte9 fti fo 
offtnbac ftir i^n, bd§ tr nic^t nai^gebtn ISnne, falls ei nii^t but^ 
badfelbe eintS beffecen bete^rt ttiirbt. 3n bteftm ®inne na^m 
cr ben Siorfc^Iag an unb bat, bei bem jfalftr ba^n ju tuirftn, 
bag man i^n nii^t }mingtn mBge, in bttftr @ai$e mibei ftin ®e> 
uEffeti JU ^anbeCn. ^ierauf rii^ttte ber RurfUrft von iBranbenburg 
an t^n bit grage: ob er nirKid) gtfagt |abe, ba| er nur nai^' 
geben xooUt, mm tr bur^ bit ^tlligt @(^rift uiberlegt mttrbt. 
„3a mffi, gntlbigfter ^err", ontnortete Sutler, ,obfr bur(^ ttart 
unb augtnf^einli^t ©cttnbe." iComit tnnrbtn bit SSer^anblungen 
juntit^fi abgebroi^en. 

!Die ©tfinbt btgaben p(^ in bie 91cii$eDerfammtung. ^ur 
!Ri(^arb u. ©rcifftnKau bfitb jurild, um ^i) mtitei mit Sutler 
JU btfprt^en. Sugtr Suf^ Sreunben, ®<^urf unb SImeborf, 
nartn {e^t no(^ btr Offijiat Set unb btr grantfurter ICombci^ant 
3d^. Sa<^IeuS jugtgtn. Se^ttrer, ben man aui^ oie ^umanlfttn 
lannte, l^attt fli^ Uenigfttnd in Sricfcn no(^ »or ncnigen SRo* 
natot fiit Sutler gUnftig auegeftirDt^tn. @elt Slnfong bi8 QafjXtB 
tsar er iebod) oM fttn ®egner aufgttccten. 3lugenb[t(f[i(i| (ieg er 
^(^ oon HIeanbtr fttu ftine ^mdt bcnu^en. ©t^on Dor Zagt, 
fril^ um Diet U^r, ^attt bteftr i^n gu {t(^ ruftn taffen unb il|m 



Disiti.cdDi. Google 



8M en^ MI ba tomttiiltloa. Co^Iaia. 

boi HnftrSB ecteilt, fi4 fiti ben Sto^ttMungtn mU 8iit^c ein* 
jH^Oen, am {^ gctnaO^ 49cri4t cc^tttn jn iBnntn. 

^iec na^ ^t vtcktr Sd un !iCTltc ba« Sort, fir fe^ 
gtnl^ciimgra !>■« Ocfpilt^ ^it, tia« oor ban Sttii^Mage ni^ 
^uttt p Snbt gtfB^t tonbtn ttnnm. 0c{tn^cr iuiifM SBu 
tmam bet €S<^ft nciatc er, bog fa^ oUt tti^tttltn au« ber 
^tUlgen @4tift ^nvorgtgaiigtn frira. i^ to Untciiglii^teit ttt 
flrnijitien ftt^rtt cr an, bag ba fitrr btr ftin^t ftiam €i^ ctr* 
ftani^ ^abc, toai Sttt^n obn nit^t ouf ble ^ifttbaTt Jtiti^ xaA 
i^ct JNt^rttfentatlon tnt Aongil gu bejic^cn BtmuH^t. Scot brt 
entfi^itebntcn SSttbottS brt tntanbei, fU^ tn tine 3)iet)tttotion 
ctnjiilaffen , mifi^te ^ bp4 an4 eo4f«n* (u Oe^ctti^. <S« 
wtnbe manc^critf ^in tntb ^er btbottitrt , ofut^ {tUroo^miM 
®4iurf na§m babei ba« Soit. @4Iitg(lc( ging tnon lefudatftS 
anettnonbti. 

9m 3ta4ttiittas oerfn^te S«^(eu«, bnr ooi Dcgitrbt bronnit, 
fl4 mlt 9nt^T }u meflen, oiif i^n in btffett 43t^aii[nttg ttajtnvtrten^ 
jum Xeil in ^erntdforbember, ^oi^mUtiflei Xebnotifc iSr fi^Iitfl 
i^m tii4it0 @etiaaens al« eint IDtSpntation cor, ju uct^em .^ncde 
a auf fcin fnltt ®dttt uetgl^bn foUt. Sut^ tollit bctao^ botanf 
dngeeanBcn, vemt tii^t bic rnrffir^Iiifiai Mtt bajmifApn Bttietttt 
lottien. Sii4|{ni« (rjttl|ltc f^jiiteT SSsnbttbtnge mm btm Sfnbcud, 
ben feinc JihueisgtUiibe ouf Sutler gnu^, bog ei iE|n ja S^cttnen 
geti^tt n. bf^.; ~- uir nri^ nur, bog Sut^ ladeut^ blic6 
nnb bag nufl jtwn Xagtn bit blttere 3feinbf(^a:ft judf^en bciben 
anfinnent ^trrit^te. 

Untetbt^cn ^otte ter ftoiftt anf ten Oeti^ btf Sc^ut , tiem 
®4)iif &ttlb >w4 Icnt)^ ctftot UntrrRbitna bit ®ai^t fo boc* 
geftcflt, aM nfe ivirtfl^ 9n4fb|t anf cine Sintpne ooi^anben nftic, 
fI4i Iwreit fintoi Uffen, no^ ucttere jDei 3^e gitp ja stntt^cou 
Sn aRorgen bts 26. fanbra fii) Dt Vt^ nnb I>r. Spent^Vt 
bd 8ut^ efn, ntn oon nmem in i^n jn bringen, feint €(^iittm 
ten Ca^t' nnb ben SttdfSftOnbnt o^nc oUe SeMngnng jot Se* 
attefiung ju Sbtiantnorttn. 

SKon (pra4 fo einbrtugGi^ krti SMnnbRt Img in i^n ^inctn, 
btf n ftd) Otbtntjtlt trbat. & tonntt if|m ni^ mtgi^, bag 



Disiti.cdDi. Google 



■ Bcitnt ecrtanUnngtn. U5 

bie btiben iDottoien rt gut mlt i^m mt'vatta, er fontttc toOfH aw^ 
tintn SIuQcn&Ud elauden, btig sun m'trtlt^ t^le ®4i^ft q(« Wii^t* 
f4inur beS ^aubtnt aneitennra mtbt. loie jjent biet al« ft[f>^ 
iKr^b(i(^ ^tnftetbtn. Witt uattm notltt man i^ twnn nt^t 
gc^attnt, bite ale Ocbingnttg ju ^ui? Hm SRa^mtttaa n>i(* 
er btn Sntrofl jurUd. (£r tonnte ^ ni^t nitf^Ucgtn, bae Sort 
kr @<I)i:tft menftfilii^em ffinntffra unttrjusibntn. H^rfUu^ tft 
bet SNann, btr fi4 mtf 3R«if(^tti tttrlUgt" (Ocrm. 17, 5), ant- 
nortctt er mit btr ®(^nft .Qerlafftt ni4 mc^t anf gUifttn, 
^ fittb SDtntf^ni, pt Hnmti ia nit^t ^tlfm" ($f. U6, 3). 

3)a fraste S|)cutineEr, ob ni(^t bnici tin ftmijil bei ®«4e oft^ 
Itt^tCfni mSre. Sal nur [ange btr KBeg gtuiftn , oaf btm 
Si^r cint entf^tibnig n^fft ^ttc. Sr »it« i^R qu4 tttt 
ni^t jurfid. St Dtrliingtt nur, bag man tfl befi^emiigt, aui^ 
bort anf ®ninb btt ®(^rift urttllt. ^Dorouf^in crUattt et fi(^ 
bcttit, fibct bie fSt tttig gtlialttrMn ^unltt, bit man i^ f^rtfUii^ 
nitttilitt foQt, p f^meigen, aber nm: fiber biefe, toS^b et fj} 
[onfl bit frcit SStttUnbigmis be« VQotta ®attt6 votbt^ielt S)lt 
Stmittler ttber^itrttn ^tr bit fltaufel von btr @4irift nnb gCaubttn 
in bee %^td tint Cintpng gcfRRbcn jn ^obcn. Sei btv nnittitt* 
frtttttten ffiunfi^ no^ eintm flonjtl nuit ti nii^t unmbglii^, bsg 
bie 9}eid|McrfammIimg Shit^ie aJorf^Iag ga bcm t^gcn mAd^. 
®etabc in itnen Xagen, boron ami nxtn fi4 tcinnetn, tsnibtn 
uii^ bit %^4iotibtn gcgtn ba« ¥a)>fttum itogebcn. Sofort be> 
gabtn fi4 Vtutinger nnb 9c^n« }n btm ftai^ptn t»n Stttt, 
bet, fibtr btefe Annbt ^4 ^tnt, bit @&S)t mm in etntm let^ta 
IBeftirft^ P 'Etii' bringtn ttoUte, an bom btm ftolftc ju be* 
ci4itnu 

Sn^tr lotte gu 9{i^rb D. ^Bitiffendau grofics Setttautn. 
fll8 tt it^ unttr Diet Sugen mit i^ Dci^anbcitt, ttOf^tt s 
1^ unttt btm Sltgtt bt« eei(^tgt^imni|fes fti« ganjel $tri. 
Kltonbtt motUt Difftn, baf er i^m ui^tifli 33lngt mitgettilt, 
0111$ bie Scrfofftt tinigtt anmiqmcn gtgtn bas ¥ot>^tnm tt* 
f($Untntn S^tiften angtgtbtn. Sr bitnntc batauf, bitfclbtn jn 
erfa^ttn usb forbttte fogoi ben Otn^ bt« eti^igt^timnifft*. 
9aU te fdntn Bntif ju errtii^, „;ur Q^t ®«tM unb gnr 



Disiti.cdDi. Google 



8U iaOftt tub ba ituifOt^ son Xritr. 

OcfttrtKning bte Rii^utfriebenS", mac bUfnii antnf^tn ani^ liae 
Wiil)tieftt <Stiot bn fiirt^e nii^t mt^r ^itlig : ec tcKftrte, btr Sri' 
bifi^of fei nii^t ttnbunbcn, „eineiii Wtam bat ©atrommt ber 
Stii^tt ju ^tttn, bet bie Set^te gii^Urt, ber tin notoiif^et 
Stt^x unb fttn ®Iieb bet ftiri^ mt^r ftt". SSir ^Qrm nut, bag 
in imttn stttcauiiifitn ©efpia^t, ju btm fi^tieglii^ au4 @po(otia 
jugcjogen nurbc, Sutler btm Jhtrfiirftnt no4 annul bU ©rfinbe 
aueeiiiiinbnf<|te, toaiam n ntbii bcm flatftr no^ btn jReii^e- 
jlUnbtn in ber Dorgefi^IaBcnat SStift ftine ©a^e juc J3eBctei(ung 
Ubtrgditn tSnnc. ateanbtre gui^t. tc mtti^tt, um fetne ©Ofee 
gtgrn baS Spopfttum, toorin bie ganie V&tit rait Ifya Ubcrdnftimtnte, 
ju rdtra, in btn ®Iaubtnefa$tn ttaaB nai^gtbtn, uac un< 
nUttg gtlDtftn. Stnc folt^e ttbcrltgung t(ifUtttt ffir t^n nii^t. 
S)n: ^atift unb bit ane^rga^f ber ©tttnbe tonnten mtinen, baS 
ftitn ganj oecfdiitbcnt S^ingt, [tint f(^arftn Snttagrn gegen bie 
SeibtttinlfTt ber StnE|t ftien ni^M anbtrte ais bit alttn JBef^utrben 
btr beutf^en Sftatton. gUc t^n ^ing boi^ bae atlts aufe tngftc 
infammea, tr mngtt nnb ^otte ti tUtx gtnug barjut^un gtfui^t, 
bag ba« Sttbtrbtn in bti fiirt^t auf bei Secle^ning bcs gBttn^ra 
{Bortts beni^t. Vdt ftbtntbungeliinfte bte frtunbli(^eit ftiri^tn- 
fUrfttn, bcc i^tn nat^ SlttanbtiS Strict aui^ etn gutts ^riorat 
unb fdntn @[^u^ ongtboten, nactn DtrgA(i<$. ^ufgtfocbert, nun boi^ 
ftinttftits SCtittel anjugtben, tvit tine (Einfgung gu crjieftn fri, 
antmoittte tr mit ©amatitU ,3^ btc !Rat obtr bafi Strl aus 
btn 3Rtnf(6tn, fo niib t9 untngt^tn; ift'0 abtc an0 ®dU, fo 
tbnnt i^t'e nii^t bampfm." (&t ntfTe fi^er, menn ftin atginntn 
ni(^t on« ®Dtt fel, fo mtrbt ti Inntc^atb brei, oitQti^t [(^ott 
jtnti 3a^nn Don ftlbfl unterg^tn. @o tbnnttn bee jtatftr unb 
bie !Rti(^«ftltttbt an btn ^opft fi^re&en. Sei btn bcfte^enbtn 
9Ie(^t0anf4auungen uugtt tr \tlb\t (ttnen anbem Su^uxg, ots 
feint @a4e ©pit unb bee ^eit jU Ubtrlafftn. 

!Ctr Autfiitft mtinte boO) tioH), bag mit tinem Aon^ ttuad 
in tnci^cn fti. (Sr fiagtt, nae Sut^tr ju t^n gtbfit^tt, utnn 
tnon bie aitUtI, wtli^t ttntm ftonjil Dorgeltgt utrbtn foUten, aue< 
gtjogtn ffSitt. Suttee antoortete auSutic^tnb : .SStnn ts nut 
nitlgt bit ftnb, utli^e bai Jtonftanjtr ftonjil Dtrbommt ^at?" 



Disiti.cdDi. Google 



6(^lu6 btc Ott^mtUnngtit. QnUafTnas- 817 

Hte btc Surfitr^ bit :8tflir[$tung anefpra^, bag e« gecobe biefe 
Kctilel fcin mttd)tfa, ba crltttite n: „3a. Uber btefe (ann i^ unb 
nid [4 nii^t f(iin)tisen, ba ii^ gctofg bin, bag in t^nen bas 3BoTt 
®cttt8 bcibammt ift. SiebeT witt tc^ Anpf unb Stbcn Derlitten, 
a(9 bas ttare SBoit ®ottt« Dtttaffen." 

fS3l\t bitfer (Srtlitrung mac aiitt tntft^ltben. £)cr OurfUcft cnt* 
lieg l^n fiennbtti^ unb uerfpiadi, uite Sut^tc irllnft^le, i^m btim 
ftaiftr bit iSrIaubnifl jur Sbrctfc auejuioirtnt. 

Unb bie laifnlu^c Snttaffung nurbc i^m fc^r ba(b jLiteit. 
9Iail) uentgnt @tunbtn ft^on Iteg i^m bet flatfcr bnxdt ben Of> 
fijial Don SEtUr anlUnbigen, ba aiiti 3Ra^nen ungebEl^ getntfcn 
fti, bitibt nt(^te Ubrig, als bag cr nunme^c al8 Sef^Ufen btfl 
®\aabtn8 gtgen i^n oerfa^tc. aSo^( gab ts ©timnicn in bci 
Umgtbung bee SRonaci^tn, btc i^m rittea, bent fierce bafl Sort 
nii^t ju ^atttn unb mil i^ Vie einft @igidmunb mit $u« gu 
Dcrfa^ren; fein 8t^r», btr fpiltete $at)rt ^brian, tnolintt brln' 
genb, wenn ec fid) felbft f^ene, gegen Suiter tinjuf^reiten , i^n 
bD4 on bit ftuiit auejulitftni, um bci ganjcn Selt ju ieigcn, 
bog cr tin gtinb bet IJeinbe Sfitifti fti; abci Sari glng ni^t 
barauf ein unb oerfprai^, bae fitie @cleit, mi er einmal ju> 
gtfagt, ju fatten. Sinunbitoanjig Za^t follte efi nii^ttn. JQifl 
ba^in ^abe Sutler nac^^aufe jutttdjutt^rtn, untttn»g« bee ®d)R!> 
Une unb ^rebigtns fi$ gu ent^aUtn, uut bad 33oCf ni^t ju ec> 
regen. 

Sutler tttDibtite: „<&9 i^ gefi^e^en, loie ti bem $eini gtfaHen. 
^ec 9lamc be9 ^ertn fei gtlobt." 3>ann Utg cr bem Stai\tc unb 
ben ©tdnben ftinen ICanf tntbteten, bag fie i^n mit fo Dielcc 
@ilte ange^iirt unb ani^ fein ©tieit toa^ren uoUten. Slidita ^obe 
cr gemoOt, a(9 eitte JRefoimation ber ftiii^e bnrt^ bit ^eilige 
®4ttft 3Ur ftaifer unb 9tti4 fti ec btreit, aUeS gn erbulben, 
nur bad etnc mitffe ec ^^ Dorbt^atten, bai JBort ®otteS ftti ju 
bettnnen unb gu begeligen. 

^oe uar fein [t^tes Sort an btc taifeclic^en a^ttttter. 
S)aianf gaben fie fii^ bie $iinbe unb fi^iebtn son tinanbtr. 

!^g er bit f^lirffle SBtcncteiiung gu eruarten ^abe, barUber lonnte 
Sutler feffift leintn augenblid in ^utifet ftin. SQic ^Urtn ho^ 



Disiti.cdDi. Google 



SIS (Sigcbniffi. 

ia btefcr 3''t Ma SSoit tier €i)cge otin M Umnute 0011 i^ 
6t(tm wax eiu SRcafi^ Btilaffentr afs Sut^tc tn Jrom Si^cii. 
£)ie Strict ^atte i^n aueflcftogcn; iebe €tunbe ^tte tr bit ^(Itt 
)u (rauten, bit ^n anc bti mtnf^tfa^n ©efcQfi^aft aueftitf; 
ts gob Itincn fRiUftit auf Srbtn^ btr t^m ju felncm Slt^t Mr> 
^ftn lonntt. S« Mitb i^ nti^U aU fein @ott, btnt tr fdfni' 
feft ottttautt, unb ftin Otoriffen, tudc^ee t^ bticnett, nnr bic 
(E^n ®ottte, ni4t bit ttgetie gtfu^t )a ^cn. SBa« mag n^ 
(<tc4 itt t'ltcn 3:agtn buii^ ftttie @erlt geQonstn fcini iln fti^ 
ftOi^ ^t tc loo^I am oQeriDtnig^tn gtba^t. Sa0 log on feiner 
^onP Xbti bit Sonftnbe, bit ftiium SBoAt fitau^ flclaitf4t, 
bit mm mit in ftin ©diidfal ottflo^ttn tDutben? 

{Dion ^ i^ on bit scoge StrantimirtUi^ttit oft trittnnt, unb 
tt mat flit berftlbtn DoQ btumt^. S3it grog war boi:^ bit 3Ht* 
fu^nug, bit an i^ ^trantrotl @elb^ btc lii^t Stoba^tet non 
fftiAt lOnntt.mtinen, tS nlirt oitllelc^t beffer, uenigftenA t^9<t 
SttDcftn, utnn Sut^tr — bantm brt^ fi^ bo(f| fi^tttglic^ <dlce — ' 
neitigtE ftatr an ber Stnncrfntig befl Stottiiii fcftgt^Ittn ^iUte, ba 
bti tinigcc S^a^gitbigttit in bitftm $uittt oitl gmonntn neiAtn 
tonntt. SDtmi ongtcbtm, ba§ bti Sttit^tftag ^ttTbun^ mitttlbat 
Don nencm gu btr SttUnuig Dcroofa^ loorbtn todrt, baf ba< 
flonjit Uter bem ^o^ftt ftt^t, ttoraus tin unbettcfttnbartc, poti> 
ttfi^u Siottdl crtDOi^fen lonntt, l^t bit ntnt Hnfditniutg, o^ne 
filr ^&ittl{(f| gttttn ju mUfftn, fid) ungtljinbert auebctittn EBnntn; 
ja bti btr abntigmig SRomd gegen tin jtonjil nnc a btnlboi, bag 
bit tDangtlifi^e St^rt inbtfftn ilbttaO tn btutft^en Sanben bie Ober* 
|anb gtoann, tint <SpaItmto mtftrer Station otrmltben isorbai 
»«ri. 

Mbtr folc^ (SruSgungen (onntt Sut|)fr nit^t ^abctt, mib nenn 
n fit gt^obt i)&ttt, Dttrtn fit fitr i^n nii^t btfltmmtnb getoeftn. 
<E4 gc^brt jn btn vUtfo^i vtr^ilngnitDolltn, obcr bot^ mu t^rtr 
aDtoliot loitltn btnunbtmdiDtctcn Sigcntttmlii^teiten btc btutft^ 
9tefonnation, baf fit, foutit t9 an Sut|cc lag, btn ®tgnmi jum 
SSocttU, oft M« )nr flitrjfit^gfctt btn QrivliBUDBtn bet JKug^tii 
mb etrti^mtng fi^ ncrf^tofftn ^t. @a ft^on f)itr. EDZo^tt 
bmmea, voS ba miAtt, dntm Aonjil, ntldtee bit (ellige @(^r)ft 



Disiti.cdDi. Google 



etbratung btc Xagc In ZBormS. 849 

ni(^t ii(« (Slaubotfgrunblage anerfanntt, tonntt er fid) nii^t unlet* 
tDOftn, oJfttt aQte bad wtriier in Bf^^ft^ iu ^tStn, tpctS iQm 
bim^ bit @i^^ imb bit innen Srfi^ning )ui Aberjcupng mtb 
gur intuitii^tn (Stivig^tU getoorbttt tsai. KuS bttn SBiort mar 
fein ®[aubc geboren, in t^m tt)in^t(tt btrftl&e, auft t^nt na^ n 
— bofl war fttne uttenttDrgtt ilbtrjtugnng — an^ bit ftraft, fit^ 
ber ganjtn fiSrit entgtgenjutleQen. 

fluf ber onbern ®eite tp ce biK^ mtrli^, ult bies oiclfd^ 
gefi^c^m, in 8ut^t« ©egitcnt, bit fettitr Stnirttitmig juftimtntot, 
obtc ftc toi) gefd|tl|at litgen, nitr unfrotnme Sntnfi^en jn fi^en, 
bl£ fi^ ^artnddig bn offtn&aitn fSa^i^rit tDibecfe^en. Unttt 
btli btftt^enboi SRet^tSvtr^iiltniffni nnb ftit aWnt fiberfiefnten 
iRe^teanf^oumtgcn max, utnn Ulicr^attfit cine ric^terlii^c 
Sntf^tibung getroffen iveiben folltc, unb barin (ag ber 
St^tr, teitt ai^crtr Stuemrg iUirig, ale bag Sutler Demrtetft 
murbt. 3)Qf ti ble Uitft^lbartelt ber flonjiEitn gtlengnct, ^ottt 
feint fftfetrtl na4 batnoligra Unf^auungm nnloibtrltgfii^ ertoteftR, 
ani^ ben i^m freunblli^ gtffnnttn ©t^nben. 3)tnn btunit Mtitiflrf 
tr ben ^Ui^ften ®crt(^ts^of, an uelditn bit abentittlnbtfi^ ffi^fttn- 
^it bl«^r tvenigfttns ibeeH ^i) angeflanmieci ^otte. 3)aTiiber 
^inaue gab ti nit^te. SBer biefte ^iiififtt ©erli^ nit^ anertannte, 
bti fleQtt fi4, fo tnugte Jtbet ttrtciftn, ber Sutfierfl anff^ouungen 
noc^ nii^t in fi^ oufgtnommen, btm t» noi^ nli^t ute i^ pxv 
@emif^lt gtuorbn, bag oUtf, aui$ iRei^t nnb @tte, an bet 
€i$iift gemeffen utcbcn mUffe, auger^atb txi btpcl^enbtn iRc^M. 
S)agtetD nrngttn boi^ aut^ feine ghtunbe ntf^K einjumenben. $ler 
reii^te aiit menft^Iii^e iBei«(ett ni^t au«. 

3n bet 2;^at, in Jentn S:ag(n gu Soraif ^nbelte ea fl$ noc( 
not ntEir a(S unt rcligilife unb flr^Iii^e gragen. Smei SQtft* 
onfi^oitungtn ttaftn ba oufeinonber, Don btntn bie etnt mlt atltm 
itadf, wae tine me^c aI8 tanfenbjll^rige Sntuidetung ju tuiigeDi 
9Ie(f)te q^tmptU |attt. ICic (ange unteriirfidte ®(baiift, bag ed 
etmafl gSbe, uas libtr allem gcf^rtefienen unb tt5eriieftrten Stei^t 
ftdnbe, bag ber tinjflne au4 Hn 9tt4t ^be gegeuUber bem 
Sangtn, ba6 Slc^t, auf bie eigent ®cfa^r ^in m^ irrtn ju biirfen, 
wit tincm SSorte ber ®thante Don btr ^ei^eil bts ©ooiffen^ 



Disiti.cdDi. Google 



850 etbmtuua imt tazt. 

toax a, bcr ^ftr faft ait jum erftcnmaf jum anflbiud lant. 
anon batf fi^ nf^t munbtiti, bag bit atte ^tit gtgtn bitfe S^ntc 
rung fi^ ticifi cinmat jufammenfagte. iman^e moc^ttn bie giogt 
@{fa^t, bie baiin lag, utenigfttnd a^nrn. 3S^atiIt(n nli^t bie 
@tu$en bt4 dttii^ in i^nn ©tni^feften? jionntc man bae Ste^t 
btt ©nDffftnSftti^tft nlt^t aui) anf anberen ®ebitint a[6 auf btm 
itligiBfcn jut @tltung brlngm tooUm? Sae nbtr met Dtrbttrgte 
banit no(^ ben SSt^&vb bed jRei^te tifitt^aupt? !Cie bielen, bentn 
Sut|er« ffltbonlengong tin Mt\tl, bit in i^m nut btn bbentdigcn 
®tacctopf fallen, bie ben ©cbanttn Don (inetn burd) bfe €(^rift 
gebunbenen ©eniJTen nidit ju fafftn Dtimoi^ten, Ubtt^brten 
tibcr bcm SSort oon bet giei^eit tints S^riftenmenft^cn nur ju 
leii^t btn anbttn Stil ftiner ^rtbigt, bag tin „lS^Tiflenmtnf(^ fei 
ein bitnftbattt ftnti^ aUti iCinge unb iebtrmann untert^an*, mtb 
lonnttn ttii^t tn ber gtnte mit tinigctn ©i^ein ben Umftutj aUn 
X)ingt ^tttiitbrt^tn ft^tn. (Sf fonntt l^nen a(e tint fitin(^e $pi(^ 
gtlten, ate tine gute kfjat, ben Sietbtcbec ju oeinlc^ten. 

@D uritilttn bie tintn, uii^Tenb anbnt, toie ^itbri^ von 
Sa^ftn, btr fii^ baran |it(t, bag man auf Sut^cifl Stgc^r, i^n 
gn uiberlegtn, ntdit tingtgongtn tsar, ineinte, bag ni^t aOein 
$amia6 unb ftaip'^ai, fonbein aui^ {lerobee unb $i(atne gtgen 
i^n fd. .iCaDoi", ft^t it ^inju, „tvia nii^te ^tlfen; ts fte^t 
tet ®ott, er »irb e« fonbec ^weifel toofjH ftfttitn.' — 

3nimtr[|in lag bod) bem fflutfiitfttn unb ftintn jRAten bie Stage 
no^r aa» \it i^tttftits ttma fiit Sut^tr t^un Unnten- SQat fcine 
SStmrttilung nii^t }u Dtt^inbern, fo ftagte ti fi(^ boi^, ob bee 
jliitfiitft nii^t ein 9tt[|t ^obt, ftintn Unttrt^anen, btn iQMtttnbergec 
^toftffor, Dor UnbiUtn jn f^tigtn, i^n btn SSttfoIgnngtn ju ent' 
3it^n, fo langt fie noi^ nii^t auegebioi^en toaien. 9fo^ mat 
Snt^tt nii^t Dtnirttilt, no^ untttftanb ti DoUtomnttn ftinet Sllai^t. 
SicUeii^t [egtt fi(^ btr ©tutm unb toat fine einfii^tigere S}erftlln< 
bigung )u tr^offen, uenn t9 gtlang, SutE|tt tine S^^ Ion0 If bei 
©tiOe JU Detlsa^Ttn unb i^m ©djtctigtn aufjultgtn. 

SDtc $(au bucfte taunt uom Jtutfiirfttn ftlbft auagegungm ftin, 
(tifQtlc^t Don feintm, Suttee fo fe^c trg^tntn ^tubti 3o^ann. 
(&t f)a.t ftintn iRattn ao^I nur tint aQgemtine SSoQma^t no^ 



Disiti.cdDi. Google 



$(an, Cutset )u nnbttetn. Sbnift. S&l 

^ener !Ri(^tttng ^tn erteitt, ofjat ttb<r bad Stnjelne Stftlmmunetn 
ju trtffen. ©i^tt Ift, bag fono^t er tote {icrjog ^o^ann lange 
3tit Sut^trS Sufent^aU nii^t grfannt ^abtn. 9Iod| am ttt}ttn 
Kbmb in SSonnd cr^idt Sutler in ©egentoart ©tiatatins buti^ 
$^i[ipp Don ^li^ffl unb grtebii^ son £^un Sunbe bat]Dn,^ag 
man i^n in ®tViafft\am biingen moHt. SJo^t ober llbtt muglt er 
batQuf eingt^tn, ivenn oui^ ungein. 3hir menigc mugten baoon, 
ntddt einmal feint JBtgteittr, mtt bencn er ifrtitage, am 26. aprll, 
frU^ 10 U^c Don SBorme abrelfte. Stcanber btrli^ttte barl^ec 
va^ 9Iom am folgcnbtn STagt: ,®d ifl bet t^rmUrblge ®4utTe 
Qefttm fcU^ brti ®tunbtn oot SDlittag abgeitifl, na^btm n in 
©egentoart Dttler ^tifoncn fii^ attle gtrttftttt Srfitc^tn gnna^t 
unb uiele ®(aftr SRotDafier gttrunlen, moDon er ttn ftarfer @rtunb 
ift." Srft in O^Jtitn^tlm fi^tog fii^ bee falfectti^t $eto(b f^m 
an. Untcr feinem ®^uge crrti^tt er am @onnabtnb Stantfurt, 
no er in friner frii^eren ^crbtrgc Quortier na^m. 

SSon ba auS [i^dtb tr am 28. an fcintn greunb unb ,@f 
Datttr", btn ^ain Sucae ilrano^ in SSitttn^tig: ,3i^ ftgne 
unb btfe^Ie nii^ @ott: i^ fag mUfy cint^un, n»ig felbft nit^t m, 
unb wit tDo^t i(4 (ItEitr ^tte Don btn S:Qrannin, fonbtrfii^ Don 
bti tolltenbtn ^ergog ©torgtn gu ©ai^ftn $(lnben btn Slob tr* 
ntttn, mug i^ boi^ guter Stute Stat nii^t otrai^ten biS ju fttntt 

^dt. (S9 mug tin Htln ^tlt lang gtfc^mitgen unb gtltlttn 

fein: ,<Ein tntnig fe^et i^r mi4 nit^t; unb abtr ItEitr tin ntnig 
fo fe^tt i^r mi(^', fprit^t e^riftu* (3o^. 16, 16). ^ ^off, e« 
foU i^t auc^ fo gt^tn. iCot^ @ottc« SSiKt aH btr oKtrStfte 
geft^t^ ^itrin, toit im $immt( unb Srben, Slmtn." 

Otine $a6 unb ®ttt, o^ne SSeib unb filnb, uarb ti i^m ni^t 
oDju fdiBer, btr ©tfitte ftiner ©itlfomltit eine 3eit lang ftm 
ju bleiben. .(£r lieg »tnig ba^inttn. SRitr fiir ftine SScrtrttung 
Im ^reblgtomte forgte er. 5Da foatt gictnttot gtlblin^ fiir i^n 
eintrttcn, im Slotfad mlirbe qui^ SlmSborf btrtit ftin. 

SRot^ ©onutagfl, frB^ urn 10 U^r, reipt er UKiter ui) grleb- 
berg, Don too cr einen Tottinif^en Sricf an ben Jtoifer f(^i(fle. 
ttnter bem Sudbrud bte untert^finigfttn X)anlt« fiir ba6 i^m be* 
ua^rtt ©eleit beffiii^t tr baiin bo« gegcn i^n ju 9Borm« tin- 



csiti.cdDi. Google 



Sfia Sricf an ben Jtaifci unb bit etSnbt. Suf bcc Htift. 

flcfeitttt ^ifa^mt. Xltc Hngtlfmrttt fci gctDefcn, baft n, buti^ ftfat 
iSemlfftn nnb bit ^Ulge @4iift gtbunbcn, rt nii^t ttbtr fi4 ge* 
bioi^t ^e, fciite IQttf^tt unb 8cI|Tcn bcr tolfltlttni^eQ S^urtcUuBg 
ber Ktii^eftSnbe obti ttnt« Aonjiis }u unttracrfm, ba n aQtlB 
rine VtUfuKg btrf((ben bui^ bit ^iKgt Si^cift gufitftt^tn tCnne. 
3n jciKi^nt ^fngen, bit »it btm IBorte ©ottte unb btn eafgcR 
<8tttmt nii^tf gctntiB ^btn, follt man tlnanbtt entranen; aber 
nimtntmc^r [tibt ee (Bott, ba§ tin SUcnft^ btm anbtnt bad Sort 
®ottt« UbtranttDDtte, bdC btr 9ti4ttr oQcr Mtlbtn miifft. @tiiK 
St^n m^ i^m tnilftn ja lafTtn unb, foUt er bc« Srrtnm* Ubtr> 
fii^rt Utrbe, ju mibtmtfen, fti tr siu^ }t|t no$ gtrn bertit, ja, 
cc blttc btn Jtaiftr, Don btm tr ftit btfl ibtftm otrf^e, ni^t urn 
ftinituriatn, fonbtrn tm SJuntn btr sanjtn Stitiijt borum, tine 
JdI^c Vrllfut^ iu otranpatttn , ba tr ni^M onberce fu^t, al< 
bte (Sfftt ©ottte unb bal allBcmtlnt ZBi^t, unbttOntntrt borum, 
ob man i^m jufHttimt obtr nit^t. 

Sin SifttHbta jinnGc^ gltit^tn On^ts ti^tttt ti ouc^ an bit 
ettlBbt be« iRti^fl. 3uB(ei(^ tntticf tr, no^I anf ®rnnb fritter 
Srrabrtbung tnit Sfiafatin, btn iRtl^^oIb nnb rtlfte ^nttt^ 
fibtr SrUnbtrg na<^ {)tr«ftlb mtitcr. ^ort troartttc i^n bit 
ftfunbdt^nt Slufnafimt vonftiten bts KbM b^ ^ScntbttHnerffo^rt. 
Sint gnu ^tltt neit jogtn tl)m bit 37Iann(n btsrcaen entgtgen. 
Sr felbft tntfiting i^n oor btm Xfyttt unb gtltittte i^n in bte 
&a\it, mo i^ btr fftai btgrUgtt. 3m ffiofttx mnfte tr Onartitr 
nt^men. 2)ti lOit taut»U i^ fogar ftin S^Iofgtmai^ tin. 
SOlan woQtt hur^mifl tint ^rtbigt von i^m ^Srtn, unb tfl mar 
vcrgtbtne, bag er baranf ^tnulte, nan Ibnnt bits Iti^t ale cintn 
®t(tinbrui^ onft^, oui^ tSnntt btr Vbt libtrbitft um btduiden 
ftint Ktgalicn VtrEftrtn. Sr mu|tt p4 baju vtr^^en, am anbtts 
anorgtn, frti^ fttnf U^r, Dor btm SSoIfe }u tirtblgcn. ebtnfo ging 
c« in Siftno^, too nutH t^m gltii^fiiile nttgtgtnjog mib )u ttntc 
$rtbigt nbtigtt, toogtgtn btr V^axttt, nm teinc Ungtltgtn^titcn )it 
^aben. Dor ^otat unb S'^V^ ptottfticttt. 

am Stbtnb M 2. 3nai mor er bafttbft angetotnmtn, btn 
SRorgen barauf trcnnttn fii^ feint ©enofTen mit fbiinnfyaxt bet 
llmeborf unb bt« idtvbn ¥*6tnfltiner Don l|n, um ginbat 



Disiti.cdDi. Google 



SSegtS in bie (lettnat gu jU^en. Sc felbft nanbh fii$ btn 
Sergtn ju, um jetne bortlgcn SectDanbten ju befu^ni. ISr mac 
too^I feit feinem (SrfuTttt Sluffnt^alt ni^t mt^r mil yptm ju- 
fammengetomnttn unb jt^t foQte tr fie ali tin ©cbannttr, btr 
6a(b aui^ bit 9I(^t jn tttDorttn ^attt, nit(becft(|ttt , vieUtitfit jum 
(e^tenitia(. Tile ©ttnen ^abett bamR ttmrt Stiftog gtnommtn 
unb na^nttn t^ti freunb(id) auf. 3$on S}}ii[|Ta, bent alten @taniin> 
ortc, mo cr bet fdnctn O^etm, ^leinj Sutler, Qtroe\tn, f(!^Iug <r 
ben SBtg Uber ©^mcina, Sllttnftciit nad) 93a[teTei)aurfn ein. 't)a, 
unneit bee 31Ittnftein, jenfeitd bcS ©laSbai^d, an ciner no<^ ^ute 
gejeigtm @le(le, bra^tn KtiUc auS bem 2SaIb. ^t^enfttintt 
ftfrone fofoTt au0 btm Sagtn unb ticf baoon. SDte Stctter fprengen 
^tran, fangen Sdrm mit bent gu^tmann on, toerfen i^n Dom 
XSagen, btbro^cn Sul^tc mlt ber SIrmbiuft unb forbern i^n auf, 
fi(^ gefangen )u gtben, na^itnb Slmeboif, ber Don bent SSof 
^abeii Dciftdtibigt mar, um ben Bu^i^niann gu t!iuf(f)tn, mit lauten 
SJotten gegen bit ©cnialtt^at ))roteflieite. SDIan (ttg f^n ge^en. 
3)agegen niurbc Sutler ergrifftn unb in ben SSalb gefiilihtJpt. <£ift 
fpitt in bee 9ta(^t bta^U man i^n auf Umtoegrn nai^ ftinem 
neuen. :a3eftimmunflSort, bee liSiartburg bei iSifena^l. 

(Se tnar alleS fo ^ttmtt^ Qcft^c^tn, bag man in Sonne ni[^t4 
totittr trfu^r, ale bag ?Mf)tv plS^tit^ tierfc^nmnben fei. T)ariibn 
l^trrfi^te aQgemeine Seprjung. 9Zur ateanber a^ntt bae Sfif^tige, 
ba| bti fii^fifdit ^Suc^e" ftine {lanbe babti im @piel ^nben 
totrbe. 9u4 ber Saifcr mar nii^t o^nt oQen SBerboi^t, gab bctn* 
fetbtn aber Itine loeittrt golge. 3n btn jtrtiftn Don Sul{|trS 
0reunbtn b>ar man Uberjtugt, bag er btn Stdnfen ber JRomanifttn 
jum C))fer gtfaQtn niiTe , macl)te bit ^lapftlic^tn Siuntitn 
mit gttabtju bafiic otrantiooclic^. 3t|re SRituittung bei tinem 
%tlentatt auf Suiter fi^itn um fo loal^rfc^einli^tr, a(e nan tr> 
fii^r, bag {te aue lOcforgnie, fiull^er filnnfe mUf SOEimen obet 
fonft mo^in tniflie^en, mo i^n bit S(^t nii^t trreii^en wUrbe, f^OR 
SInftalten eetrofftn, biee ju Dtr^inbern. <Sot(^t unb anbtrt ®f 
rtit^te uurbtn Don btn f&c^fififien JRlittn, um Don ber litfiligen 
ga^rtt abjultnftn, gtfli^entdi^ btfttrbert, unb te tft fe^r gtaubltcfi, 

Itolbc, inlfn. S3 



Disiti.cdDi. Google 



354 a(&rc4t Mtec. iBtW-i W" iatifa. 

tag Xltanber unb fdn (Senofft barUbtt oon neuem in crnfllii^ 
®efa^r aciiettn. 

Stt^t toenist ^idttn gutter fUr tot; ging boi^ fogar bie ERtbe^ 
ba§ man fdnen 8ti^nam nufgtfunbtn ^abe. iDacUbtr cr^ob fii^ 
in bentfi^nt Sanbtn groge ffltage. Slbredit tDUrtr, btr ^lUrnbergtr 
aRtiftcr, bcr fii^ bamale in Sntmtrficit auf^itit, f^ritb battibtr in 
ftin 7astbu4: »Sfbt tr noUt oitt ffobtn fit i^n gctnotbet, tai 
i4 nii^t tneif, fo ^at n ba« gtlittcn lun bir ^riflli^en Sa^r^eit 
n>iQm unb meil cc geftraft ^at bae un^rtftUt^c ^ap^tum, bnfi ba 
flrebt miber S^rifti gieifaffung, mit feiner grogcn Oef^tDttunft 

bet Dienfif)lf(J|tn ®t\t%t. O ®ott, Ift Sutler tot, wer wirt 

mi ^infort bae ^eilig (SDangelium fo fiar fUrtiagen? ^S) @ott,- 
waS ^Stlt er tioi^ in lO obet 20 3a^T(n f^reibm miigcn! O, 
Vfx aUt frommen (S^ri^enmtnf^tn, ^tlft tnir fitigig Btraclntn bitftn 
gottgcifligen 3Renf(^en unb ©ott bitten, bag a unS ctntn neutn 
ethu^ftttn 3Kann ((nbt," 

3nj»if^ni gtngtn bit Serl^anblutigen in Soutnfl i^rnt Seg. 
Ser papfHi^c ©cfanbtt mat f^ItcgU^, na^bcm feint Sinigung 
mit Qut^ti; juftanbt gelommtn, gonj jufritbtn bamit, bag man 
i^n ^atte tommen laffm. S^og cr fo rotnig Sinbrutt auf bm 
ffaifer gtmai^t, gab i^m bit ftt^ecftt @tmit^:, bag ti tro^ atltt 
nnftrtngung bet @egtn|]arlti nun btnnoi^ fdn 3^d trreii^tn mtrbe. 
SagUd) tag tr btm Jtaifcr in bm O^rcn, jcgt unDtrjUglit^ bte 
a^t ertliirtn jn taffcn, unb f^on am 30. Hpril lieg Sacl 7. 
bttm SRtii^Stagt anfragtn, mit je^t gegen Sutler, bcr o^nc Sibtr* 
ruf unb DtiftDttttn @innee abgertift fti, oerfa^ren merben folit, 
ob i§n bit !I(^t unb Stberaifit obtr dnt anbcre ©trafe ju trtffm 
^abt. 9Q(m Slnfditine na<$ tarn ed bariiber laum no(^ ju loti* 
ttren Xlcbalttn. 3)hn nugtc btn laifcilii^tn ZBUnfdicit jr^t niita 
mt^r tntgtgtnju^altcn nnb trfuditt btn Saiftr, btn ©tilnben tin 
(Sbilt jnc ^gutoi^tDng uorjuttgtn. £)a ^atttn bit papftlii^ra 
8egattn btn augtrorbtntdt^tn Xriump^, ftlbft mit btr Sbfaffung 
bt« ebiltd beauftragt ju vtrbtn , tin Suftiag , btm fie fi4 
aufs batlttcitligftt unttrjogtn. ^ii^t nur auf btn ©tit titr* 
lotnbttt Wtanbtr, vie cr fii^ riil^t. bit grOgle ©orgfalt, 
fonbern doc otftn 3)ingen aa(^ bmauf, in btm Snanbot bie 



Disiti.cdDi. Google 



SnbgQItigc flnna^tnt btfl Qbittt. 865 

Slutoriiat bte $at!ftte Im tOmtf^en ®inne jum an«bra<f jn 
bringcn. 

3nbtfTm wat bit ^offnung, ba< fi^on am 8. 3)tai ftintnt 
SSiortlautc m^ firtig gtfteQte Sblft aiiialb (tiafftn ju ftCien, eint 
trtigtrifi^t. Se ^itg, man mllff' '^ vft bm Stftnbm votleQen, 
unb bD(4 jtBgerle bcr Aalftc batnit. "Sxt gcgat Dtrmulett ^o^f 
polilift^t ^otioe. Sa^tftiicmU^tT ift, n>ae man i^m auifi be* 
btutcn litg, bag man Uberleele« bug bU @t&nbe nat^ Qrrtag eint4 
fo fifiarftn QJIanbaU acst" ^ut^": oitlftti^t mcniger gentigt fetn 
mittbtn, auf bte Aaiftrd fonfllge i^orbcrungtn einjugc^en, aai) tin 
cin^tliBer JBefc^Iug ntil)t ju trjitlen fcin miiibe. ^n fturfUrp 
Don ®a(^ftn ^attt jubcm ben flaifcr tifu^t, Don fetntr Xellna^me 
an ben S^ratungtn barttbtc objufe^en. Km 23. SDtai tttftc et 
ab, tbcnfo btr ^faljgnif. SRan mat tiingft ni4it mc^r ooQiit^Iio 
tiecfammctt, aid bir fiaifcr ant 25. btn JRci^Stag fUr gtf^toffen 
erftfirtf, ttbrtgenS bit @ttlnbe tt\ui){t, noi^ tinige Sage ju Btetbnt, 
um no4 tinige ©at^en ju etUbigtn. Slis bit Snioefenbra btr 
®ittt gtntiig ben 3Ronai(^en in feint XBo^nung gtlelttten, murben 
fie bort Von ben piipftO^tn Scgaten tmacttt, bit uu^iere Steven 
ba $a))ftee on bit ftutfUrften fpnit an ben fiaifet ju iibticei^en 
^tten. 3>a3 @c^rtiben an ben letttten lam jur SJtrltfung. Sitt 
aUtS fflar DDi^er fo berabiebet. 3n btefem Sugenbltct, al8 nit' 
manb batan bai^te, ^iett bcr fiaiftr t8 flir ongemtfftn, Cnt^trd 
@a[^e jum Sbft^tug ju bringen. 

Sr trdditt, bag ci gemAg bet in btr Stei^Mtrfamntlung gc 
trofftntn Sntfi^eibung gtUiCt fei, nunmt^r gtgtn Sutler bit SBeii^* 
Q^t JU trtfiiTtn, unb Iltg ben (Sntuutf oetlefen. X)arauf na^m 
btc ftutfUtft Don Stanbtnburg bad Sort, um ju tiflftten, bag bits 
bit aQgemetne ilRtfnung bee SRci^etogS geucfen ftt. <S8 mar nif 
manb ba, bet bagegen Sinf^iru^ jn t^un nagte. 

9!un ^onbelte ts ^ nut noi^ um bie Untttfi^ttft bes flaiftiS. 
SRan ^atte je^t gioge (£i(e. 9toc^ felbiatn 3^gee lieg attanbet 
tint Steinf^rift be« b(utf(^cn Uit latetnif^m Slt^teS onfertigeu. 
X)tr ntt^fte Sag, ber 26. SRai, mat tin @pnntag, hai gejii bet: 
^eiligen S)rtietnigteit; bet ftaffet not mit btm gonjen $ofe in. 
bet Sirt^c beim ©otttebitnfl, als Sltonbtt etfi^ien, um bit Untet* 



3,;. Google 



8&6 3)as Sbifi Don Samti. 

ft^rift ju foibtrn. Saum roar $Ttbigt unb {lo^amt Dorfibtr, a(6 
ber gcgal an btn {){nf(f|tr EiErantrat. Siiditlnb fagte btr fiaifcr: 
„3(4 rodg roo^, bag t^c nti^t fcftlaftt.* 91oc^ in bci flir^t ^at 
ftatl T. ba< (Stm unttif^ritben, uorauf er fli^ la^tab aa 
SUconbcc uenbelt: .dt^t rocibtt i^r biK^ mit mii gufriebtn frin." 
ttnb Hleanbti mar gufrUben. 3ubelnb beti^tttc ei btn grDgen 
(Erfolg na4 SZom. 

@o lam bafl iSbtIt gtgen Sut^tr juftanbt, lotl^t^ bur4 ftine 
@4firfc bU tU^nfttn Snoartungtn bcr rSmifdttn Rurte Ubcilraf 
unb dU ^mtt tin^fQigem iRatt bti ftuifaifttn unb ©tdnbt" bf 
f4(ofTnt btjeii^Rtt nutbt. :X)a« umfangreufit ®4)nftflUd, bafl 
aUent^al6fn Sbanbtr alt Scrfafftr tTftnnen [dgt unb in btr i^m 
etgenen @pia(^e SutEierf .fit^treitn" aufjii^, gitbt tine XMrfiellung 
brt ganjen biS^crtgcQ SJcrfa^rtnt gtgcn btnfeltPtn. iCaburd) foUte 
tu4 btm Sunfi^t bte ftaifere ia 3Rttnung Dorgtbtugt toetttn, 
ate ab ei luii btn Sprui^ btS ^pftt« audftt^rt, iDa« boi^ in 
ber X^ bcr ^aU max nnb gcttgcntli4) au4 Jim Xnebrurf (ontint. 
gul^tr, btr alB btr Xtuftl in SRSn^flgtftalt tint SDInigt (itngfl 
Mrbaonntn ftt|tititn ,in tint fftifec otrfamtntU", unb ntuc ^tn« 
jntrbat^t, Don bent flonftanjer roit Don eintm iufiinftlotn Sonsit 
mdfiA uifftn niO , urn banrai mit Wti^t Don btm ^riltgen .Satcr 
Bcri»mmt fti, nirb baitn feitrltd) in bit 9i^t nnb Winadft cr> 
Kiirt. Unttr Snbro^uRg ber oDerf^i&rf^tn ©troft roirb itber> 
mann gtboten, i^n nii^t ju ^auftn, yi ^nbergen, gn f)>ttfcn unb gn 
triinlen, obtt i^m irgtnbroit Si)tf4|ub gn Itifttn, fonbtnt i^n t)tt{' 
mc^r gu grtiftn nnb an ben Jiatftr gu fenben. <S6enfo nirb go 
forbert, ftint Sn^ftngec gn trgrtiftn unb il)rt ©Dttr eingugit^. 
iaBftti @(^riftfn, nit bit ftlncr an^Ongtr, utrbtn vtrbotra unb 
gnm ^er Dtntrteilt, unb gnr SStr^inbtnmg Knftigtn 3rrfiiI0 
tint S^nfur hQt SJmdf^rifttn angeorbntt. 

a>ie roar ba> (Sbitt, ba« bee ftaifer ,gum tnigen @eba4tni« 
bei €04)1" triitg unb wdS)t9 euf^r« unb ftintr 9n^fiBger 
%amtn Dtntit^tm foKtc. lit mar ba« tt^e SJhl, iMi ber mittct' 
alttxnin ^nfammtn^g oon fiaifertnm nnb Stri^ in biefec 0ona 
gmn bffenUi^en fttCbmit (am, btr €^14^ btr S^ftcn^ bit 
SStr|>f[ii^g ancrtonntt, Z)ttcetc be« ¥<^f* ontgnffl^ ^Q^ 



Disiti.cdDi. Google 



©i^CuQgtbantni. S57 

f^littie mi(t| aUmtt^rtf^ mt'mi 93al(rtanbeS \ f(^ritb iamaii 
^utten. <Sb{tifo bai^ten Dlttt, bie an bit Si^t^tit be9 (£bit» ni(^t 
gtaiiben modtcn. 

Sit Stgattn Eiatten tTteidit, xoai ^t btgeEirt, ni(^t nut in 
Sutlers ®a^t, and) bit f9efd|ivetbcn btt btutfdien Elation wacen 
untrlcbigt gcbtitbtn. SHiitt tninber moi^te bei ftoifer tntt fctnem 
erften Mtii^atog jufrieben feln. 2tt« tr bofl Mei(^ DtrlUg, urn fit^ 
ber 9[uefUE|Tung feinir gtogen politifi^en ^litne jujuluttiben, fonntc 
tr tneinen, 3)eutf(4(anb beru^lgt Winter fl4 ju (affcn. 

$}(E a^ntt bamatd, bag bet ftampf um bUfeS fo ft^ntlf untei' 
f^ritbtite Sbitt, in btm man fii^ angema§t, baS (Smlgt nad) 
mtnf4Ii(^tm JRtc^te ju btmtffen, bie beutfi^t Slation fUt immec 
cntjiDcien mlicbtl 



Disiti.cdDi. Google 



iMtttierftungeit unS iSemeife*). 



Sa9 Aiana^f^c Originot bcfl b«n SStxlt initgfUam 0cU)« fc^c 
teenig gelungcnni) Sut^ibilbtS finbct ^S) mit beta bei Stit^attna !ut^ 
ouf bci eibllot^ in tOotrcubftUcI. QS )(i0l bcnfel^n XiHiuB ti<ie ba8 In 
Z)nebtti btflnbli^t unb tttt bot tur}(m ta btt £if!tntri(^(eit gttommuteS 
SUb int SStjib Hon gran 3Initmanii in Oom^uia' C^i>t 3ii>ciftt i)<Qt eS 
£ut$« nl^t fc^T lange na4 ftintr Skr^citatuna bar. 

4ant)If5(4Iii$ftt afitUrjuiistn: Q. a. — ertanan anBgafit ddr 
Sutlers fflJtrltn. — Op. ?. arg. uber op. ». ». = Opera »arii ar- 
gnmenti berf. auSg. — Op. ei, = Opera eie^tioa berf. anBg. — 
be ffi. — bt SSttU, ilut^etS ericlc. — SSurr^arbt = Sut^rS Srief- 
iMC^fcI ed. eurt^arbt. — C. R. = Corpus Eeformatonmi. — 2;. M. 
» 2)tittf4« %i\^T6)ta ed. SJJrflnnann u. Siabfcit — C, obtr Coll. 
= Iftt Sif^tdwi ed. JBliOifdl. — aagnfl. - fionartg. = ^. fiofte, 
2)ie bntt[^ auau^nncongTcaalton unb SD^ann tan &tau)^ (@ot$a 
1879). — AnaL Lntherana = 2(. Siffot, Analecta Lntherana 
(®o(H 1881). — anb«rt abtarjungtn tiaSrm ^S) bon felb{). 



0. 1. aRlltoaatoft an SHa^nuna tDibtt bit XQtttn jn 6tttn: Pla- 
tina de ritis pontifionm 1530, p. 30. «ogtI, ?elj)jla8 ®t\i)i^itt&uii, 
®. 5T. gritbri*, a^otoflie anb ffltf. {SKan^tn 18G4), @. 20. 3ii 
gTonfni^ jui S^rc bet Sungftan bet Sal. Sne^tlm, ^Itmet S^ro- 
nl( I, 208. 

e. 3. g. gatr, SE)ie Sntdlunll im Sitnfle ber Stride, Stiia 1879 

(fflirtrtgeftar*.)- 



*) 09 bcT|tc$t fl^ uon fctbf), bag ti nii^t mSglii^ tfl, bit gtFomte wa 
ntir btnu^tt Eitteratai (}umal fiir bit Sinltttnng) aningtbtn. auc^ tn- 
bqug onl bit OutCCtn i|l U btr ERtgd nur bat fQr mi<^ Sntf^ctbtnbe ^eroue- 
gt^n, ba te mtr nic^I batauf aniont, aQgtmeln lOtlannM unb aner- 
laattttS ucn ntutm )u UStaim. 



Disiti.cdDi. Google 



anntnbinsm rnib IMveife. 869 

0. 8. 3u6clia$r: Ultmantt, KtfonnatoKit bor btr Sttformotton 
<2. aufl., ®Ot^a 1B66), @. 23Tff. @«iS(I^, aOg. fiit^matf^., Sb. 28, 
@. 466fl. ilitx baa SubilSum bon li50 Pltttina vita Nicolai V, bgL 
Soigt, tata Svluio (entiii 1856) I, 430. 

3. 6. S)U 3u6Uauin«'!(btStfe toutben in Suitft^Ianb oft ft^c langt 
aueeebt^tit. XBciblinsCecmnRti^nttefOTtn [3(ii!6iD b. ^fl Scr. b. etm 
1875], @. 14) Btnnt 1475, 1478, 1480 onb 1481 a(B 3ii6ilfiJim«ia:S«. — 
fi6ei snitDkuS e. Sufa, 2)ie aJ2oiiosia))$iee>t Mti @4ar|)f, g. 91. (aJIalttj 
1843), betf. (Itt6. 1871). 3. SK. »ai, »« beutt^ ftaiblnol 91. b. <L, 
WeamSbutg 1847. ffitiB im t.nt ©efagte fltgtn bit flfimtetbunam 
3anff(n8 (Dtutf^e OtI*. I, 3|f.), Dgl. oni^ ©*att)f|, ®. 163—225. 
Sic graTamina 6tt 6}aI4, Honimenta medii aeri I, 101 sqq. iUxx tit 
angtiFfe s'Stn bm Sblag UUmann a. a. O., @. 24aff. £^. ftolbe, 
Unguftincicongr., S. 183. S. l$eGHrbt, Sic graTamiaa ba bcutf<^Cll 
SRation atgcit ben xim. ^of (ettSIau 1884), @. 3f|. Sgl. ati4 ®cb. 
a rants, iKartenWlff ed. Satnilc @. 100, baja bie auStaJTunBW Odlne 
tfitnba @. 45. Sqb SJiaflbcburan: iB(t4tbll4ttin bci anfinjenteiget, 
bae Srantfuttet unb baB SKaabebuvgrt aei^tfiftiittin {anatnj 1881), @. 33. 
et^tiftu Sbtx bw a&Iag flnb in btn Ict}ten 60 Sa^nn dot bci Kcfoi- 
ination augcTOTbcntlii^ ja^lRii^, Ivit aCtcin fi^im cine Ditt^mt eon Tritfae- 
mins, catal. illnstr. viror. unb de script, ecclesiasticis cvaitbt. lSa))t|tiano: 
ajoiat in @?BeIB ^ijlor. 3eitl*rift. @- 102. Ub« ble srofie ffiaUffl^rt*- 
{»ttD<ainta »on 1457 nnb 1458 na$ @t SRit^att in granheii^ DgL u. a. 
e. EDtont, dutncnFammlung I, 419. &tmt\atx, KcatttBb. e^ronit UI, 
302. anantclB in Btitf^i- bec »ct. f&t es&ed. ®tF4., e. 538 f. an4 
«. Kubloff in Bcitf^r. f. bcntf^c AuItuTsef^- 1873, @. 743fF. 

e. 6. @tDlU, X^Uiina. S^ioniE In Sitl. bcB mtcraTil^en ScteinB 
XXXII, ©. eip. filliencion, ©Iflorif^e SoHBIitbtv U, ©. 130ff. — 
Son ^lonbcm SScrt wax mli ou^ filx baB golautbe bit tnffli^ @[^irift 
eon <Sb. ®ot^cin, $olitifi^c u. itl. SoItBbtistaunam eoi bci StcFotmatton 
(QrcBIau 1878). anttnt Stoci^uaacn uon |cintr auffafjung, Sber bit Ic$ 
nti4 fi^on X^ol £ittcT.-3ta. 1879, e. 180 auBacf^io^tn, flnb Ici^t in nfenntit. 
Oot^ein [ennt Idber bie tir^Ilc^n unb TcIialBFtn SorauBft^nngcn ientt e^ 
eebcn^ten ju aenia, neB^alb i^m ant^ bcr Ser|u4, ben Umf^taa bet 
))oriti[4cn ^ntat^tt in bit TtHsiBtt S3fl»auna ju crCtSien, ivaB nieinct 
Unfii^t nad) Hitx'^au^t ni^t mBalf^ ifl, nlc^t g^iictt ift istn 
tvcftntlii^r gattoi: jnm SttpSnbnts bti Vttotauna uon 1475 ip o^nt 
SUKifel b4B 3ubtCSum ban bicfcnt Sa^tt, ba«i9ot^in untctonnt aebllt6en t^ 
Obno^l man fcinti ^teiauna ju uerallatnftinent ni^t imnttr Mfiimntcn 
teiib, (at ®ot(ein baS Serbienfl, ouf tint Xei^t bon bit fiii^atf^t^tc 
EtB^ei totnia bta^tcltt SoifonimnijTe uiebtr bit antinettfmt^tit atttnit in 
(abtn. — Siliencion II, 64. Sitng: 6toUt a. a. O. Scriptoi^ etc. 



Disiti.cdDi. Google 



860 Xtitntditnera nnb S9ci»l[e. 

ed. Ueibom II, 366. Qto flail oIS ben todna occidentis donmuttor 
itnb bttt ^^ol} tx* Quiriaciu (sic) luxt Chronic. Mian, bd 3Rtndeit 
U, 368. 

S. 7. Aoltnbn: Chron. Pellic&ni ed. Riggenbacli (eafcl 1877), 
@. 8. u. Stjdlb, 2>tc .rnmen'' frate bd evH ^P- 3citf4r., eb. 41, 
€5. 23. fi&ei b. Eouftn ttgl. iSot^^tin a. 0.0., @.8. flolbt, VugufKntr- 
coagvcgatioit, @. 169ff. Bgl. aitcb Cbronicon HiBnenae bti STtendcn II. 
363 mit in elgtntHinlu^n ecmnluns: Hoc torn fait conpertmn qaod 
qui confiteijBQtar prins peccata ana et acceperant penitentiam , libera- 
bantnr ab omni instincta maligni, nt timebatoi, niai forte maliciora 
finiiaaent, ae impelli, qnod etiam, ct famabatnr, compertnm fnit. Sine 
|t^i leb^aftt Qnnntning baton bri ?ut^ tm Sa^xt 1530: baS (ailtg ^Uit 
bo bit bnf4a aug bti fc^cuienn, bit ilibcittr com fttbe, bit loaibe tnit 
fillet unnb giog tu(^nn ong tintm bottcn anC^umen tic. filntitflen. Set 
gSifltmann, Uttunbrabu^ btS Sleic^etage ju srugSbura I, 106. (Sine 
jufannntnfantnbe, flctobe a6tt ffit bit Dotliegenbe 3elt fe^t ungenagenbe 
©aiflttluBg gitbt 5. SBrttfl, 3)a8 BnnbCTbtut bon Sittnad in „aRfiitifi$e 
gotl^nngm", IG. «b., @. 133({. ©oju ftaiotrau, S^olog. gitttrotnr- 
jtitnng 1881, ah. 15. 

e. 8. 3>tt OntOt bti @toUt, ®. 131f. ^atat, ar^io btS 
■&ipot. aJatine Bon llnttiftonttn, »b. XIV. eiliencron, SSolWliebtt I^ 
116f[. Qbtr i^u Fa^ allt Qi^toQittn j. S. au4 Mianense btl ^tnitn 
II, 363ff. (Sot^tin, @. lOff. 

@. 11. ffiaQfa^ttn: 9t. 9{3^ii4t nnb «. aRttgntT, 2)tutfi^ 
^tmtltn nod^ bem ^gtn Sanb (entln 1880). £ie ba[tlb|l etrgti^ete 
^tttratur nnb bit anm. bti SanFftn, XJoitf^e 0tf4i4K I, 607. fib«c 
^tmtntattontn uon SatCfa^itflgtlQbbtn in ©clbja^Iung bgl. u. a. ScbturlS 
eriefb. n, 69. Ubtr bit SBaflf. jugnnfttn SCerporbtntt »gt. u. a. SBalbau, 
ffitimii^tt Stitragt IV, 450 ff. irteulQ^iabl. beS SeitinS flir «tfiti*le tt. 
mttiiturafltunbt iu grantluit a. SM. 1871, @, 14, ©. aogo: 8bI- batflfiet 
u. Q. 3. ®. So'^l, in StilMt. [flt b. ftutturgti*. 1873, @. 103f|. U6« 
btn 3Qcobg6raber bgt Cul(itr in C. a. 15, 419 f[. 3aco6Blltbtt : 
U^tonb, »otfBIi(ber II, 2. 798. god, iRUgfn - tiommttf^t ©tftbic^te, 
@. 5. 98 ff. K. 

3. 13. SitttnCofigltit btt iStiflUi^Ctlt : <Sin ffitjitati <nc4uttS biefn 
oQetrntinin !£$al|a4t tciib unn3lig |tin. Snttttflontt Sinblldt g(tt>£$rai 
u. 0. bit SStfltatiiineatttn btiSurl^aibl, Stf^ii^u bti fiic^flfil^tn Sii^tn' 
nnb ©(buIbifUotiDnen (Etijijig 1879). %i). Stolht. gritbri* btr SBt^e 
(Qllongtn 1881), @. 81. Qili Safttn ugL @ngtn^eim, ISoiftraS 
ait(*en- nnb CoirBiupSnbe im 16. 3aSr^unb(tt (®i(6en 1842), ©. 90f|. 
3)ae Uitdl Hbti: bit SlolUtgtipli^tcit i^ nti^t li^tig, mttl t9 Bon ben 
9tn<bittlnttn nnb i^^oi^tinn onf oQe T^litBt, wS^itnb bc^ bit Setter 



Disiti.cdDi. Google 



anmntnngtn unb ^cutife. 861 

mSn^e uidfacft [^on xtioxmitit mxen. 3)ai unpaiteiifi^pc UrlcU unb ben 
Gaifltn einblid in bitfc Ser^SltntfTt bitttt woW bit ^immtt^t lE^ionit, 
ed. Saittif, SibtiDt^t beB Utterot. CereinB, Bb. 91—94. Sgt. au* bie 
auBiBat fit! Ciebie^t, 3(ilf*r. f. brotWe aultutgtf*. 1872, @, 290ff. 
gSi bit St^tcet) )>sl. u. a. 3. Sttblma. Veunn Aiti^nTefonn (atc^ib 
b. 6ilJ. SJev. Don S«n 1875), ®. 12 ff. 

€.14. Qb(tmi(fl(nbtTi9in^ugbeetteImSn4t: £&■ Solbe, lIugnfltneT' 
Mnsteflotion, @. 40. 199. 205 ff. 217. ajfll. au* Sutler, ffi. 8. 10, 399 f. 
S3. (Stb^arbt, ®ie Sraoamino, @. 55. Stltge t6nnten ouB b«®ef*i4te 
itUt Stobt Beigtbra^t rettbtn. 

®. 15. Sat. J. 8. bit franiiStanlfi^t SJtBotion bet ben auflujliaein : 
SluauflmeKongttgalion, @. 177ff. StTttarier: ®it I^filiat(it beB iSbttlin 
n.@iin}butsbaffti:i>9l.<plUt,@inl.mb.a[ua., 164. Qbtr SielBfagunaen n. a. 
bat. bit ^ratlita com ^a^xt 1501 U\ aStUti, SIUeB unb stents I, S83. 
aSgl- ffiStlinger, ffiet aBtiBfogungaglaubt unb bafl iptop^tlfntum in btt 
*ri^li*(n 3eit, ^iflor. Safi*(nb. (1871). @. 260, 356ff., 6ef. 289ff. 3n- 
teKHant i^ ^ieifQi befonbcrB btB Seit^otb v. C^iem[et Onus eccleaiae 
torn Sa^re 1519. ®onn NB fflolfgang S^tingtt in SlugSbuifl, Tractatna 
anper Methodiom (flugSturg 1496) unb btB 3oftp5 ©tlinptd^ in SegtuB- 
(nig: Speculum natnralia celeatia et pTopheticae visiosiB (^Qmb. 1506), 
til SEtlinger a. <t. O., ®. 357ff. S)ie meite Stibrtitung bti SStiB' 
[ttflungen filttrer 3t't 6eS'"a' <'«<5 ipanip^iluB @engenbfl4 in f. SoB^art 
In btt anSgafie Oon ®abedt (©annobtr 1856), @. 77 ff. filolittrtfotnta- 
tiontn: 5)orll6tr ®tn6t, 3o^. Bufcb (grtit. imBt. 1881). ST^. fiolbe, 
HuflnjHnttcongregotlon , @. 65ff. Sti btn UStigtn Otben flnb bit 8f ■ 
fhrebungtn bitftttot, nni ^abtn fit ni^t btnfdStn etfofg ge^abt. €t^i 
isQnf^enBttitit nSxt tint ©cfcbii^tt bt§ granjistanttorbtne in 3)eutf^Ianb. 

3. 16. ^itbigtt^atifltdt : 3)ic neuerit* mt^rfact oui^ eon Sruel 
(@e(4i(6te beibtutf^en ^ubigt [Setmolb 1879], ©. 650ff.) Botgetragene 
anfic^t, bag am 9uBgang beS SRittelalttrS wowSglii^ mti)X stpiebigt not' 
btn ttSxt alB itljt, wnnag i^ ni4t ja tdltn. S)ec @^tu6 von bet Set- 
Bxtitung bet $TebigtUttetatur auf i^rt Q6ung ift tin ft^r uagtt. aiB filler 
batf xiaii} btn neutteu gotfc^ungen gttten, bag ntt^r gtf)iebigl DDibtn ift 
alB man auf miguetftanbtne aiugetungtn bei tRtfonnatoten ^in bis^ 
angenommin ^at, bag abet bit ^tebigt aHmt&albtn tin Btpanbteil btB 
fonntJigliiben ©otteBbitnfltB geutftn ifl, ISgt fii$ biB jtgt ni^t tmtifen. 
am^ in Mtfem ^unlt n>itb man fli!^ ^iittn mQffen ju gennalificTtn. <5S 
iDitb in ben einjetntn ®tgenbtn ft^r uetf^itbtn gtntftn fein, \k ©a^ftn 
tso^I am fdftlimmlitn. Sagtgtn, bag bit ^rebigtt^Stigfett eine aflgtmtine 
unb fle(|tnbt xoax, f)>tli^t bo^ mo^l auc^i bag man in Mtft^iebcntn fiib' 
bentf^en Sifibltn gtgtn ©nbe beB ga^unbtrtS btfonbrrt ^ttbigttjhtltn 
ftifttt obti bit Slagt, bag man, uui IpTcbigtt ju gtutfftn gtfltn ju ^abtn, 



Disiti.cdDi. Google 



MS Somtitimsni onb ScnHft. 

fit fBt tcnni ®db raitttn mng. SnC^tlm, Smitr eftmttl I, 368. 
Ottt He eifftstdt (m ^rtUgen Dgt ati(| anfittitttbtrgtr, giontfiiTtet 
mib aRoabditTgn edc^tba^Mn K. (3Ratn} 1883), 6. 21. @SnjUi4 folft^ 
W c0, iDunt Ctnd (S. 644) W $nbistt^tiflbit gcTAbc ber SRinife 
itfta enbc M Sntoltere matter intibtit ISgt SgL Bcitfi^riFt fSr 
bottf^c Snltnrgtf4t4te 1874, e. 635. ffitn inteceffantcS etifpitl bon 
fiebtgtniifag fte^ Kic^le ffli gnmtfitTtn ®cf4t4ti, a. g. 3, 79. god, 
Stllatn'¥oiiimnf4( @tf<$i^tm T, 86ff. — ernbCTf ^af ten : Z^. 
flolbt, KnstipitKTcoiignsatioa, &. TOff. Stdn boitigtB Uitcil Qba bie 
von bti ^jTOttpanttfi^ 9<{(4i4tS|4rabitiig biS^ g<!nili(% anbcoi^tctai 
Srubtifc^aCtcii ^abe i4 auf ffltnnb mcitnn dngctcnbcKr etnbitn in bent 
iraXtiftt anCacII>'^i>4tntn @inne mftnttii^ finbon ndlf|tn, bgL ou^ meinttt 
gt. b. VS., &. i. 79f. Qbti K» utlU etrGnitiuts, bit ofin an4 ^iet 
nt>4 nutnf^Ibt Uhb, nnKibinat U^Uoin, (E^tipi. SieMt^tiattU U, 421. 

0, 17. SAltiinS KnS^elm (Sentci lE^nmtt) ttjS^It, bag bit 
Vnibctf4«fttn „fo ^ gtac^t nnb fo sfxciK finb teorben, bog rin jAcr 
gd^dl Ota nxltlii^ gtnomtt Stoit obn @ftllfi^ft, tin jcbce fattbtvet^ dne 
icbc etgangcitf 4<>ft , ^ontitnutg nitb Qbitna nnj uf bit gntcin 3Re^ (?>, 
rinoi nrnvtn obcr utmntDtm Ration (anna^) nnb btmfttbm (at ein funbre 
StnbciFf^ft anatiii^t, Sa^Ttog, ^tfi^tung, C)>fer, IRcg, eitbtr, aUar, 
aa))))dltn, Siii^tn, AIBfln, {a etSbt gtfKfft" III, 251. «fll. aii<( Jtiicflt, 
3)tntt^ afiigntttm, @. lT8ff. — egl. dn SnibRf^fteiitb gn S^nn 
bei ^Cigm Sorst^ mix etqi^n 9tot^ milgetdlt em X(. Aolbc im 
ar^ie f. btntf^ Stttaalnistfc^.XI,439|f. ^cem: Sgt- @olbane, ®cf4. 
bci |>cioM9n>)e|j<, ntn bcatbcitct eon Br. ^dnric^ fq>tK (Stuttgart 1880) 
I, 267 If. Qbcr bit Xcnfcl in btt Snft nnb anf bera gdbt, £nt1^ci, 6. H., 
16, 74. SgL (in<( bit e^tomnnntitation btt QngnrQngt in Sent im 
So^tt 1479 bci ane^elm, Stntet e^nntt I. 206; ba]ti Beibting, 
Strntr «tt*tnttfotra (St^ib b. ^tjl. »«tln8 »iMt 8etn 1875), &. 12. 

e. 18. ©ot^ein, 6. 77[. 83ff. Etr ^oL ffioHgottg: Sgl- ««- 
uetan, Sae)>. (BfttttI («ane 1882), e. e. Sine a3TUbci:f4aft be^ftOtn 
»uibt 1486 in Serlin gtgiflnbtt ogt 9b. SERIillti, ®t\ip^U btt Ktfor- 
ntation in SianbcnburB (Strtin 1839), @. 58. £. ^. $to£. Saltr. 
anS^tlm, »ttntr Sfronll m,252. Ittffli* i|i on^ bit e^ilbttung btS 
jnueSmtnbtn fitilijtnMtua bti Snt^tr, 6. B. 40, 164 f. 

6. 19. ^ligengef^i^ttn: etoctntcirti nob Mebtr, eeitrSat jnx 
Salttti Sm^biniteTgtf d^. , €. 65 ft. ii>ib bit tftiogia^^if^ ^anbbiti^ 
aRaiicnEnttue: Sin Slai^ntiS im tinittntn toiib tonnt nBtig frin egl. 
X(. aslbt, augnftintToingnsation, @. 200ff. SRtint SnSfa^iungat 
fltgtn Sanfftn 6ti &^&xtx, X^Iogifi^ SitttcatnTititnog 1882, 9[r. 22 
n. 23. gfit btn Sitberf^a^ : Jtt^rein, Kitchen- nnb nligiBft Sicbec 
(^pt^bDm 1853), ©. 194f. Hoffmann, $tf4i<«tt btS atti^fld)*. 



Disiti.cdDi. Google 



UnineTfuttam unb Semelft- 36S 

e. leeff. 248 ft. Sftaria alt XBterin aSitx At^tict ifl ee aQciii, bitSneiou 
sot ^obttttob ft^U^I. Sa^ l3[4tnIoer, iBef^i^tc bcr €tabt Sretlait 
(SnSlau 1827) I, 101. &6« ben Slaricnbitn^ tn SMtnctt, tntcienaiiu 
Sftttteil. bd Sun^c, Sclc^i^le von ISnmcn n, 529f|. 649. Unaenfiflenb 
graitbf ®e[4- t>- JDtarini' unb Jlmttntultiie (OcUfict^. 1854). 2)a)u bit 
gefamtt jeitgrnSlflf^c Sittctatnr. 

S. SO. SoaufHiMrconsr. , @. 178 ff. ^icug, Sic fie^te tion bti 
rmbtfltdm em)>[Siisnie (eeittn 1865). 

S. 31. f)b« btn ^aiibcl bcr enntr Slotninltann egl. KnS^cIui, 
emttr e^tonit III, 375ff. Jft^ib fSr fc^uctjttifc^ 9{t(onnatiDnestf4i4tc 
(M fiftiwi]. ^utStxietnS) I, 498 f. iibei SnltuS bei ^(iUflcn Sntta bat 
X). Rolbt, giiebrii^ bee Scffe (STlanscit 1881), @. 12f.; bU mfdid^t 
3nfotmntn|i(nnna Bri ftatoerau SaSpat MtttX (©oDt 1882), ©. 16[. 
©it 6tbav[ bet ffiiwettenma biirc6 bit iibrigenB btn ©igenpanb burijaue 
ni((t etfc^Uffoibtn EDIitteitnnatn bon g. gatt, 3)ic Scre^rung btt ^eiligen 
Hnna im 15. Sa^rli- in btt 3eiti(*t. btt a«5otil. 18G9, l. 5f[t. M^tlfl 
Kltb §ltt tbmfaUB bte aJtvrantuna aiiegelpio^tn : „ ®tt tieftrt ffitunb 
bason mag in bet bomats nen bcitgltn Se^Tmeinung bun btt nnbcfltctten 
Sm)if5neni8 SDlatiS liegen." @. 60. 9bet btt Sttlaf^ti fc^tint fi<i nit^t 
H^t Ubet bit ftit)itOen Utfat^tn nnb bit 3clt bt8 neutn anff^nnnge btt 
et^tt eon bcr unbtfledttn Smf)fl!ngnl3 tlat atuotbtn )u ftin, fon^ wQtbe 
« ni(^t btn abt ^litbtmiiiS , btt ja aHetbinaS vitt baflii sftijtm (at, abtr 
tifl oie bie ea^e f^on in Slfitc flanb, dS $an))tbefBtbei«: anft^. ^ntgcS 
Ittbct D^ne Ueatftnbnna bef. btjllaU^ btt annenbtflbetf^b. bei gian^, 
Stt{u4 eincv &t\ii\^tt btS SRatitn- nnb anntntuItuS (^albttjtabt 1854). 
Sigt aad) bie SurjJI^Iuns btr Snnenleaenbenbtnife, btino^ bit nitt^ 
wn aOtn, bti g. gatl, SDle a3tufflun|l im SJienp btt fllti^ (1879), 
@. 67, bgt. @. 37. iSine einbiT{c(aFt bti btn augnftlnttn !n XQbingtn 
gejliftet, ©oramtt 1498. 8alet. anB^etm, SBenitt K^ton. n, 476. 9n 
eBniaWera tn gtonten 6el X^. Solbe, gmbri* bet aStife, @. 75, Bgl. 
au<^ ®.34 bit SStubetfcbaft btt a^ogen IDtntttt bet ^tit. gtaucn Snno. 
getntr bit Stubetfi^oft ju Satcarin, Sonfftn, ©eutf^e ffleWi^tt I, 148. 
fibti bit etubetf^aft bet ^tiligtn 9nna betti^tet anii Libellns peniiiliB 
de frateniiatate sanctissimB et liosario twate marie Tirgiois frfttris Jo- 
hannis de LamfBheim Canoiiici regnlaris is Eir&garteQ prope WomOf 
dam Hog. 1495 (3]Qtnb. StQbtbibl.). Qnmanifttn u. b. (eti. Snna ba<' 
SB^t, De cnlta Annae Aviae Cluisti in Misniam invecto Lipe, 1702, 
p. 15aqq. 

S. 3S. 3"^ Sitft^atmna bom SttFS^nta bgl. u. a. aREtnsenbetatt 
0. a. O., ®. 61. 

®. 33. ®tfltB 3an[f en, bet baS aKatetiot, abti tttn nnt boS, jnt 
Seotttilnna btt btO^tnben Bet^SttnlfTt im tijltn SSonbe f. btntf^tn (BtF<it^tt 



Disiti.cdDi. Google 



864 anmciIunBtn nnb Sttvttft. 

gut noticit, fnlli4 roit &etannt, fc^r rinfeitlo baTgcjtellt ^t. S^nffti^t 
aemettunatn nnb 5Ra*»rite fl6tt bit St^rfritt bei %. B. JBejoIb, 2)k 
amun 8mte unb bie buitft^ Sitteraiur bee SDiitteklteie, ^pr. 3titt4rift, 
41. Bb., ©. Iff. tott bo8 ©rlteM« bs'' "■ <>• ^ittat, Static 
Sflismam, ®. 139 f|. 142, tbtnbafelb^ aaH) ilbet baS Stimtnuxfcn, ©. 161 ff. 
166. ?ut6«, e. a- 16, 87 (1519); „9Iu tfl a&« beS «etttln8 fo oiri, bag 
an^ tin S^te btaus ffioTben if)." iSin;elne 9]ai$u>ei{e bci Stiagcnba^. 
baS 3[tm(nwc|ni bn Reformation (iBafel 18S3). SicutrbtnaS U^l^cin, 
S^riiili^t I'letrttSatigreit 11, 433 f[., b«f. 3tilf«r. |. flit^eugel*. IV, 43ff. 

S. 34. 5M«>^8: »• SciOlb a. a. O. una^miCuin : Sgt 
neunbittge bit S^iatteiiltil Don tllmann, HRaEimiCian I. (©tultgait 
1884), ©. 188f(. @ot(ein a. a. O., e. 53ff. @4»ci)tTh((g: U(- 
mann o, a. 0., ®. 650ff. 

0. 25. @Dt4ein a. a. €)., @. T6f. ®9))^in3: cgL u. a. StctQ, 
ai^io (iit gTanlfuTte Otfi^i^tt, 92. S-. UI< ^- 'Stiaug, Ultu!^ t). 
^utttn I, 333. Sum Urtiil batUStr u. a. iaf^tx. C a. 16, 74. ©Ot- 
^tin, @.T9. Anal. Luth. 51. Sal. ainS^ttm, ecntci: C^. Ill, 14fi. 

®. 3G. ^^Uitcunba : ajgt. @ot^ein a. a. O. unb bic ba[tlGp oit- 
gtgfbttitn Outllen, bie olleibingS n^cbiict Mnne^rt uetbot tSnnttn. KtgJ. 
fflJalbaa, Wa^ti^t son ^ieionijmuB iSmfeiS Men nnb ©^rifttn {^atp. 
1783), @. 21. »titbciet, 91a(^ri$tn: jnr fCir^cn- unb ®tU'^xtvi-®t\dt. 
I, 421—481. 

S. 37. ¥gl. bit treffenbt Semerfung 6ti Sut^ im ®mnon bon btn 
gatm SBnlen, e. a. 16, 128. 

®. 31. Sft>^ l>i' ^InfSngc Sutlers, baS ©eburteja^i: ic. eettoeire icti 
lebigli* auf flSptinfl OTattin Cut^tr I, 19ff. unb bie ba(etbll angegefiow 
Sa^ltn^e Eittevatur. 

<S. 33. Sugtrnng SegleiS ©abtata ed. ©Sginaer I, 123. ©^jalatin 
6ti Mendtn, Scriptorea II, 611. 

S. 33. .£>ciliaet ®ms, <£■ a. 63, 31. 38. 40. QGet ablSfft unb 
%nibn:[i:^iiften in iSisttEen fianeiau, Saff:. ©littct {^aQc 1862), &. 25. 
®iUri4 con Sern, S. a. 21, 28. 63, 356. 

@. 34. S^iitl ift nfianbtn: j^ off man, etf^ifbte be6 ftir^IicM 
{2. aup,, ««innowt 1854), @. 178. Anal. Lnth., p. 39. 

®. 35. Slunbtttbtr: ?. ©i^ntat, SB. fiir^tnjdt. 1881, »r. 23 f. 
bt ffi. n, 212. e. 9. 31, 235. be SB. I, 390. 

®. 36. 3u fieriiligtn iji, bag no* ©ctnetbeminb (gutter ht 
(Siteno^ [fiitena^ 1883]) Urfuta Uotta ma^rWefnli* trine ©B^ne at^abt 
5at. aud^ ijl jtoeiiel^ttft, o6 fie no* sine „jnnge S5<^<»"" O'"^- 3'« 2;re- 
boniue ugl. neuerbinge bie Iiitif^e eonetlung oon SSfllin, X^Iogifi^e 
©tubien nnb fttttihn 1884, @. 375. 9]i4t lii^tiB ift eS, mnn SBfttin 



Disiti.cdDi. Google 



SCnmcTlungtn unb Scnctrt. 365 

(I, 88) fast, eine Snfliitt b« granjtetanti ^a6e @<4al&ir(^ SDllcsium gc 
^gtn; bag Colleginm ScbalberiBe nui bcbcuKn taan bit fioQatonn bcr 
Stiftung, orgicbl ft(( anS be SBettt (I, 4), iso £ut^c b«n ordo nnb bet 
dignitaa beSfelBen (imo ad monachi, mundo nanc mortal vota molestare) 
[einni nUbrigen aKBncteflanb nitgegen|lellt. S)ii (St\'i)\i)tt »on bcm im 
Sifenacbn aninoritmnopM: acFangtn ge^alttnen 3o^- $ilt«i ^abc i^ ale fill 
Eut^S Sufdit^olt s5n}lic^ iiittcbant ntt^t aufgenomtnni. (Sifi nac^ unb 
na^ $at n flcft utc F^eiitt baron ennntrt, uott i^m ge^3Tt ju ^abcn. 1529 
tueig CT 00$ Fd gut mit nii^te bacon, ajgl. be £}■ UI, 514 unb C. B. 
27, 627 9nni. iSrfutt: Sfltnpt*Bltt, Uni»«fiiat <Sx\axt (Sritt 1868). 
iEtau[e, Sob. $t(iu8 (©ot^a 1879), @. 22, f. auguflinncongr., ®. 49ff. 
unb BFttt. ¥Iltt, Sob. SnitMtttt (Stl. 1876). 

0. 39. 3aIob bon Sfittibogl: UCImann, Stcfomtatoien I, 194ff. 
fflutttget §. Sellnet, 3aIob uon giitttbogt In Sftb., l^cot. Onartatfi^Tift 
1866, 48. S9b., ©. 815; am* bn ?lrtifel 3QlDb toon Sflterfcoat Bon 
$. Sf^adcrt (^n)og atealtncvtto^iabic , 2. ^uflagO, bcr Frcttii* bur^ 
Sant))f4utte btrfQ^rt, fSlf^Ii^ uon cintr „frtiFinnig(n Sti^lung" in @r- 
furt ft)ri<!6t. @tiie gtnQgtnbe Sttbeit ll6cr biefcn SDlann fc^It no^, baju 
miigle an* bas l&flnb!(*ritrtl4e SSaterial btnuljt loerben, bgl- 5C&- Solbt, 
auguflintrcongtegoliDn , ®. 169 9nra. — ©tfel: raetnt snatttteifungm in 
©iSfirtxe S^eot. Sitteraturitg. 1882, ®. ei2ff. Orefenfietn: S. fl. 
24, 25. ftiiHUna aufjoffung, bag biefir bit bit«Ffenbe Sngerang 
^ttmltt* iu Ent^, „gfgtn ben cr Sngtinnsen btt envS^ntcn 9tt t^un 
bprfte", gd^an 6abt, tft batet niiblB btsrBnbtt, fit (ann ft^r mo^t tint 
fRcntiniflctnj ani rintr Sotltfung fcin. 

<S. 49. flarbinaiatai^tnnnb: Suguftintrcongr., ©. 206. <Sine inftmftiue 
^at^ung bcS bamaltgcn @tubiengangeS btt Stfi^tr, Umwrfitfil Saftt 
(eafet 1860), @. 163 ff. 

0. 41. SfliRubianuejuUfen nit au^fbSttr, tbenfo SpoU ftatt@t>tlt. 
O. ei^mibl. Gutters eetamttf^aft mit btn alten filaffiCtni (£di)tig 1883). 

®. 43f. gfit bae einjtlnt, njobti toir freili^ mtipentttie auf Etf*- 
Mbtn angtuttFcn finb, ugt SEB^Iin I, &5ff. 

S. 44 ff. angnfHntrtsngr. passim. 

8. 5«. Sine erinntmng an bit flat^orinoiFtflt Son. ni, 272. 

e, 51. augnfUntrtongr., ©. 51. Ob bit Wtjejitlen, bit im Itrte no* 
btn AonfHtntionen beS OibenS gtf^Ibeit ift, bolb, obtr wit tS bicfion^ bor- 
fcbrtibtn, erfl no* ctnlgtr ^eit ftattgtf unben, tDiffen nil ni^t; bte 8tmeilung, 
M aitat^tfine I, „am Snbt btt So^rtS" tann nt^t bafflr ongtjogtn wx- 
bra, bfl fie fl(% onf ben (Kntritt inS Slofin nliit auf bit Mtjeption bejit^t, 
gtf^iwige benn uie man ttttflmli* gtgtanbt, auf ben ^roftg. — SRatl^ue 
beri^ttt »tf ifttt tmstnau. Bte nentg et oon btn Orben«btt^Ktniffen 



Disiti.cdDi. Google 



866 Vnnurttnigtn nnb Onetift. 

DtiS, stfit mify baranS ^oi, bag a aifffU, bag iN bit Slofltrlcitte 
dnot „Sct^m>n(^'' jngAtn. 

S. 52. StamcnSBtrSiibtiima. 3)aMtt a}8(It bit^ uif bae Se* 
^mtnttPc Op. eieg. 9, 9. Sag ^ ni^t jn flntMnbnDS tant, wirb fii^ 
boraitV criUnn, bag @tatq)itj bicje Stpinnnnns (»gt SnflnfliiicTcongT., 
6. 21) in fcine Sonflttnttottat ni^t anfgatennnen (att<, ft Ugt fit^ bri 
Itttum Oblcnwntoi uu^tociftn, an^ on bn Dim SS^ (I, 62) angciogenai 
S9tUfftdIc Mm 5. aCognip 1514 (ni^t 1516) tDht) Sngn^. jn tefen fdn 
(eon aS^u I, 63, 2. Ssfl., bt^gt). 

e. 5S. Op. ex. ni, 11. OtbatBttBdn, @. 13ff. ^lobtja^t b»- 
jtngt bni(( Co4Itn<, Acta nitb Oper. t. irg. 6, 364. 

e. 64. eUActutfc^, S. 9. 40, 165. 

g. 65. fti«6amStre: bt JB. IV, 427. e(*rift: SBtttn 8. (Soil 
n, 240) cqS^It : ego soIub in monasterio Erphordi&e, [B i{t boS fi^lii^ 
fibotmbiuig, man mftgtt fonjl anne^mcit, bag Stontiig SotF^rifttn batflbci 
gcuij unbtai^tn iib&tbat briiiai. — 3)it (ir^mtiorittfi^n €c^nrtt>i dntS @r- 
[du X- ^at em^ ni^t seltfot. @tacn aRanttnbte^ei, Aot^. attf. 
I, 161 fl. 

5. 56. %&(• ('n sani bcfonbtiS bte tnffl!4tn ^^arltgnnBcn M 
ftSptin 1,70.— HelanchthoD vita Lntheii pnef. Neander, 5. — S.X. 
31, 273. K. ». Ill, 136. 

®. 57, Statin: Sngn^iittKOitgr., @. 246 n. Sfter. @eibemann, 
Snt^bi;., @. llf. ectrai^tniig b. SdbcnS i^rifti bgt augtifiiuacongr, 
©. 177. Sntjct Idbp bttrBbtr. C «. 11, 161f|. Op. lU, 410f|., HEttaenf 
uU^ tin eeuxie baffli , in uxlc^ ^d^ S^a^una bicfc tlba-ag bci i^m 
Ponb. — Op. ei. 23. 401. Op. var. ai^. II, 180. — UfiiigCT, C a. 
47, 362f[. — e. a. 46, 73. 

6. 68. ananpintrcenst., @. 169. — Sd^U: 8aaUi4t man 2at^ai 
bieffl^mnent Op. ex. 19, lOOaq. mtt ben lo^citD bcS ^g, fo fi^tbU 
fl4 Snt^ bit It^tneii nii^t aitstcignet jn ^bot. — Op. ex. 19, 100. 
SRtf. 6. 

e. 59. angnpin nit^t bmc^ ben Otboi cr^cOtai. be SSettc I, 4a 
87. Op, ex. 16, 277Hq. be SBette, 5, 513. Op. ei. 6, 296flq. 
eoi^L lb. eeibemann, Snt^riefe, @. 12. ASpitn (I, 75) ^tt 
nat^ bcm eeric^u bcB Of^fenfoit^ SRatt(. 17, 14 far bit bctreffettbe &tat. 
Snt^ciS Smgnna eiflSrt fi<( aber iridme^T on* b« ol^ne B^itil^ bei S sto- 
len* gemtintai SteOe 9, 17. 

e. ••. X^ flolbc, 3>cntfc^ SnanpinacuigttBatioii mtb 3ol^ bon 
etaafiit (®ot^ 1879). 

e. M. gaptn: C. lU, 183. — S)it fflotij (@e<Ienbotf I, 21), 
StoDtno ^ Snt^cnt ineip em ben niebristn SHenfUdjtnitgen (tfitit, hi 



Disiti.cdDi. Google 



amntitnnftm uitb 9et»tt(t. 867 

tr Icton SRogi^T attKf't<> ^tUtt iH) nt^t fQt vit^tig, ba nit ant Sutler* 
tienum Stunbt miffen , bag cr ni)4 at? Viu|lci mit £tnttliitenii jn t^ttn 
^tt. £. 9t 3, 336. — ©toupig unb Eut^ti: XugufliiKiicongTCBation, 
©. 247f[. ^ijiSrcbtn HI, 145f. bt ©. 17, 187. lif^nbm U, 48. 
«on. n, 80. 292; lU, leO. Op. M. VI, 296; XIX, 100. Kif^r. U, 
408 unb BflK; II, 23. 8. a. 67, 146. S. ». 1, 409. bi ffi. I, 117. 
«8l. Op. a. Ill, 86. 

3. 63. ®tgta bae 6l»hilic»n in bn £^logle. e^on be ffittte 
I, 22G. 

e. 64. StaiebtTgci ed. 91eub(dei, @. 48. — eautti&ai^e 
Zoscbui^ ed. @eibemaitn, @. 36. CoIL lU, 182. 

S. 65. Sit gcuS^nliift Snuafitne OQratne, Cnt^ert Scbtn I, 691. 
aftturer, Shit^tt! Stbtn, ©. 25. SBpiin I, 88), bag iu^txt 'JJttefler- 
tixi^t auf btn Sonntag <ltaiitate eefaQeo u>Sie, ffl nnii^tis- ^liefleiuici^ 
tmb ctftt iRtflt (ann na^ rBmif^tn SliluS nitmalt julammenfaCen. Sut^nS 
»ii(f »om 22. aprlt fabtt oinft nlrBuibl jnt spritfltrttd^e tin, fonbrai 
btntlliS |nt tifltn aJltffc Cnm Dena — dignatna sit — creditnm 
mihi officium impleie omniuo debeo. bt 9). I, 3. Sa8 Smt iji if|m 
olfo f^on abtTtiagcii, tr ^t tS nut ba« crflc 9nat auSjuQbfn. SiAtlg 
anc^ Xaicberstt, €. 48: Sa n^un &at«r LntheroB $ric|lei uotben 
unb (tine erflt Snefff Itagoi fottte , t^ele tx \a\i)t9 Jeinon" Sater unb 
giombat ju ailaaeielb ju tDlfftn, nnb lube {le uff benfetbtn act tin. — 
e»tn[0 Xtnijtl I, 146r. — X. Si. Ill, 336f. S. 9. 31, 831. %. «- 
H, 302f. Op. ei. VI, 158. bt ffl. U, lOOfi. 

e. 66. ¥iit|latam: Op. ex. X, 232. Coll. Ill, 184. & 9. 19, 39. 
Op. M. VII, 73. 

8. 67. SUHttmEttgtr $0(4f((n{e: 9)Iiit$ti, £>it fflttttnbtrstt Uni- 
bnfitfit«- unb gatnltSMftatultn usm 3a^it 1508 (^aOt 1867). ISm^Ubt, 
Sne bent Uni»ei|1IfitS' unb @ete^ttcnlt6tn im 3titQlteT btr Sttfotmation 
{m. 1866). 8. ®«niibt, fflittenBeta untet Itutffttfl gritbtt* b. ffl(i|en 
(en. 1877). SBplfn I, 90f|. 

e. 6f. Myconins, Hist. lef. ed. Cyprian, p. 27. CoIL III, 
101. ®4uQa'itter: Liber Decanonom Facultatia TheoL Acad. Viteb. ed. 
FoerBtemaim (abget. lib. dc), Lipa. 1888, p. 144. 

Z. 79. Amadorf, Album Viteborgense (obHet. Album)edF5rste- 
mann, p. 6. Lib. dec., p. 31. 

S. 71. Sarlflabt: SSgert SRonoanp^it (Snbteol Soben^ein bon 
(Sotlflabt, etntteart 1866) , mtlit eine fltieiBt SDlotetianenfanmitana ale 
elne eioBtop^it, 6ebue[tt tlntr umffinflli^en MtttifUin. UngeSobeneB SRa- 
tttial Obtt Sotl^bt fbtbtt fi^ noi) oOcwtten. Son {elnem etnbttnaange • 
»ti6 3fi9« flft«t»t*t' oninfitfitn. Saf^txt Wonnie fiugernng flStt bte. 



Disiti.cdDi. Google 



368 flnmetfttngtn unb Stmilt. 

eiMunlennttiis btB eartpabt (Coll. II, 214. 240) laitn t<( nui: In tan 
hn Seste aiia«at6(iKn ©Iniw ffti licttia ^Ittn. @ie fle^Brt ju btn nWt 
ftltcntn Qbtttittbungtu btt WtfonnQtoien gtraU tn bitftm ftintic- SSntn 
iviTnt4, nit @i^niil anaic&t (SSatr, ®. 2f.; dfiTgtnS U, 22Sf.), 

6ail{tabt fcfton tra 3a^T( 1606 ^tbx&l\i) ucr^mib, tnfigte man [ogtn an> 
lu^nitn, bai i^m bit @i^tlft im Uite;l nic^t gani unbctannt toaT. — 
$Utt, Sob. SrutDEttet, ®. 3G. auflUJliiiKCOngt- , ©. 213. ?e(tlDii«- 
latalofl bri atnobet, SKm Btitraae lU, 2. @. 55 ff. 

3. 33. S^auon bag Sutler ban @taupi^ na^ fflttttn6cTa btiuftn {ci 
oXi „Tlatta ieinet (igeiicii Sltt^tuns" (StSjlIin I, 94, Dt>iii<^tiflcr 2. 9ufL 
I, 95} ob» „iim eine atFunbe X^tologtt in aDittmitrg em^Di^ubiingcn'' 
Vd<c $Utt (Btit|4tirt ffti ^Dttp. nnb tAx6)t 1874, @. 173) anauiDmmui, 
lann na^ meincn 9ueffi^Tungen Itber btn angufttneroibtn nii^t mt^i bie 
Mebt [tin. ®k 3fit feinei flbeifltbeluna txgKH ptt baraua, bafi baS 
fia|)itt( bti tSDnaxcaatton, weli^ee o^ne 3u>eif(I bic QbevfUbtlutta b« nai!^ 
SQittcnbcia lommtaben auaupiner (aibiun, @. 27) bctntuxt ^otte, ant 
18. Otlo6(t 1508 otflt^alttn wotbtn »ar. (gottfltf. ©ftniniL 1732, ©. 358. 
«uan(lmttci)Bat., ©. 263). — m\. be SS. I, 6. SBftlln I, 97 (2. Sup., 
e. 96). ©tubtai unb fliitikn 1874, ©. 312. ^litt in Sritfi^tifl fftr 
^xott% u. Rlri^t 1874. Lib. dec., p. 4sq. l458q. ClStr bie atabemif^t 
Saufbo^^n bef. oui^ f(i\\^tx, UniecrfiUt SSaH @. 210ff. 

Z. 73. fl6etSutt)Ke»aift!(i|c^unsna[biSifurteB{inn(3.aup.}I,99ff, 
381. 2iae im Sejl mitBeUlIle eraitbt flib rn\x mit jltmlid^t @i(^<i:^ 
auS bnt btiben ericfm. be B. I, 12; TI, 4. ^onaij ^tte 8nl^ {^on 
bie Idepiitation (com hie pro Bententiarain responBissem) atei nM( 
ni^t bie SrSffnnnaSrebe a^^alten, benn bal ^tigt priucipiom no^ bcr 
lib(i4cn ZenninDtoaie, nii^t nBnfana" mit ^Bflltn |n ntdntn f^eint 9«i 
nun Sniper fofort na$ lErteilutig bei Liceatia pro biblift btn et^JtnifoS 
begonnen, {o (anu tx tox SDtittt Ottobei nic^t pro sentenlJaniiD tt|)Hnibicit 
^aben, mijglitti, bag ei fogleii^ na^ bee Sitftionllon no^ Stfnit btniFtn \% 
mBgliA ifl abtr mi), bag cine 3<it ni>4 bajntf^tn Ittat, fl^ct ift, bag 
SSonatt btiaonatn fein liinnen, t^ baS principinro in (Eitnit ge^tn 
untbe; tS nai einmal btrF<^btn nnb !ut(tr ^ttt, uie utr niHtn, Mne 
iSile bei bei enuerbung alabtmi|4et SDfttbtn unb lobann vuiben i^nt no4 
Si^tDitifaftittn in ben SBeg geltgt QB ijl ft^r jmeiftl^ft, d6 er feint 
alobtmiii^t 2:^ttaleit tn (Erfurt no4 1509 aufatnomitttn iat nnb ban ba 
an tofitben lutT bix^ trfl btn nnbtftimtnten flnebnul ptt BesqaianiHun in 
rt^xtn ^abdi- Stir uerbtn olfo intmtt^in ftinw Xufent^ in iBrfnrt M 
in ben eonnna 1511 jn f^tbtn ^beii. 34 atanbt fogor, bag a twt 
bott on* na4 Xoni staangtn If). Bn btnt Suftnti^t in (Ei^rt <w4 
AdbL Lutli. S. 



Disiti.cdDi. Google 



aiuiKiltinsn nub Smmft. 869 

@. 74. Scibeuiann, eut^ertritfe, @. 11. S>\t SciSanblungttt 
rait bcm 3>i>m):ro)){t bilritcn mit dnign ei^n^tit in inifytxi iweitut Qi- 
fuiUi auftnt^alt )U ft^ni fnn, btnn [rii^ war cr |u fol^i @tabuns 
md/t Umiit, taii) fil^tincii ble gningcn anbeutuagen )u ctgtbcn, bag tS 
fti^ ebCK um bte im Zif^t anscgttcnc Ctbcaeangtlcgtn^ctt (anbdtt. 

@. 75. Xomrtile: £^. fiotbc, SuncicESmcgunsen im auauftinei* 
Dibtn nub Sut^nd atomrtifc in 3»tr$r. {iir Sit^tttaelAt^te JI, 3, 460ff.; 
bcifcl&«, StugulUnctconsT., @. 233 f[. Dag Sutler auc^ boB Stitraum bci 
bilfentieienbcn URBni^ befag, tnBi^tt !$ aus eoi^Ieiie, f. 2 {b« obno^l 
(r uic immn galf^cS nnb SSa^eS miltinanbtr bmbinicrt, bi>i^ am 
mciflen untenii^tet Utx bit Sac^e if)) {(^tiegtn in ^Jtrbinbung mit bet in 
btt npm ^iKlwcioorWuna (ed. ©(ibemftnn I, 59. 100; 11, 122. 289) 
{utage tRtcnben @titng|4^^uns bet: Obfcroani nnb bcm 6ti be 30. I, SO 
anBgtftjro^enen aBunf*, 111 ), B, in Eottrtitt ni^t eingtffi^rt )u ft^n. 
gBtnn 1$ 3rit(4'^' f- fiitL^engtf*, II, 462 Snra. auagtfprotttn ^aSr, bag 
©taupig niemats ^robiniial gewtftn, fo i|i bag Infofem nii^t rit^tig, att 
tx, uic ii^ jctjt ouS einem Fill S^r. ®i((urC ouSgtF'cQttn erubn^^aftebrief 
nam 6. OltDbd 1511 nar(»eif(n tann , auf jen( im 2^;t trm£^ntc SutCe 
^iii, bit i^n jugfei^ juni ^TDbinjial emanntt, fl4 au4 K^itttii^ generalis 
vicariaB ac thniingie et Ssionie ejiudem ordinis prior proviiicialia 
uat(rf*iie6. Sgt. Stitf^r. f. flitd^tnatf*. VI, 296. 

<S. 76. Sngaben liber bni Bncd btt atomrtile: (£oa. Ill, 169. 
Saultrba^, ®.6T. S. I, 3T3[. n. I. iSint ednnening anS iObtilonb, 
aomit 4iei Ofreibai^ein gtmcint in |cin i^nnt, bci gSufttmann, Ut- 
tunbenbu<4 jut ®t]i). b. Slti^etaafl )u fiugSbnrg I, 104; Sm Obcifonbt 
»ff timm i^li^tn fl^Ab tin aigtn fpreng leftltin gt{i<Dtt. 

®. 77. e. a. 32, 424. X. «. I, 686fi. SoU. I, 662; lU, 107. 

S. 78. be IBette 4, 158. SaL Aitpiin I, 104ff. fUi baS Stn> 
jdne. 

®. 79. ®.« aSftfu* Subbenfitgfl (ju 2ut(lert tUm. Suftnt^t, 
©tubien 11. ftriliten, aa^rgang 1879, @. 335) bag Stt^i Don Sut^ttS Kom- 
itifc babiiT^ filler )u jicllcn, bag fuller bt^uftlt, btn $ai)|l aeF'^n i" 
5«ben, bieftt o6et ni^t im ©inter 1510/11 mo^ Q6er 1511/12 in Worn 
^tmcitn fci, mug oIS uerfe^lt ^iogtfleUt tcetben, ba mil leiite Si^er^eit 
batilbti ^aben, ai Sutler SuliuS II. geft^en fiat. 2)it ^oti) bei aJtat^e^uS 
j|l eint abgeleitcte nnb bit ^oii^itpcllt Z. 91. IV, 687 lann niC^tS bemtifeR, 
ngl. aui^ ©riegtr, 3eit[4t. f. Jtit^tng^*. Ill, 197. — ®tt Srief bc3 
1(jtlniue an 3d^ iang uam 8. Mai 1512 \tV £ut^uS Slwccten^eit in 
Sittenberg COtauS. Anal. Lutli. 3. 

S. 80. Sgl. finaatee Sinl. )u biefti n&t in bcr SESttmarei: eut^et- 
onCgobe I, 8 Ft- ^oa bti SC^l^it bet von finaale in [cinct Bnegabc an 
amtc, iutitt. ^4 



Disiti.cdDi. Google 



870 Stuntttmism mtb Ottodrc. 

after eteBt obsAntdtttt e^ttft tnctatalns de iu qui ad ecGle«itm con- 
foginnt, ^alK \^ mt^ M^ nt^t fibtjtuatn tSntteo. 

e. 81. Stefltipinereottsr. 354 f. 8 Mentis SBritf6. I, 78. 104. 
Sauteiba^ 103. Q. S. 39, 256. 

2. SS. fiatfQi^: aRdan^f^oa,®. e. Siarmtf (oit^l flif on^ bit 
@tdlt bti SSibmnne b(9 ^falmailotmneiitaTS TqIb impenste capiti tneo in- 
gano impositnm est Insigne illad ostentationiB meae, be 28. I, 2^3. — 
Lib. dec. 13. 145. 

e. 84 fl- SiCOPt $faIimitt{t5Tttna (Me fogen. Oto|fen) in fc^Ie^tcc 
ftenfc^ns M KBaI4, Sb. IX. Stit^m , InitiDm tlieoIo^M Ln- 
theri etc. (H&lia 1874), Vrogi., btrf. Snt^ SUc^ ^ralmtnnnanma, 
XVot. @tnb. n. firit. 1875, @. 175 ff. — D. 3Raittii Snt^nB Sltcftt 9o> 
ttfnneett fticr b. $f., ^enutSgtg. Mn 3. fi. eclbcmanit (3)rteben 1876), 
boju bic treffli(^ Xtbdt tea Oeiing, Snt^ nfle Soiltf. ic in Stub, 
n. Ittit. 18T7, e. 584. ^ ^tt bit Senmttnnfl ScibmoimS @. xvi 
fflr ti4^ bag bit ^fofftn al8 StUfoben <uif}nfantit fittb. @ie |Itib as^ 
bit citata anper pMlterinm (be 91. I| 47) ttit^t bit Koiblnitgtn, tvle 
String nub Stibcmonn mcincn. @ie oxrbtn ftmtt bae{(16< ftin, UDionf 
Sot^ nut btra anflbnid vide in ColL wnxt^ 8n( bit }utainintnfaf^enbe 
ST^Stigleit, bit nebm ben Sotltfnngtn Merging, mib bie i^m »itllti^ boS 
ai^tifltrt mib f^isttriaen <3t[^aft fcbim, mB^tt it^ ant^ bat Collector 
Fralterii bejtt^tn. bt ffl. I, 41. S>ai wn eeibemamt anfltjoatitt CUoi 
onS OlbtfDf) \vAS)t atrabe gcgcn fdnt QrllSTniig, benn ba OQkIo)) wnt 
StBrnnbiitf \pM)t, ft^t man nii^t tin, nxinnn Snt^ fli^ sentbc lector 
Paoli nub niift eittme^i coUectoi' nennt 

e. 86. Op. V. arg. I, 82. SSaS ^ Ht^ im biicftm Bnfc^tnB 
an bie QmiSfnuna uon jeinn eDrltfnng fiber ben nSmertrief etjS^U, 
nit i^ baS tSefen bti (Sotteegemttigtcit, bit er WTl)tx ge^gt, anfgtgangoi, 
btjit^t |14 o>D^I fit^n anf tine frfi^ere 3eit, anf ftin Stnbinm bt3 KSmtr* 
btitft, bal bie ipfolmtntta^fnngen borontftttn. — Kot^ttDai^tD: !£. St. 
Ill, 93, ugt an4 Santtrb. 66. 

8, 89. Song: flngnflintrcongt., @. 262f. Anal. Lntber., p. 4. — 
Snt btr 9Ioti) bti Std tnborf I, 19 gt^t nttintr Snfi^t na^ ni^t ^or, 
tm ABpIin I, 113 (2. «nf(. 115) batons lidt, bag «nl^ bis 1517 nm 
f«t* nnb er^ Mn ba an urn ein Ulftr gelefen ^t. %t4 ^t Snt^ ni^t 
iramei biefc Stnnbe fcftgt^alltn: 3m 3a(rt 1542 laS er nm 3 U(r; egL 
Analerta, p. 381. €tiIenborfS Ontllt bSifte ma^ifc^dnlii!^ tin on! btm 
3a^rt 1517 ^nrmtnbtr etri^t on btn g u t jfl i p e n {tin (B^. 0., p. 113. 
Q. Q., Nr. 5, EBttm. Vif.), Hwrin eS (tiSt : Stn6 tvnS tto^ effaiS boctor 
aiOTtinnS in bei Sibtia, anf ba« doflcr ae^fft, leie n»I t^r fm bmb fe^t 
legtn folt obtr bmb geltgcn^ bcr }ttit lp\t tffi tomb tipi*. Sab Diet nn^ 



Disiti.cdDi. Google 



Vnmctlmtani imb 9tto&\t. 871 

9f(ra§ SicendatnS Smsbotff tn tShtBrtde an fl«tt boctoiffl C<tr(^bta. Saxt' 
Pobt fott ift bit ^axffoa fritter ^prAtnbnt jn OtTomnnbt tnib ctttlommcn, 
bitfer foltt uo^t emt rin$ hffcn, bit Ivril otn boctn SXattitme bie Iclblge 
^nbt iifft, to I9P tfr vmb «Itr. — 

OibtnSt^^tigttit: angafHitncoiiar., @. 262. tin ben. fienlxiit jtt 
Sieitint bat Somcian, 0aft>ar ®fUttI (^aUc 1882), @. 20. 

e. 90. be IB. I, 20. 37 f. 

e. »1. bt SB. I, 17fl. 

«, ffS. bt «B. I, 19. «8l. bajH SXnlf^t T^oloflle, ©. 76 ff. ed. 
^frifftr (3. Stuff., fflatetfltoj 1876). — ^triua, ©it aF?ij|Ht Sut^ttS hn 
Sjifammm^iiflt fthttr I^ret. {&ii))lB 1879), @. 52 f. bt ®. I, 34. 46. 
259, 'twlc^ astltf, ttit «Bfttln, ©. 381 ri(^tfa fieratrtt, tn* gtfi^ja^v 
1517 tt1)ixt. Xattin in btn ^ebigttn cititrt: Op. tot. arg. I, 213. 
UrttU ftbtr i^ti in btn Bewl. dispnt. de viit. indnlg. ibid. II, 180. 
Qbtc btit crptn SiTiid btr ^tc/ioaia btntf^, ben StiflUa I, 116 (onbtrt 
2. Stifl.) nntid^tiatUDtife tM tA^t mt^x bui^onbtn angftbt: ¥litt, OKtr bit 
bttitfifrt 3;Vo<09u in ^eitfc^rift fBi tnt^ttif^t r^tsalc 1866, &. 58 ff. 

®. 95, Snt^e ¥tebf8l«: Op. m. tag. I, 26eq. flStt ben 2>t!(i(og 
in Op. 12, 1. «8l. ?»fi^tT, StforaotiDirtftftcn I, 578. flStt bit 3iil- 
felgt tpiitt, 3eitfiiir. f. qjtottfl. n. flfn^t 49, 361. Btt €5«*ttiS bev ?pre- 
btattn abei btn Sxlaloa am SRat^Iaetase 1517. ii\i^tx I, T25. Q6tt 
bo»«otminftt: S. S. 21, 156f. flotttrau, 3o5- aaticola (Serliit 1881), 
€S. 14. 3n aafiHn I, 120f. bie ©tri^tianngen Don flttaalt ttt 3tit- 
fttrift far tut^rif(6t T^al unb Rit^ 1876, @. 333. SBafi Citt^tr Wt 
decern praecepta nti^t ftlbf) ^ttonefltgtben (at, bafDr f^tint nilr tininal 
b« Sftanacl itbcT eintritnng gu \Vcti^ nnb [obonit bn Uin^b, bag (le 
taltinif^ tifi^itnut fnb, »ii(itiib fit boc( Sut^ ou^ btntf^ iiftbti> 
atf<!(ritbtn (attt, itm fit jum Gh&rau4 bri $ttbiattii Utnstnbbain jn 
na^; t>gL bt KS. I, 61. Sgl. ittnttbingS ASfttin 'I, I33ff. SSojit 
bit amn. @. 783 unb AnaaltS afibrud bet @tntiont in tStimam 9lu8* 
goBf I, 18f. 394f. tlbti (Snfiata ¥«big(n tu Iratr 3tit BanttibailS. 
®. 66. Son. 3, 118. bt m I, 14. Sitatc: O. @. ®c(mibt, Snt^ttft 
Selonntli^aft mit btn alien fftal|irem (Seipjig 1883). 

e. 94. ^ttbigttit. Sigcute Urtcil borlibn: bt IB. I, 61. — Op. 
T. arg. I, 87. @ef1nnnng 67 ff. 

a. V3. Boramnmen^eit: I, 74. Op. eieg. 12, 6 sal- ®- '2. 

S. 98. Sigtm tStfa^mna : @. 74 ; baftlbp au^ atsm bit metaphysi- 
caotes potiua qnam theolDgizaoteB. @((rif tflubium ; XII, 194. ^tiligtn- 
HKK^ning: t6b. @. 28 ff. 

e. 99. ffimbfSnaoiS: @- ^3- 

24" 



Disiti.cdDi. Google 



872 Inmcttnnstn nub Samfc 

£.109. S:iasnib«®4»a4tii: ®-35f. eifibnf^afUit : e. 44. 46. 
Solltn: e. 49 ff. SB^mcB: e. 53. Oat. aui^ but SJtiiiU can Olbcta^) bet 
£llatfel, 3>it annadnc bet ebong. (BtaubtnebtkniUnlfite in ^itbe^m 
(^ilbtS^ira 1842), ®. 155 f. Op, v. arg. I, 119, 

e. 10% enBt)|aImnt: e. %. 87, 340. iSTf«ateit iUif^en SRUtt 
SnSq be e. I, 52 tinb Snbt tt^rn be 2B. I, 54 tfi. 259 (ngl. SSdm. 
Sneaabe I, 1&4]. 

e. lOS. aripotriefl Op. ei. XU , 197 unb otfent^atetn. be «. I, 
S5. 40. 54. 57. 59. 72. 84. SSi^tia au$ Op. t. ATg. I, 74 f. l^gt. 
noieiMnas g. ffii^fi*, Snt^er unb HtipoteteS (ftitt 1883). 

®. 104. DiSputattonen: Op. y. arg. I, 315sqq. be S. I, GOf. 
de vera et £alaa paenitentia: be SQ. I, 34. i^gcn bie Sc^l^tit (atU jii^ 
Oui^ f^on !|JeiIican eilljit. Sgt. S^ronicon ed. iRigsenbai^, €. 36. 

®. 105. amSbtif: etiib. n. flrtt. 1878, @. 696. etiolatlii, tigl. 
mcfnm Urtittl in 0«iOB< Slealencvdotiabie (2. Safl.), »b. XIV, e. 449. 
&)Httatin Q6a Snt^ itn 8rttfe an Sang Qninto nonas Hartii 1519, 
(U^ W fflalft, tiftoril^ 3tltf^(t, SSb. 41 (1879), @. 243 anra. — 
X^. gelbe, Sntbi. bcr CBtifc (60. 1881). 

e. ie«. ®i^enTie ericfb. II, 7, Sef. €. 33. 27. 

6.111. Z^a )u fi^ln: US'- ^anllen, gronrjutts Stcu^eiDm' 
fponbtn] II, 844 f{. Slanle I, ISOff. 

9. 113. »anlt I, 136ff. Suttee ttbtr eteutn: Op«ia eiegeUea 
Xll, 101 u. 5. 

9. 113. ita X.: @icsoioDiuS, @ef4. b. @labt 9)om VUI, 2tS. 
Konit, ^Ji^e (4. Sinfl.) I, 72ft.; Suniit Mn *i(a: Wantf, ©efi*. ber 
tBhi. unb gerntan. ISSlhi, Qb. 33, ®. 267f. 2T4ff. £t^mann, 2»tS 
¥i(ann Sonjil (BteSlon 1874). «id|*, 3ii(men. unb bte ©iflnbuufl b. 
Citt^liaate, e. 234. Satcranbnjil : bieeinsf^enbt 2)atptllnnsbei3ltanttn' 
bxtiftt, Aat^ol. Wcformotiim I, 88ff. — !I. SSatr, Hbei 3Ka^miIlan« 
gJer^attniB lum ¥a)>fltnin in @i^nngS6et. bn Bttnei Utabcmie. $^if.<4iP- 
fltaHi XU (1854), @. 195fi. 409f(. 2B. BB^m, Oi anajimilion 1511 
$(i))|l uerben molltt (1873). 9. ffleb^aibt, 3>ie Oiabamina btrbeuift^n 
Motion (Bitaiau 1884), @. 76 R. 

S. 115. Sum fatcKintoniil vgL ©t^euilS Biiefb. I, 129. Suiter 
fpatei im (KaCaleibi. Ill, 326. 

S. 116, SJgl- ®4«u:I an @palattn I, 149. Datum NOraberg ad 
nonam Colendas Majas, quu die tota aniiiio aptavi me veatfas Teliquia» 
coDspicere. 3>ann bte ^aTQlteciflil^e @l<IIc I, 148. ChrlBtoffbrnm re- 
fertnm reliqoiis eti&m incertiB ao indulgeutiis uuignitom detii- 
derauter exspecto, modo Utteras publicas eeo. tcBtee adferat. Mes 



Disiti.cdDi. Google 



anmRtnii^n unb Scutlft. 873 

opiDione ai qnu conm imagine taDtnm orsvetit indalgentias coD&nnat&a 
aiBeqaetar: quod si its est, nihil aanctiraoDialibna gratias donari po- 
tent; gracnUtiBi stDroatlinqne , nt ita dicam, orabant. — Sgt. fcmn 
Mflntt I, 163. 169. 

e. IWff. «9l. bit M(atMttt mat son aampff^utte, Uniwifiiit 
ffirfurt I, 79f[. 226ff. ©ttong, Ulri^ Don ^uttei (2. anft. 1871). 
ftrouft, 9cItnS Sobannl ^ue (eot^l879). (9. Soigt, 2)ic ISiebcc- 
cnxdung bte tl. HltntumS (enlin 1880] I, 48 f., on^ bit aiCnt SJar^cniuia 
bci $aatn, XJtntf^lauba titttrarif^t unb itligtStt Str^SItnifft 11,323, 
be|1en StuiltiluiiQ ficili^ ojt fi^icf \% 3)lc EilUiatut U&tr Siaemue i\i 
1866 Bd g, 2. ^offinotin, Essai d'una liste d'ouTragea et de disBer- 
tatioDS concerDaot la vie et lea ^crit^ de Didier Ersame de Botterdam 
1518—1866 (BnueUfiB 18G7). Seebohm, Th. Oiford Reformers John 
Oolet, Eraamns and Thomas More (1. Kufl. 1867; 2. «uf(. 1869). 
@tt4att, Scatmue »sn 9ti>tt(ibani , (tint @ttl(ung ;n bti Sii^t nnb 
btn (iri^li^fn etutgungtn ftintt ^tit (iti^tig 1670). Durand dn 
Lanr, Erasine, prfcniaenr et iniitatear de Tesprit moderue (2 vol, 
1872). Drninmond, ErBflmus, his life and character etc. ((onboB 
1873, 2 vol.) Sta^tlin, n., SraetnnS ©ttttung ;ni Mtformotioit 
(6af(l 1873). Saringar, EnwmoB over nederlandache Spreckworden etc. 
(1873). eiS5eIin in X^l. ©tub. n. ffrit. 1875, @. 755ff. Viacher, 
Erasmiana (Caftl 1876, 4°), Nive, P. Recherchee sur le aejonr et lea 
^Indea d'Erume ea Brabant. Lonvain 1876. ASmmet in bet bcutfc^K 
adstm. ^iogx. TI, 160Ff- ^- <St5^ttiii M ^riag t^. (JncvIloiiSbtt 
(2. Slufl.) IV, 278t{. Soramitt, eiftunflSfitr. btt SBitner Wabemle 
ti^il'l^iil. Stl. 72 (1878), 372 ff. Son aaefU^ili^tiiauetaflunacn tommen nttat 
Kanle ron|l ncc^ ^an^tlfi^lid^ inb<trac^t: SatiMtn, Xait\dit <Stfi^t4tc 
II, 5 unb aitaurenbrt^er, ®c|4ii^u ber tat$. SIcfonnattoB, 1. SSb. 
(KBrblinatn 1880), @. 119 f. 

S. 133. emu bte Stmt>Mtn9: SSiStoioatolf, Satob SBiinfi^t' 
ting (etrtin 1667), ®. 130ff. Kcu^Iin: E. ©(igti, ^a^am Sleu^lin 
(Etipjig 1871). ©ttflu6, U(r. ». S>iitttn (2. aoft., Sdwia 1871). 

S. 133. Cremana, De Jacobi Hochstrati vita et scriptia (SSonn 
1869). atauie, Mu8 «■, ®- 160(. 

S. 186f. Anal. Lnth., p. Saq. bt SS. I, 7. StRU SeiiUn 'I, 787 
in btn anfoiia 15U ju ft&m. Uiltift ttbtr ffiraemnS : be S. I, 39 f(. 52. 
^tunb[4a[t{4Iiegett ter Qumani^en: ftnaalt, ©i^tuils Sritf^u^ II> 
2—12. Anal. Latherana, p. 4sqq. fiut^nS aGncigiina bogcatn u. 0. 
be ®. I, 60. 

8. 138. gUt bit borttformatoriHt Htlogl^torie vg\. Amort, De 
origine, progreaan, valore ac fracta icdnlgentiarnm. Venetiis 1738 nnb 
ntuKbinaeSrattt, Sul^xi 95 X^\m nnb i^te boatnen-^iporiltStn SorauB- 



Disiti.cdDi. Google 



874 9na»tiuiB«i unb S3tu>ttft. 

feQungut (Ostttngen 1884), befltn ]t^x flcigigt tAtx alCiUfi^dlc nsb iri^t 
imtntt ^i9oiit<4 funbltrte Sl^ftcnialiflcnins dnci cinge^bcn Atitit. ttboif ; 
botut 8ut^ fctbfl in Un @tniu>iicn op. var. ug. Ij 1658qq. ITlsqq. 
lT2Bq. 3i>6. u. $alQ In metnet bcutf^m HnauflinciMigr., e. 185^. 

e. 131 f. Qbcr SlnsTine aedtn ben KblaQ bgl. $01^ In tndnn 
aufiu^intKODBnao^Dn, @. 183ff. grtt^n SMSfft: tBb. nnb SSinei, 
gi. Zt^d, b(TaUaet)i:tblgn(Sianttnbtiai.®.1880),@.4ff. QberSan^t 
bon Sftaln): aftoi}, 3ac., S>tx fiuifQrft flarbinal nnb lSt]Gif<4of HHxtOit U. 
(m&aiita 1865) I, 75. QEti ben BblagUtilrttb: SBintT a. a. O., @. 13f|. 

3.133. Ubti ZtQtt: SBiner a. a. 0. Sai^fei, •Sctc^it^CSqncIIcn 
flStr ben attafitubiatt a:(()d Cannafitra 1877). iRSmift^e Mettanatn: 
®[3nc, XeQcI unb Eut^n (®ocp unb 0[))t 1853). 

S. 133. %I. bit geamtclIigEn ^gemngtn bti SanFfcn, 9n mdne 
fliUiler (188S), @. 69ff. nnb mdne attttn^n bd @<^fti<);, Z^ol. iituxaxax- 
jtltuna 18^. @- fiU- ZtltHa @crmonc bd £ifi^ei, ntfoimattonsolttn 
I, 414Ff. sole Utenia man im adaemflnen bit in bet abtagEnKe eoi- 
lommenben anObifide bcT|tanb, baifibcr ua^ an^ ^ni RSiicl an X^. 9XIln> 
jet, mitaetdit Boa Bamerau in 3dtl*r. b. ^"JWrrfne XII, ©. 641 f. 
bat. beutf*e etabtt*:oni(, 5. Cb., @. 195 tt&er ben aStafi »«t 14.W: 
baS at>IaB »nb beraebnna altei: fSnb fjttn unb fi^nlb. iSbenfo D^ne tDcitetc 
GiKSnina btjilsli^ b«t AttuaGone bon 1463 in bei Slaabebnraei @4B))|>en' 
i^xonil: 3>at aflal ttoS ban t)tn nnb bon f^nlt (ebb. 7, 467). 

S. 134. Paltz, Sopplementom Coelifodinae Sgn. F. (au4 )t{it)ben8 
n. nat^tele 17, 455 f{., meine auauftlnercDnai. , @. 176. Srn Srief 
Xt^S And. Lnth., p. leqq. ^^i. auH) }n Slaqiminb: Sod, ^onntnn- 
9iaa«f<^< ®ef4- ^' 1^03- 

S. 185. Op. V. arg. I, leSsqq. 1828qq. (ajlit flBptin 'I, 783 
anm. 151 ine 3a6t 1516 ju fe^n) @. 176. 

®. 136. !ut^» Qbei lene 3at: S- a. 26, 50ff. be 3S. 1, 113. — 
ASmei: a. a. 0. Qmfa lib» ba9 £niben bet bomatiaen abtalpiebign 
U 3att(I(n n, 77. 

®. 13$. Siat- ^ittju aaii ®4turl, bd ftnaatt, Sa^Tbfic^eT bc« 
btulf^en Sln^e (Sdpiia 1872) I, 112, ber nur ^inri4tli>$ bed Snitas* 
int. ®« 31. »« rin ©onnctbenb. S9rit| an aibrei^t: be SB. 1, 68. — 
an^CDBlnS Bd Seafiel 15. — be SB. I, 120. 

e. 141. Seibtdtuna: be m. I, 73. 76. @4eurie SBnefb. U, 40|. 
qntts nostri tradoieie II, 42. 43. C. Nozel tradniit. 

e. 145f. X. St. U, 421. Saotetb. 18. SRnt^ct, flue bem Unl* 
uetfltSte' nnb (Belt^itenttbtn (Stlonatn 1876), @. 192. ^enntann, 
doonm. litter. 166f. IS. ». U, 37. Se SB. I, 73. 



Disiti.cdDi. Google 



anmntangeR Bttb Sctorift. 875 

e. 144. DSiXin (2. 9lu|I.) I, 180 ttinunt an, bag blc StStf bt« 
ftutfflipen biefon fccn ,9ritf, bie Sfcfett unb jcntn Smnan Bnt^tre" ge- 
f^idt ^hn, unb bentit ^ babd anf bie> inUnflantc Si^riFt^ad 5ei 
£i)inei, ®. 148. SSon b«iit Vriefc {lc(t boit biiett ni^te; bie SlStt 
fc^den wttoltal nnb conclnilon". S)cr ihnrfftrfl fenbtt bctt „Qaiibc[ famtX 
atticcin bi>(ition vnb trattat" naU) Worn. (3><»auf begiebt M bit %(- 
mattiitg XcQctS acfloi ^HAi btt Siil^ti II, 568: „fo bi>^ ^o^ bmanatt 
iSTjbifcbof lntn 6c|ltCCt ^at ju citieren nti^t \it".) SBwn rt ^ier ntC^t ^cigcii 
fDQ ,,i[ttiteln posidoida" ibtntif^ mit SonOufUn, fo bSttcn nit ft^on bid 
@tiide, in benen o&cr Dott £nt^«e SSriefc nl^t bit Stebe. aiSa4 im cm' 
gtlnen anger btn a:Mt>t batunCei jU utrflc^en ift, ucig {(^ nii^t, boc^ 
mSi^le i^ mcinen, ba^ iDtnn bei £uT[ftrfl ongi^t, i^tn ftttn Snitttilnngm 
eon unf^idiicbcm ^nbdn unb KAm btr Sommiftan gtntai^t twrbcn, bftf 
btn 3u|ammen$aitae nai^ no4 nUbt mit Slottocnbigtcit auf £ut^9 Srief 
JU bc)ie>ea i{L 9Ia4 ban Singangc bee ®i^P!tbtne SCbn^tS gn f^lttgtn, 
bat ee fl(b in bem ©c^Ktbtn (eintt SStc aui^ gai ni$t um tine ein[a(^ 
2B«itetbefi)[b«una boa CutbctS @enbnng on aCbni^t st^anbelt, fonbttn am 
tintn fttbflSnbisea btnnncinenben Seri^t btr StJUc untti Seiffignng btO 
Snnasemateriaie. aSie bem abet aoi^ fein mag, fo ip baiaus bo^ nft^t 
gu t^litfitn, bag bci @ermon oom 3blag, bcr ctntn bcbcutcnbett gottft^ritt 
segenflbei ben £^c|en aufmeill, bamolS i$on gefc^iiebtlt gttctlcn wSxt. 
Sine bt XQ. I, 96 bst. mit I, 71 (toiUl) It&tner SStitf, uie aiv^ S&fOia 
I, T87 anm. ju @. 182 btmti^t ^t, in ben aJIStj ju feQen ip) cigiebt fii^, 
bag Zaif)tt 9nfana SRStj fii^ fij) mit bei Sbfiitt trSgl, einen beutfi^eit 
@tnnon )n f^ieibtn, benn (in <&iutib mit AnaoTt (SJeimairet auSgabc) 
I, 238 anjune^mtn, bag bamit ,un[et ©c^Tiftifen fi^weilid^ gemeint fei", 
liegt ni^t aox. 2)aseaen fpiicbt folgenbt Skiglcic^una : be SCSette I, 92. 
Secmido de firtute indnlgentiatmn quantum Taleant Haeo res in 
dnbio adhac pendet et mea dispntatia inter calanmiaa floctuat: duo 
tamen dicam piimum tibi soli et amicia nostria, donee les publi- 
cetnr: mihi in indulgentiia bedie videri non esse niai aDimamm illa- 
uonem, et nihil proras atiles case mei Bterteatibns et pigris in via 
Chiisti (Dgt. ben gonjen Srief mit bem ©ermnn]. 33a)n on« btmScmDn 
e. a. 27, 6. „abtag mttb jn aclaflcn um bet nnMUtommen unb foulcn 
<S^iifttn tDiQea", unb uieitei nntra @. 7. „&ig bie [aulen unb f^tSferigen 
€^ri^ ablag loftn." 2)ie bcntH^^ eeiugnabne an[ £e^ £^|en ure- 
rSt n. a. Sut^ 9. @a^ mit feinei SmSfinung bet poena medicatira unb 
satiafactoria (uen btr er wx^ ni^t gefproi^en ^atte) bgl. Xe^ell 14. 
nnb 71, S^le. — Suf Sutlers SStrmon antffiortett %i%H bt(anntli<b mit 
ftinei SorUgung (ugL be B. I, 123f. l!Gt4cr I, 484ff. Um ©(^luflt 
btritfben Knblflt ei ttft bit jwtite %^t]tjiiti'fit, itbti bit ei )u 
grantfnrt bi«batitnn niU, on (81I[4er I, 601 »»(. 517), in berttt 
50. X^t <r anf btn „beutfi^ ^trmon" ^ng nimmt. ^itma^ iff (nof, 



Disiti.cdDi. Google 



876 anmnhingeit nnb StMtife. 

tcit i/b it<4trligli4 fanb, f^DP dxiut, Zttjd, @. 104 btmoH ^t) ble 
libli^ Satitnma bti hbtmtt &attaia 1618, JUftlht I, 181) trrtfitnli^. 
ISia Hajl^abt tm 14. 0tai (4ott bit 47. nub 48. X^e bcr iuettcn Kti^ 
ftnnt, (Olearii eeiiniom utiqa., p. 27) fo mttg fit Bnfatrg 9Sat f<^ 
auflgtgebtn wocbcn fdn. Sci fiot>f bcif. ISgt b«t Sag b« S^ifl^iiitation no^ nn* 
Stftimtnt, unb Zttnl ncnnt fti^ in bcibot Baccalaorens. XBit |lt^t tS ba 
mil (einti: ^totneiioti? — ©tgtn bribe (Soil^ung nnb jiodtt 3:^ri(Q»i^> 
wtnbtt fli* Sut^tt in btr @*riji „gieiSttt bt§ ©timonf (S. a. 27, ©. eff.), 
bie ws^( Snbc 3nni obtr anlang 3nlt gef^rlebre. 9?aA btn e^Ing- 
brnitttttnetn ju uitrilm, ftanh bit StefHitatfim £t^e — bie vicUfl^t 
fl&tt^aupt nit llattacfunbtit, — nei$ tai. ~ affit Sij^of @cnltetue nn^ 
?nt^ bnmaie mt^ifoife lomftionbint ^abcn, bcnn bit von i^m <S. S. 26, 
52 tnnS^ntt SDo^nung tann nic^t ntit b<t bur^ ben Vit wn Stl^tn fiber- 
6tac^ttn ibtnlilijiKt ottbtn (gegen flspiin I, 174. 181). 

S. 147. lEin ntuei Srtag ]nr gSibeiung b<8 9bta||(« in @ilb> 
b(nt[4Ianb uonfciltn atbxti^CS, 9nf. 3iintiar. ^enmann docnm. 167- 

S. 14S. Uber Senntb Btmbina i>aL bie auefa^tUi^ Suff^^c ten 
SCreiUttmSUer in Sat^oUC, 49. 3aVe- 1869. Ubei £ebt» ^lift t^c^ 
bstigc annt. — geinbf. Uiteile: be SB. I, 92. 98. 76. 

®. 149. *@ttn(rn ic: be O. I, 78. 92f. 128. ©Inbitn nnb «t- 
briUn: be SS. I, 88. 90. 93. 

€. 150. be 20. I, 71. 99. 109. auf bti flanjel; IS. «. 18, 210f. 
StimDn GDn 96Iag nnb iSnabe; 6. a. 27, 4. fiber bit 3(!' )»^ CTf^etncnS 
(le^e 9nm. ju ©. 146. 

S. 151. Sermo de pocDitfntia: Op. t. arg. I, 331 sq. Strife na^ 
$(ibetberg: augu^ntKougT. , @. 313ff. be SB. I, 98. ffidS greunblt^aft 
mit SutSet: ©i^furiS Sriefbu^ U, 2 — 12. eurl^oirbt 5. bt SB. I, 
55 Bfll. aSgei:', Sarlflabt, ©. 11, nnb SBiebtmann, Dr. 3i)>. ffid (Me- 
Btneburg 1865), @. 75 f. — bt SB. I, 101 f. 

e. 152ff. bt !IB. I, 102(f. lllff. Solbe, anaufttnetcanateeation, 
®. 314ff. !Biebutolion«t^|tn: Op. v. arg. I, 387Bqq. ©oju bie ttjt- 
Iritif^ Semtttuna bri fliipiin I, 788 anm. jn ®. 187. ^artmnntt 
nnb 3!ia<i, 3o^. ^renj (Hamburg 1840—42}, ftbcT eiUicanuS cgT. Stig- 
aenba^ in ^etjog *n, 476f. eifttroWrjufamnienpdlpna , au^ nene* 
Ubtt (. asibemif bei ©tibtmann, ©Inb. unb flrilHtn 1878, ©. 699ft. 
CaTtmann, ©<(»)>[. 1870. eeiSflli^ (riner anuxrcn^ ual. SSttl^ In 
®VMS ^iMf^c d»t[4i:., Sb. 26, ©. 387 3n Suljte t-gt bie fidlit^ 
unaenQgenbe 3}tenogia()^ie bon eauni. getnctAnal. LoUi., p. 78qq. 11. 
ilrafft, eritft nnb 3)otnntente, ©. 16. Sag on^ fSenctSioiiS Eint mu 
StQinbtrg anS in ^ribtlbtrg witi, eigiAt bie fil^ee ban tnit flbtifel^tne 
©((E(t im %dtfe Cut^ an i(n I, 130: Dominas Doctor IseuceDsis 



D,s,t,.cd%. Google 



XiuncrtUDgm unb StUMifi. 877 

miait ad me liteias .... longe KcrioKB, qnam eas, qnis in capitnlo 
coTAiD andiebu. S)tx 9n<bni<I In capitnlo ip meU nut )(itU(^ ju 
ftfftn, na^imb M 9iif(nt^tt< pm fla)>ltd in ^ibcIBerg, ntc^t ain, bag 
is btt 8a))itfUfIt}itns iattx 8rief Mtltfen mutbtn tidrt. 

$. 155. Resotatlones disputationnm de indalgentianim virtote: 
Op. V. ar. IT, 123. 2^ Jtolbt, Sut^trB ©tettung, @. 17[f. gBr b*n 
aitnrf ail* JtBpitn 'I, 190 anm. 3nm SBritfe an ®cullttuB U SS. I, 
112 erganjunant 6ri ©elbemonn, Seltfi^rift fflt ^iporifi^t I^toIoaU 
1874, 6. 116. 

®. 15$. ti6« bie e^ronstogle bet St^tfi^n Si^iift fic(e bte 91nm. 
}u ®. U6. STd^eit M etmond <S. a. ST, 87 jn Qtf: aBiebemann, 
6. 82f. Sat^erfl apcrieten 6tl ?3t*tr II, 33. Op. var. aig. I, 406. 
be £3.1,125. e^cutl iihtlSde ®c^rtft M Snaate II, 45. 47: quae de 
Maitino extern poraliter sentis. 

S. 160. SBttttr ®. 14S. Sdijnne^tn, bag m^ic^t fclnc tt^^t 
fialb auFgtgcben ^&e, n>ie 99If!t {QinfU^iuns btt HtfonnatiDn in bet 
©tabt ffllogbetnrg [magbtfiurg 1878], 6. 8) mtlnt, tiegt tetn @ninb cot. 
Irafitl I, 288. Z. St. 3, 197. ft6« ffiabtltl BtnetnS sgl. S^. Itolbe, 
3titf4Tift fitr lttr(4tngtf(4i[^ U, 472. ^dtriat im ftDjtg Keui^tine bei 
Ofigei, 31ui4Un I, 18. 

S. 181. Srfle (StttS^ming btt ©(%ri[t be( ^rieiiae am 8. auguji 
1518. bt «3. I, 132, benn bit btibtn Srltft I, 83 (ogt, novas larroB) 
ge^Stm taS 3a6r 1519. SiflMjlert SHotog: Op. v. arg. I, 340, Bgt. boju 
finaad in bn EQMmat. auCg. 1, G44. 

®. lea. StnttuB: 3titf$v. Ittr Sit^tngefi^. II, 432 ft. augupinet- 
cODBttaatlon, ®. 318 ogl. 411. 

®. 163. be as. 1, 129. di ip jebentaM ju Itfen fiat voluntas ena 
eaocta. — ©tgtn gljlB. ^littiaa: op. var. arg. II, Iff. Sitira. auBgabt 
I, 643. bt Sffi. I, 131. 133. 135. .Salt- unb aBitftnfop^ip: Silveatriun 
vere sUvestrem et oampeBtrem Bophlatam 2)t 3S. I, 135. 

S. 164. Sermo de viitate eicommiinicationu : Op. v. a. II, 306. 
£ia)u be tS. I, 130. 134. 137, Vgl. ScfUin I, 211- CitS im Xrjte ,unb 
inglti^ beffen ge^Ibatliil ju bt^aupten". 

e. 165. Stt^btunsen mit bin AntfQtfltn be SS. I, 131 ff. SutI- 
itaxbt, ®. 43. 

9. 166. nantt I, 216ff. ti6et bit Stt^anblnngen in augSbntg: 
3ont|en, grantfutM Mtic^ecmefvonbtnj , 2, 2, 963. flnnart, Sa^t- 
tllcbtt bee beutf^en Sttii^ I, 118. esding, Stti ab^blnngtn ftbet 
ttfotmaiii>n«atI4l4tl. ©fttifttn (atipjtg 1858). ©aj" fflnift, W 3Ai\il^-. 
41. «b. (1879), ®. 229ff. atbHtbt, ©tawiinino, ®. 80ff. ffitnn 
JIBpIiR I, 208 Mn b« Cnitnnima bt« atbte^t son fflloinj jnm Sartinal 



Disiti.cdDi. Google 



SIS aniiKTfauigat unb emctft 

fagt, fit fti bit ^Iiffle SiRJiruni; batfi&ei, uie jn btn 8e|4iilbignnecu, 
ii>eI4« bieftt ntatn bet mug^nbeU trltibni raxtitt, bei ^}at>p fli$ Dcr- 
^olttn toitit, fo ^altt Ui tat flli imii^tlg. Si^e aaxm jold^c St- 
f^ulbigungen btx^ no4 fc^ umtnitlt, imb jutUene Ugtt man in 9{am 
tDa(tIi4 btr ©tu^e ni^t due fol^ Scbeutima M, bag man glan&tt, ban 
<£ijbif4of dnc foI4c C^nQurKSnuiB iibm ju mfi{ftn. Xu4 bermas Ufy 
tea bet titttrlic^ unb lomanlif^tn SinntVott bet AoifcrS in fdntn 
^ngtntnsen flfitt Sutflti nnb ftincm @$rdbai an ben $a)>p (op. w. arg. 
U, 819 eqq.). loit SB^m, ni^tS ju otaincii. 3n Kltntiag iDOOte man 
wilfm in iUina f&vorem Bcripaiase Ccsucm pontlfici maiimo, miror 
tamen com ceteri Bint desides magis. &^tu.tl an Qlfoiatia 2. DfteStc 
1518 bei Snaate U, 61. 

S. 188. SndbuK^tl^n: be SB. I, 136. 138. 140. 141. 

e. 169. an etonfilb be S. I, 137. 

®. 170, ©ttofifi. ?Ioi*bnid: »tief CofltoB be SB. I, 93. — Curt- 
^aibt, @. 4. ®cuttttnS, Annales EvasgeL decas pr. 1G18, p. 32 
(Settcaboirf I, 176) Oaum, l£d))ili) n. encti, @. 41 ff. Si. b. ©tOHtiiS. 
n\^tx U, 446. Son. II, 176. 

S. 171. S)ie aSa^anbluuflcn b<4 finT[flt|lai mit Saieton nwreo 
no4 iiic^t JU (Enbt, ale btr fintfflift auge&uig balttg. am 23. ectitembcr 
f^ricb @talatin on ®4tutt con Sotiuig au8 clntn SSiitf, btn biefet nt^t 
ci'^lclt, ftbec auc^ ein )tvtitei£rief bcertl&cn, onf benSi^turl ant 2.0Ito6tr 
antuottctt , tann Sat^e bcabfi^tiste StcVt aoi) nii^t tneS^nt ^a6tn. 
e^cuTU edefb. II, 50 f. Slag man in tSitteuGeis am 25. no4 ni^tS 
uugte, ngeben bie bdben Sdefe ber UnictiiltSt eon bielem Slatnni. Op. 
V. arg. II, 361 Bqq. abet nnmiltelbar baronf mng bit Sntl^dbnng tin' 
getroffen fan, ugt. btn Srief bcfl Sutfftrfltn an Xaiitx, Tffitl. @tnb. nnb 
fiitC. 1682, ®. 692. ZEiemt QSrigenS Sut^t f^on am 29. in Stimar 
)>»biste (op. V. ai^. I, 226), mug tr f^cn boi btm iSintteffen bet Snt' 
fc^tibnng auf btm ejege genxftn fdn. Q&ngtn) uai ^Et^fleincr an ' 
@4enct Stf^itlt. ledefb. U, 58. Sag Sajctan 2ut^ onf eigtnt SoO- 
mot^t l^ia na4 ansebnrg bernftn, d>ofl Jtsptin I, 216 ale mjlgll^ an- 
ntmmt, ^olte i^ ni^t fltr »a6tf4dnU4, bagegtn be S3. I, 169: ad mui- 

datnm sanctiaBimi Doraini compaiuL — Stibtmann, Snt^br. 1. 

Ubtr gii)f4 bgt fiotbe, Analecta Lnther., p. 130. 158. Kot^, auflt' 
bnrg» XtfonnationSget^i^tt (ilKIla^en 1881), @. 106ff. 125 nub eftn. 
Sleuttbingi UTtnnblii^ bei Qbti^aib ®4iett, edtifigt iuc ®«f4t4te 
btS SatmtfUtitio^xe unb btr Airt^ ju et anna in augSburg, 3^441- 
bel (ipn. Set. f. e^uabtn nnb Weuburg IX (1882), ^ft 3, ®. 327ff. 
angnjltntrcongr., @. 319. 

e. 173. angSburgtr Scr^btungtn: be ffi. I, 142—167. 176ff. 
@4tnTie eiicf6. U, 51f|. AcU Angostana, Op. t. arg. II, SiOsq^. 



Disiti.cdDi. Google 



flnmnbinaai unb Sendfe. 819 

Si^i^et U, 136ff., baju bci edtf daittaxit an bea fiur[ai|t(a U, 40&. 
Sic fe^T snilann Sif^itbcnbnicdtc Coil. U, 175. <3. 9. 64, 86If[. 
<3ii» cSfligt ^aimonifteniBg btr in SinjcT^etteit Biclfa^ ftbwcii!(|enbtn Sf 
rtt^te ifl ni^t raSaU^. ^I.- oiigtibcm SbtgnfUocrcongi. , ®. 319 ff. 411. 
443|. X^. fiolbt, &it^tt« ©ttllnns in fionjil snb Ain^, @. 29f. - 
eoieton: BccKbeiti, Bibliotheca maxima Fontifida XIX, 443. 
nei, De ooUoqnio AagiiBUnoLiithericDmC^tano(Iiipfl. 1732),p. 12eqq. 
&6ti {cine Z^eologte cinigtS bti £5mmei, 8oitii)Kiitini[^ Z^toaic, 
e. llff. SSgcr, £« Jtam^jf Saittanl fltgot bie Int^rlfitK b^mfoi. in 
Btiifi^i. f. (i^or. S^l 1858, @. 442ff. SannS, 2)ci ^^ nnb ba< 
^onitl (!nt>iia 1869), @. 897. 401ff. 

®. 178. Eie Don SKijIoninfl ©. 33 mitgettKtt Sufitmnfl bt8 So- 
Jctati $at t<^r uiele tnnne Sa^rf^edtli^ttit, obex mtt boQet Si^^tit 
wage Ul) i^Tc !Rt<^tiaIciC ni^t jn bt^au))tat, ba SR^IoninS nic^t anacnjcuat 
nnb feine Dudlen unS Hi^tt noA unbctannt (inb. — @tautiit an ben 
lEnrfiiiilen : Suguflinticongi;., @. 443. 3>aS wdtcic ®- 321. 

S. 17». Sit 8rit|t on «oj(tan 1, 101 ff. Sm 10. Ottofiet (I, l«f.) : 
nam certnm est me appellatoiam concilium fatomm. ^Caaea^li tan 14. 
@. 160 n. 164 bit SfipcIIation an btn ^fl: SBfi^ti: U, 484. Sat- >»>e 
tiatne Uttttt in btn Acta Angnstana, p. 385. 

S. ISO. Seiatunatn bti gieunbe: finaate, Sa^tbb. btS bentf^en 
»uc^ I, 125. auaujtinerconsT., @. 321. be XQt I, 166. 169. — ®tub. 
n. flrU. 1878, ©. 706. 3n Cut^trt ^Jftrb bfll. bt SS. I, 279. — SDtt» 
pSpfUit^ ©km: £a[c&tt U, 437. Op. ■?. wg. U, 354aq. 3ut Sonlw- 
Mtft baiObti: Xl). Solbt, £ut^ere ©teUuiig ju Sonsil nnb 5Mi4t, 
®. 115f., boju e4(UTl8 «ritf6. U, 62. auguftineKongr. , ©. 411. 
SB^Iin I, 799 aunt, ju @. 233. 2)aata«i anc^ idjt voi) aJlauieii> 
6re*et, flat^oL «tf. I, 391. 

®. 181. ffiitbtt in <BtttenB«a: bt SB. I, 167. — Acta Angnatana: 
Op. T. a. II, 340sqq. @(^n am Sl.Oltobeif&nbiattt fit on. btJB.I,lG6. 
SIS Stnn^aib Sabti o^ne flnttvcit jniSd lommt, btginnt ei btn SXiid 
(I, 169). am 25. an fianatnmanttt {I. 188; VI, 8): Et jam eduntnr 
acta mea Aogiutensia, nam Princepa hncnsqae dissoaait eomm editionem. 
Siti: cmcutrtt anaiiff SajttanB gitfil jt^t btn Mnlag jur enbti^tn ©(raus- 
^abt, nnb bag tt unttr bem unmitttlbaten Sinbnid utm Sajttand Siief 
erp jtftt na^ btm 19, 5towm6ti: boS fi^oxft ©^tugmorl gtlt^ritbtn, ergitbt 
bit etrufung anf benftlben II, 386. ane btm Um^bt, bag tc an btnf 
fttbtn Xagt fttne aptitSation on! ftonjil tinlegCe, tiKIirt fl^ aud^ bit 
iiemfi^ abtu)!t ett^tintnbe Sttonnng bei SBtTtlAS^ung btSfttbtn in ®<^Iug> 
DOrt ffigl. ftrncr bt IB. I, 191 n. I, 193. Hitto ecce acta mea acu- 
tiuB qnam speiaverit D. Legatus. 



Disiti.cdDi. Google 



880 Knmeihingtii unb Stmtlft. 

2. 183 f- S9mf b. Unic: Op. II, 427 aq. »«ibf. SksjHs: bt SB. 
I, Itje. 188f. 19If. grltbt. b. SBfift. €5. 18f. — Put^ert dg(nt SnSgabc 
b« jt^ ©fbott: a. H. 21, 167. bt n. 1, 198. — Appeltatio Op. tar 
org. II, 436, bosn bt 2D. I, 193 nnb Aolbc, Sul^ ettOung, 6. 37, 
wo bui^ tiitta Smidft^n bn S9. ftatt 28. 9)«b«n&ci: |lc^t. Snbrvbtiatt 
96nife: bt 0). 188f. 194F. 2){e XRittttlitttaat 06eniuib(t« Ed etibo 
mann, @tub. it. Siit. 1878, e. 705 fl&tr b«S ba»a% Sn'^Ctnie bt< 
fturifltllcn Itren, ntt ba» Don mir {gtUbriiS b« Bsife, B. 18) milgetdtle 
iBiuc^liad rinrt OtieFtS b(« JhirfUiflnt au« ftdttm 3tit botin, bog fie 
babci [i^en ailittib tnttniiten laj^m. ®tti<(»i>^I ma^t bai con D&enanbtt 
QijS^Ite t" Wii ben Qinbiuit tii ant^ntif^en nub tiafit bit gcIt^Ubttte 
Situatioa |o gut jn btm 9tir(tns bon iutfiM eiicFc be O. I, 189, bog 
t(( (cfncn Snflanb nt'imt, btibtB in bn int X(;t (@. 184) angtgtbcntn 
SB«[t in Strtinbung ju fiiinaen- 3)i( Unttrtebuna rait ©ijototia in 
8i^tm6«a (©t. 1, 195; Single, Stiffgtf^ii^ttn , ©. 56) »itb wo^l trp 
na^^r |lattac^abt ^btn. S)ic Sngabt bei <BS)tuxl II, 78 com Sp&Utino 
interloquendi, quat«iins ad Carmelitaui Angastensia anlam rediret, {il^tint 
unatnau gu |dn, benn banat^ aSTbc bitfelbc f^on uor btn 21. Stoscnibd: 
(Lib. dec. 22} ju [t(cn feln, naS bnt fanttigtn ©et^Sttaiffea nnb Ent^oS 
Snaabdi @. 195 tti^t ju eat|pTt4en I^cint. But ea^t t>Bt no^ ©t^uilf 
S9ii<{b. II, 63. 65: qaod sibi electom SpaUtini mana litteris piincipatn 
Bit inteidictam. Soim ale Qabcl beidc^nct. @(^cuxt tSt ab noc^ gtont- 
ttii* jn 9t^, tbb. ®. 72 Bfll. ben gauitu fpnitl @. 70ff. 

S. 184. U6ti bte anifaTRen <£inlTcttn fan euf^tc bcim Saifn btii^ 
^ffffingK ®^tur( II, 78, Irintn SBtitf an eajttan: Op. van arg. 11, 
409Bq. bt as. I, 242. 

®. 185. SRiltili inlttibiett in JtSlu 1508. JoHob 5. Earolus de 
imlt;tz misen. dioc. (Cgl. ft. Acafft, aRittcitunatn in Qaj^clg Btitl^tift 
fUi: liieugif^e <St\i)\^U nnb Sonbeeiunbe, 1868, @. Dif. 3)aju Hen- 
manii, Doco. lit, p. 40. SJie iRcgtflen unb Mai^imtile bti i^n bttteffmbcn 
emit grSgtenteitS bd etibemann, Sail bon SRilti^ (3)Hebtn 1S44). 
SKr biSl^nistn, auf Manit lugntbtn ^nrttitung bte Ttiltit} btmiag t4 
ni(^t mi^ anjutc^litgtn. Stnnatantt I, 270 (6. flufl.) mttnt, man twbc i^n 
gtfaubt, atil man bae Strfa^tcn bte SoibinaU niifet iibW^t Ju ^n> 
[((tint, (o t'^It bafSr itbtt 3Inlag in btn Oatlltn, au^ i|) ju bta4tt», bag 
SMittiB fi^on am 10. geptembtt btm ©patatin fit^ aI8 flbtrbrinaer bet 
aolbentn Moft antilnbiat. anfittbtm tr^ittt aKitlift ben [liifttfltn Seft^l, pi^ 
btn anoTbnunatn btf ftatbinalS ju unt»|ttllni. Ob ti fic^ gtl^littt, icic 
atanh 0. a. O. angitSt, fH btn fegattn anjuf^titgtn , i(t un«, fo n>tit 
Ati fe^e, nirgenbe flftttUtfttt. SJaaiain Iptie^t, bog tr in 3>ait|4Ionb 
onaetommtn , f\i) nicbatb nat^ SnBbutg (egab unb boTt tin|tiscilcn bit 
BDtbtnt Mo|t betonttrtt. (J)a6 tr mit Sojtton Mt^r tint 3iiloninioita»ft 



Disiti.cdDi. Google 



UnratrtuBacn unb Scnicift. SSI 

in Elnj si^ii, bit SR. Senj [aRoirliu iut^, @. 75] onait^t, ^6e {(( 
ni((t finbtn liian<n). Siat^btm man ['4 'i^ Q04 btC tcgatcn S&ntfc in 
Voin tntf^Eenoif btm Sntfftr^ bit Sloft ju flbttf tnbtn , lag ni((t« nS^ci, 
fits bctn Ubnbtmgtr bci|tC&tn au4 tit Sttieibnns Hon fnt^iS IttiscUsta- 
^ bcfenfaeie Aufjntrastn. 9u$ Mrnug i^ nlcgatbB jn nitniuii, bag 
flSUtie bra anftntg :^tte „bic @<i4c bc« SRin^ in ®Ute b^uUgtti". 
Unf cistne gau|t, ncubbtm n bte Sn^Sltniffc fttintn selnnt, |at SRiUi^, 
tDO^I aiu^ in (cintm eignitn 3nt»tf{t, bcnnitlelnb BctDiitt Z)a4 3tl<tti3c 
(iSitbt fi^ auS btn Siitten ®iitnxie U, 69: privatua ai qnomodo coiv- 
«iliue posait MaitisDin pontifici, nobis nltro poUicitna praeatatnmu 
omnem operom etc. Saju bta ganjcn STicf an £ut^cT, @. TOff. 76. unb 
£ut^r« S^aiflelhina be $S. I, 216. 230. SDic Sbtogbctiiialc fcos uom 
9. Sou. Op. var. at. II, 428Eq. Qitx Out nnmitttlbaie Unonlaflung cgl, 
bie Bis^ unbea^tttt muUt bci @4eutl XI, 71. 3u Sut:^ fBci^anblnngtn 
mitMttig oaget ®tib<nanB, btB.I,207r. 21lff. 23a)n baa ^in^a 
«(^ctgt ©^[(iben I, 575 (val. £^. STtestt, IRtnt SBittcilunatn ttbn 
Snt6« in SBonne [aJiaib. SutSerptoa- 18831, ©■ 24) 216. 

S. 188f. ffi. a. {2. aujL), 8b. 24, e. 5ff. be S. I, 236. 

S. 190, SEBitbtmann, SoV <Sd, ^profttTot Ux Z^toiosit (»tgni<< 
(nrg 1866). Blbcit, SCuS ti»I4tm ®runbe bie))utintc Sd gcRtn SntbcT, 
3ntf4i. fltr ^ipoi. X^t. 1872. Otto, dodfiint b. $>umanip (Snetau 
1874). @oap jur Sribjigtr ©ietWation: ©ttbtmann, iEie Btipjitin: 
Z)tei)ntation (3>Klt>tn 1843). Aat^Mit 1872, €. 287 ff. a)BRCg(n bt|onbt[« 
ai6cTt a. a.O. Xnt^btm ^t Sanften, ISxat^in ®^^. 11, 63|t. nitbti 
boS ^at4en aufgcoi^tmt, bag £ut^o; }ui SJtSpulation gebrangt ^abe. IXba 
bU aJotfieieimng: be S. I, 205. 216. 217 ff. 222 f. 232. ffiit «mte an 
SlUngne^im , in bcncn ft^on laS ©treitobjett mit @(t tnoS^nt nitb, ftnb 
tra^c|lcne in ben gebtnair ju feficn. 3n bierctSe Beit (nor btnt 15. gebr.) 
fast au4 b<i offcnc 8mf an Satlflabt. be S. I, 249 ugt. @<tbcntann, 
SrtBlint., © 126. Sttmli* ju flieitStr 3«it mafi Sutler feine ar&tfen au«- 
{jtgtkii ^aben nnb {mac, cbmo^l mtr (in betaitigtr 3)iucf nttbt bctannc, 
«(t tint Kei^ bob 12, benn qI6 12. jS^It Caitpabt f4on in (intm Brttft 
<ax epalatin aora 24. gtbruar btn betanntm ®o(} 6ei Otrbtfine, Serin, 
antiq. Vn, 319. ©it X^tftniti^ — 13 an btr Sq^I, tr[l mit bet dispn- 
tatio et eionafttio jlt^ SBft^ti III, 563. — gUt Slnitl^titen neuetbinj* 
•auSi g. ©tifett, SBit Mtfotmntion in Stipjig (ilttpiia 1883). 

S. 193. edfl XHcn: £c!f4tr, atefotmationealten lU, 561. 

S. 194. Epiatola quaedam ei arte Boma (be tQettt I, 180) bci 
ceding, 3)tet tcfoint. @4tifluti ®- l&fi>; i>s'- IBatQ in l^iflot. 3ettf<bt. 
1879, ®. 234. gtflliib Saiu t* tie ganjt Zenbenj bitlrt auffosrt, bit 
mc^ in bcm btjcii^neutdi Salje fi(( am beutlicbllen jtigt: „@tiaa an unb 
flit fi^ ip unbentbat, tin tttUuuigejlalttubtS XEktC, wie ilnt^ttS fiin^tn* 



Disiti.cdDi. Google 



882 anrntrtnxact vnb emcifc 

nfsnn, o^ tcelfe ^c^tmng glfitftli^ '^nau8)ttffi^mt'' (S. S45), fSr tiK^t 
a(S Mtft^U. San clntt befeftfaabcn iSitnsiiltisg bts AaiflhfhR onf Sut^ 
bciftalii^ ber tBmif^n aRinrSii^e ^afit i4 nti^U flnbtn IBrnicn (S. 242). Sff. 
fmttc be IB. I, 137. 143: Italns est. flu mi I, 146. Non cspitosl aei 

aatiinJig aS^ctiu est Gcmuuios tt ise Oermano prBefeni nnoltalo 

175. am 25. !Hobtni6« tennt n f4<nt bit €»^ft btS etfc$e|« erfatb 
WW 2Dttii^ I, 188 (Set Sopti, n. SRflt^Itte n, 40611.) 

®. 193. Conventns in Jenie be Settt I, 194. SpaL Chron. td 
SOenden II, 693. be Si. I, 199. 

S. 19«. be ©. I, 212. 217 Bflt 6, 31 qnod et iam din optavi. 
Solbe, iat^txt SlelCnns, 3. 40f. 

S. 1»7. Satl^bt: aerdesins Bcrininm TU, 319, ugt b« 2B. I, 
254. 3ii bteftlbe Beit uie itnei Snef Carljlabll torn 24. gebniai: on 
®t)Cilatin fdltn, tele btr nnfang bes iwtilen ergiebt, ou^ fd^on bie btibat 
Hon be aSettt in ben SDloi it\tifita StUfe Sut^nB I, 260ff. S^tiften: I, 
239. SnnoiattDnen jn bta Zieltetalen ebb. 

S. 1»S. Besolntio: SEfi^ti DI, 123ff. Op, yar. arg. m, 293. 
be fCQ. I, 282. Itolbe, ent^cid @MIiina, 6. 42[. 

e. SOO. Enters ^cblgt in edti)ifl am 25. 3nH 1518 [ni^t 1517 
wie aoif @tiftTt, Stefonnotion in Seifiiig, ®. 59 imb tro^ ffS^IinS 
ata^ueis I, 78 Snin. ju ©. 260, bag btr Srlef I, 85 Inl 3a^i ]51» 
it1)M, Siibelius in Stilr. jni fSftt- itixi4tnacr(^4tt II, 349 annimmt). 
aJHnotittn: be !B. I, 265. — mUtie: I, 270. 

e. 301. ncn^nn: be SSettt I, 196. etaenmS: I, 247. - 3)40. 
tmtation: bafl o£en ongeffi'^rte n. @el{til, (Sinffi^inns bet SteTininaHan, 
®. 40 ff, 

S. 303. ?ut^8 ItttbetBt k.: ©elfett, ®. 42. 

@. 303. Stbineuneen: be SS. I, 285. SflDlellan u. a. in $ea- 
manne auSeaGt ben 3)Ittiuti!^t$Dn vita Martini Lntheri (®iilltngen 1741). 

e. 304. &6tc eatr^abtS Unfii^cittU bgt SSf^tt UI, 226. 257. 
269-271. C. R. I, 84. 

e. 305. be XB. I, 288. 317. fuHiert ¥«bl8t ffi. a. 15, 397 (1. anfl.> 
Dgl. 9t. I, 317. eic f^eint fe^i nmatatbeitet )u feln. itbcr Sde $nb^ 
mn 2. ^i So^ianfl. 8at- (""^ @tifei:C, ®. 61. 

e. 308, aibett a. a. O., ©. 418. be «3. I, 294. 316. fiut^tt 
Hbcr 2ei))}is be ^. I, 274. 260. 283. 287. 289. 294, 302. 318. EBnotif 
begoe m bie ftomf|)Bnbenj niit.bem Sdfiifltt Kate? I, 350f. 

e. 309. Beeolatianea Op. m, 225. Bibntsnfl bt S. 1, 290 bgL 387. 
Vfll. si fiolbt, EutM SttKnna, @. 51. — 3ffet an f^tanqnb C. B. 
I, 96. anoftllan an ^flng a. a. O. Anal. Loth., p. 7. S9Eq. 



Disiti.cdDi. Google 



BitintTtintgen unb SoMtlt. 88S 

S. 810, Uin bte frS^enit ^qit^mam. Sm\fa nnb Snl^rt: 
8e|(^tr lU, 698. 707. — <Sm]tx an ^ad: aai*tr III. 660f. Op. vw. 
aig. IV, 1. £tit(ei:S Sntumt, Hon btt ec f<ti>n tin)ttnt D9ogut ddi bei 
etmbigmifl (n(4 SSf^er III, 698) Mifi^idt ^atcn mnft, e. I2ff. S^o^n 
Sritfc I> 336. SnfnS Qefltnf^dft A TeDatiooe etc. SBfc^et lU, 694, 
bti eenonrf bn Omiimlti^t ®. 707. Slt[oint<itiitnflgtbantett ®. 718. 725. 

5. 311. ^tttmiinn, @. 17S. be KS. I, 351 F. Cutten, Epist. 
1,408. aibtit, ®. 421. est be SSttte I, 346. Sd an S^ebri^: 
eSfi^tr III, 608. Sal. b( S. I, 307. SomlnltantT tn Stitijig: SrSft^cI 
bet £Sf4tt in, 281. Martini Lntheri def«iuio contra m^ Joh. Eckii 
Judio. Ill, 471 btf. 602. a)U St^rift SCM, bit nl(*t n^ftltm, cntjlerte 
trie bit Obctieidi nni (anb^i^ttftlic^ (gcgat SStrntdt, !ut^ nnb bei 
9if^o| von eianbcnbni9 [8TanbtnGuie 1870], S. 28. Qtcr bit Sntpc^nng 
bttf. bas Samoit Sutlers unb «tle[< I, 324. 328, mo nai 13 &&^ ge- 
ja^lt metbra 337. 338, baja atfittt a. a. O., ©. 423. OUbemann, 
©. 508. 3u bem ©ttrit mlt Oi^ftnfatt ptV ©ttbtmann, Cut5«brit[t, 
6. 5ff. 

®. 218. fl6eibitfeei5tiftfnlratin)rinen:aBpnnI,270ff. SBennbit 
ginnjiBtonn fluf (iMtn flapltri ju fflJlthnberg {SSritfe I, 242) mm Cut^rr, 
wnSbet blcfer ft^ mnnbtit, audi btt Btigmata Mrfoc^ttn, fo bejlt^t |1t^ 
bteS iso^I anf etne bunOt Jtunbe wa einet StcKe In fdnet (STtllintng fm 
OofoKifir. ni, 47. 

e. 818. ©dbemann, aJHItife, @. 15f. 20. be SB. I, 390. — 
BntStrt ©timmnna: be SB. I, 364. 374. Op. t. ug. in, 292. 

6. 814. etmipi^: Selbe, ananilinerc., @. 323. bt KB. I, 336. 
leflorftbtcoe IV, 85. 369. 373. 409. 2!ftju aJJfttin I, 298. 793. 

S. 815. Oabtetbittf: Ep. ad. Oal HI, 125. 2)ie etjlt^nna onf 
ben iavvpU t>ic ASpIin goni anBcTa<4t atIof(''>r »'< bag an ber ^-A^t 
noS) tsSfitcnb bc9 SrndtB 3"!^^ a«t«>4t tsoibtn flnb, I5gt (icfi one uiclen 
@t(Ilen bentfiC^ eritnnen }. S. @. 201: At nnnc potestaa papae sola 
Bnfflcit 203. Nondtun erant in ecclesia contentiones latae de prae- 
cellentia eccleBiamm et pontificnm Bgl. «. 213f. 228. 241 f. 242; fac 
ita et Telnt Hi anb Tnroa aliOTe tjranno pro volnntate Dei premereriB. 
Sgt. bamit bit ©telle Im Srieft an ©palatin torn 5. 9nSij: Qnid hoc ad 
me I qoi Bciam etiam Tnrcam honorandnm et ferendtiin potestatiB gratia 
etc. bt XB. I, 236. — egt. fcrntl ad. Oal. 242 bit f^aifeti Kueiaffunatn 
gtgtn bit $aaicit, tbtnfo ®. 325 bit Stnffaffnng btS XfitlnilTiegce ; ^Sitx 
ifl antt bie bie^tr tricmatt beai^tete 8tr|)iDttiinfl bee SattranlmjilS {« 
tamen vent est difBnitio nOTismmi concilii animas scilicet eau im- 
mortalea, praesertim Christianonini , p. 326) f4>Gttr elnaefttt nnben, 
cbcniD bie gan} nnDerniittttlt XuSIafTuna OAa Tn ea Petma (p. 881 sqq. 



Disiti.cdDi. Google 



381 Snmeitnitflcn unb StntiFt. 

38H) nnb ble ftoite etcQt ®. Uli, fnntr bit flbti b)e en^mta &. 458. 
464. asit 9lani{iinennung toenbet et fl4 @. 465 gtatn e^loejltt k. — 
Philjppns meoB Melancbthon adoleEOcnH corpore, seaez venerabili mentiB 
c&nitie, p. 43TEqq. %&% b. S)rud: be S. 273. 328. 

®. 816. gUt bit S^tifttn ou! bun So^t, bie im Sfjt nii^t allc 
aufgqS^tt unb bt||>To4(n ttcibcn lonnttn, ttgl. 8 3 ft (in I, 295 f[. 3)ie 
¥«biflt Don ber fi^e 5. «. »16, 57 BbI. 66ff. C. E. I, 82. Son bet 
S9etra(^lunB bc8 ^filiaoi fitibtn! S. «. *11, 151 (f. Cat. op. lU, 400Bqq. 
be B. I, 239. 

®. 3t?ff. ®trmon Dom Siu^er: S. a. *16, 77f(. gioi* be «8. I, 
380 iDutbe eabt Slejembtt ber gtegere Stramn gebrndt. EQann ift abet 
bcT llein»e tiliHtnen? ^ui SBn^eTrrage vgl. Sleumann, <$ef(^i4te bel 
Snctert («Aae 1866). gund, ®e[4 b. Hi^E. dinflbcrboM (Xlib. 1877), 
Stnlenmann, eoni. ®ttintn<n^arbt {ZHi. 1877), @. 43ff. 87f(., fobann 
au(^ Otto, £., 3e<i. eo^liiuS b« ^umaitift (8itl(au 1874), @. 60ff. 

S. 319. ettmon Don bei Xaufe: Q. V. 21, 229. Z)ct Seroim 
eon bcm ^ot^uQibigen @atiratnent beS ^cUigcn ua^ren Sei^nonB ic. 
27, 25. @ennon som eatraoieni bet iBuge 16, 83. gflt bte 3tit- 
btflimmuna oal- ^'i'f< I> 3^^- 

®. 330. fDttlan^t^one S^efeti bei Siafft, Z«him., ®.' G, »fll. 
fl. g. E§. ©4neibei, Eut^ere tpromotlon ic. (SReumleb 1860), @. 21 f[. 

®. 231. gilrbitten: be SB. I, 336. 338. 368. 874. 377. ®tu- 
benttn 278 f. Sorlcfnagen 279. S78. ^opiUe 365. 376. Coogressns fa- 
miliarium 378. 

®. 333. »an(e, ®eut|4e ®(|4i4te I, 240ff. neeCei, Z)ic 
fiaifeni>a^I Aatie V. (asicn 1868). Oan) 6c|onbeT9 obei bie a&f^Htgenbe 
S&^anMuna uon $. Sanmsaitcn, Ziie $D(itiI Eeoe X. in beta SBa^I* 
lompf ber 3n^it 1518 unb 1519 in btn got(i*. j. bentft^en ©ef*., ©b. 23. 

e. 33S. eanmaartcn a. o. C, @. 568. S^neistt: Kanle 
1,253. Ulmann, gtonj 0. eiaingm {Beipjifl 1872), g.l53f|. ^auti, 
Sngtanbe ScT^altnis jut SaifcTuo^l. gor[i^nnfl(n }ur beut[(ien ®e- 
fi^ittte I. — ®*turI8 S9iier6. U, 55 erja^lt ((^on ira JRoDemfier 1518 boa 
einer imago Caioli aDper leouem staiitis bgl. II, 63. 68. 69. 80. — 
SJBItinflet, aBeiBfogunaSfllanbe :c. in B!auni«8 ^iporifttem Eaft^nibw*, 
V. golgt I, 1871, e. 289. S^. baS mettoilibige 1519 aeWriefiene ffln* 
onus eccleaiae, bat bent 6it4of Xleri^olb uon C^itmfce jugcfi^tieben vitb. 
Siaiabei: @(tu)ai) in ®cliei;8 titotcj). SDlonatfl&t. I, 210 ff. 

e. 337. ©traufi, U[r. b. ^utten (2. Sufi., SJtipjia 1871). 

®. 229. 156b., e. 217. 

0. 239. entten, op. I, 167. ©tt^art, SiaSmuS («ei;<)is 1870), 
@. 308 ff. Woker, De Erasmi Eottetdami Btudiia in^iicis (Padeibora 



Disiti.cdDi. Google 



SIntiKttiingjn unb S^eKeite. 386 

1872), p. 20aqq, ©etfenborf I, 96. Solbt, Anal. 8, C. E.I, TTaqq. 
■ ©atalertt. in, 193. 257. 350 passim. Sfll. au* be SBftte I, 525 f. 

S. 331. Sgl. bit anae[%len SteUm M ^lilt, einl. I, 161. 
JfiUrnSeta: %^. fiolbt, ausufHnmongir. ©. 273 R. 

- ©. 238. auaiipinerconar. , ®. 310. Sawevau, flaSpat ©iiHtt 
(SaUt 1882), @. 27ff. antiutt^en: augu|lm«e., ®. 286fi., tto but* ein 
un«n(itti*rt Serpen 9totterbam fiir anttwrpen unb 18. Sfiai 1518 fUr 
30. Wax 1519 p$ (ing(fi^[ii*(ii ^at. 

®. 233. SJretitf, epfngler (SI6etf. 1862), ©.16f(. »b(. il6d8«<8 
nencibinge lito feint SltUung jut fluTie SSrUser, aCcanber unb Sutler 
(1884), @. 224. 

$.334. SiStnn: Op.4,172f. Cul^ere Sti^attcnbaatatnteifiiSpUii 
I, 284. 318. CanoDioi indocti op. v. a, IV, maqi. S9t.I, 388—404. 

S. 335. EokinB dedolatuB, a6aebr. 6ti Stitbtrtt, ©(itrflg ju bra 
JRefomationSutlunben jc. (attboif 1762), ©. 156f, Sieberaann, Kil, 
®. 141f|. — Imtotttn: ^JUti, 3ob. Krutottttr (iSri.1876). I^eotoaiMe 
gatuUat: Si:.*I, 380. SonaS; Sroufe, goB. Seffu* I. 302f[. SorbuB: 
ebb., @. 313. SftnUif^nttt, (Srfutt n, 28. 

®. 336. SiotuS: ftampf^ultt, STfnit 11, 43; bttF. de Croto 
EoWano (Bonnae 1862). ©ttaafi, UW* o. Sutten (2. aufl), ©. 17. 
196ff. 2!ie SSritft SrotuB 6ei SBBding, Hntteni 0pp. I, 307sq<[., ba 6tl 
be 9B. I, 188 no* Sutl^atbt 14 remitto p leien iR, ijl on blt(et ©letlt 
(gtaen Hi}|tlin I, 792 aoin. jq @. 286) uan cineut eiiefe beS StotnS 
an iat^tx iibtr^autit tiic^t tie Siebt. 3)ctg bet nilt S9tief iti^t ait ilut^et 
gdangt ijl, traltbt oui^ btr ganje Sn^alt beS jtveittn, C»om 16. OtloBet) 
Ipejittt bit ©lette, wotin beifelbe etwS^nl witb: nt potuisses animad- 
vertere — ai fniaaet reddita (SBBding I, 311), ofiao^l ST^omoe gu^B 
Sut^ in ber K^at in SugB^ura iut ®tite atP^nbtn. be iffi. I, 381. 
Q&er ©eg atS Ubetbtinget Anal. Lntb. 9 bgl. be SB. I, 373. 

S. 238. be as, I, 320. 

®. 339. be SB. I, 333. ^ojllBet be SB. I, 366. S70. 375|. 378. 
405. ffiouefponbenj jTOiftten §erjea @totg unb S'iAxli^: aSfd^et III, 
920. be SB. I, 383. 388(f. ^uB: be SB. I, 350. 856. 425, ttgl. %^. 
Solbe, fut^cTB @tenuna, €. 56. 3)it SuBIaffuna im ^faltneiiconttnralat 
(op. eieg. XV, 356 sqq.) ijl, iBleiDO^t ble[et 2:eit erfl tx^ibM fpSter piibU- 
jiert iDurbc, wie auB bet eneaten ©ptai^e l^etaoige^t , unmilttlfiai nai) 
Sennbtis Don $uB tractatos de ecclesia niebetaeff^tieben moibtn. 

©. 341. Scnarung etfi^et anitel: 2. a. 27, 70. be SB. I, 406 f. 
a^gl. femei ®eibemann, X^eol. @tubira unb Stttttra 1880, ®. 340. 
antoott aaf ble 3ettel: e. a. 27, 77. Op. v. a. IV, 131 sqq. 

S. 343. Sriere an bie »lMBfe I, 398|f. 419. S5gl. bfe ^3ufigen 
3ufanimratfinfte gxiebiic^e mil aibte^t bon SDIfllnj Spalatin, Annales, 
itDlbe, giit^. 25 



i-,i. Google 



386 9Iiimer[anB« tinb Cetotift 

p. 598Gqq. W. 8enj {aJJartin Sut^, @. 8f.) Ugt biffm Bmfro eint bid 
)u giDgc Sebentung bt\. 3)ae Stnfi^tcttai gcgtn bie SttttlmSn^c tann 
faum ale Stginn cinu StcformatiDR angcft^tn racrbtn. cr. Spalatin, 
Annalea, p. 549. bt 9). I, 423, tS fetn^tt ttui btm atltn ©ta'nflfe tw 
3BeIt)>iritftti stgtn bit @ttt(Ini3n4t- 

a. t4S. Op. V. arg. IV, 137. 

2J. 844. be SK. I, 418ff. 

S. S45. be SB. I, 425. 429. Gtf: aUlebemann, ©. 149f. Euf^ 
on frtfi 6ei Srttfft, X^. ar6. brt t^nti. 5pttbtaetw«tne ir, 93. O^ne 
3tMi|(I B<Jtt(it fift ^ieraut data est mihi notio fatnne alicujus infiignia 
turbnlae. be SB. I, 425. SBjilia 1,315: „n)05I merit tr", tB ijl o6tt fine 
befKmnite finnbe gctncmt. SrotuS: Entt«ni op. I, 308. be S. I, 429. 

®. 246. be SB. 1, 420. 426. 

®. 247. Hntteni opp. I, 320. 324 sq. Aantpfil^ulte H, 43ff. 
©traufi, ©iittnt, @. 303f|. SrofuB on fiut^er: Hntteni opp. I, 340. 

®. S48. Solbe, Anal. Luth., p. 15. gritbri* ber aOeife, ®. 20. 
41. be SB. I, 403. SWanctSPanb: be ©. I, 423. Op. ei. XV, 366. 

S. 849. ©ewion Wn ben gutta ffieilett: 6. a. 16, 118f|., 6et. 
mill ®. 140. 157. 158. 196 f. flir ble arraeii 154. be ffi. I, 419. 421. 
431. 435. 447, 448. C. E. I, 201. 

®. 251. aiMtb: be SBJ. I, 445. 448. 449. 461. 458. 459. Bott bera 
^opptum iu Mom: S. a. 27, 85ff. 99. 104f. 106. 108. 118. 129. 131. 
136 ff. 91. 138, ber DtuiI max tr\l naij bem 25. 3uni {ugleif^ tnit bet 
(Spitorae b. ©iflbePet bcttenbtt. be SB. I, 459. 

®. 853. fleet ben SBrief ©^aumSutaB (SBat* XV. 1942) nnb ben 
®nflne bt8[el6en; be 92. I, 4G5. 467. 469. 475. 

Z. 254. @vlbeftei:: Sut^ on $eg 6ei firafft in t^al. ^xi. be8 
r^tin. =prebifle«eteine II, 93. C. E. I, 201. be S. I, 452f. 454. 459. 
Op. T. arg. II, 798qq. 

S. 255. be SB. 1 , 453. 464. ®ono(* too^I Won rait ber ©i^rift 
an ben abel mirnH Bti^Sftigt. Op. Tar. arg. U, 81. bt SB. I, 440. 
466. 468. 

S. 856. Sfii^crbeitonnen : be 2Settt I, 46G. ©tanpi^: Solbe, 
^UQupinttcDngr., ®. 324ff. 3"!^ Sntlle'^nngflgcfc^tf^te ber ©c^rtFt an ben 
abel (15. a. 21, 274). Hntteni opp. I, 335. aJiejer »rief (Bnnte f*8n 
(Bnbe 3uni iXiS) Mttenfitra srtDmmtn fein. flBfttin I, 794 Hnm. ja 
e. 336 meiiit erji tin 3uri in SRiitf^t auf C. R. I, 263. ©it^er ip, bftfi 
biefeS mie bae na^flfoleenbe ©^rei^en frfl^ fallen rang unb faQe mit ber 
Semtttung am @$tu6 auf bie ©tubentenunru^en onflefpielt wirb, (ogar etp 
afJifte 3iili, 6{[iimniter ben in, 3«ti. Sgl. De snpplicatione pro Philippo 



Disiti.cdDi. Google 



31htncilungcn unb %eii>»|t- 387 

etc. be 2B. I, 466. — ®(t Sritt beS IStaSmne , btn en mitHirft (Corp. 
Ref. 1, 203) mivb aKitte 3utii ge[(^ti(6en [tin, btan ©atleu tfl f*on in 
iima. — C. E. I, 211. be SB. I, 452 (fSflt na^ aSttglei^ rait C. K. I, 
201 vol bfli 8. 3um) 454 ff. ^gt aaH} 459: Argentinenais tragoedioe 
memor ero satis loco sno rait ffi. 8. 21, 300. — be SB. I, 477 ft. 

@. 2«0. ®ie jtotitt attflgaBe ber ©i^rift an btn abtt ijl unmittelBat 
wH) ber nfUn nntememmcn tDoibeti. 2)(t 3iFag ll&ei bas £ai|(Ttnni 
tlnmfll ta Wfldpttt auf ben Saifet , on ben Butter ju berfelbtn 3eit feinen 
Brief ft^tb, be S. I, 480. 482. Snoftte, Stiff'*':, f. lut^er. S^totoflie 
1876, @. 342. Anal. Luth. 441. (Jiabut* loitb bie SomStnatiou Bdh 
£en] (an. S., @. 94) Q^ei bit Sntfle^ung bcSStiefeS tJinfiiais), ;uin onbern 
WO^I auf ISccanlaffung ber SBetnerlung bee Irater CremoncnsLs in feincr 
mir unfielannten ©thrift, bie ilut^er in ber ©d^rift de captiv. babjl. (op, 
V. arg. V, 21) onfft^rt. 

3. 361. ^bgenofjen: 19. Se&^atbt, ©rabamtna, @. 111. 

3. 266. Srief on ben flai|er I, 393, jura X)atura ugl. 31nra. ju 
©.260. aSfllin I, 795 anm. jn @. 365. 366. 2)06 „gr6ieten" (S. a. 
24, 9ff.; op. yar. arg. 5, 2sqq.) bavftt, mie tin Strfltei* be8[tI6tn rait 
bem 6Titre an ©^lalalin I, 461f. ergiebt, f^on unraictd&ar na^ btm 
9. 3uli nitbns'f^'^eBtn noiben |ein, no^I nra e8 rait niu* 'Stom ge^ea 
iu (ai(tn. 

e. 868. ©mnon tm bet 3«eRe; S. a. 27, 139. be aS. I, 475. 
De captirit. babjl. op. v. atg. V, 13aqq. be 32. I, 480. 491 (f. 

®, 878. Sere uoi^ btr flfierle^ung EeraraiB . in „bie brei grogtn ffit- 
formtttionBittritten" (Sol^o 1875), ©. 173. $Df: SBilbSretfenbung be B. 
I, 47G. flolbe, gtiebrii* ber Seife, ©. 19. igra|er in ber ©^rift on 
be« ^ript. «bet |. a. u. 

S. 374. be SS. I, 478. SBeiSlafluna bet SniFer in bet Sorrebe ber 
@4rift on ben Sbel I. w. U. De libeitate Christiana Op. var. arg. IV, 
209Bqq., beutM <S. 3. 27, 173. 

3.877. bem I, 486. Seneel, @. 436ff. ®eiberaflnn,aHatifc 
@. 25f(. %^. aotbe, ffluaupinercongtegftlion, ©. 327ff. be S2. I, 491. 
fflJal.^ XV, 947. 

a. S78. ©enb6rie|, tateinif^ u. beutf^: be SB. I, 497 ft. KiemeijerS 
Bieubtuch Kr. 18. ®ie anfic^t ©ante (Sutler* ©*d(t con ber giei^t 
einee <£^ri|lenraenf4en , @. 16), bag ber SBiief ein Dollpanbigtr aSfoaebrief 
loor, faun if* nit^t leilen. Eagegen be SB. I, 496, C. E. I, 268. — 
Kieberer, Stac^ric^ten I, 170. @6enba jur 3>atierung. 

®. 881. 3ur ffintlie^ung bet ©uOe: Bitbemonn, <Sd, ©. 150. 
iRieberer, Seitrag jn ben dJeforraotianSurlunbcn 1762. %&x boS 3)atuin 
unb i^te aufna^rae S)xa\\t\, ©itungebet. bet 6a?r. afabeniie, ptil.= 



Disiti.cdDi. Google 



388 anmnhmacu nnb 9tma\t. 

^ipor. m. 1880, @. 572. SJie flHeupfitfe W Stnljcl I, 459ff.; rr,178ff. 
C. E. I, 270. %^. fiotbc, SutM @tetCuiig, €. 82(f. ^licbrii:^ b« 
SBeii!, e. 20ff. gar baa einjtlM BBpUit I, 307ff. ©imlatin ; 3otMt. 
f. &it4enatt4. H. 1^1 ff' be SS. 1, 191. 

3.283. aiop«8eft6«;beSJ.I,568. Son ben ncum EiliMeu SuBtu nnb 

Ciiatii e. a. 24 14. Kiber bie ©uOe bee enb^iipe: E. a. 2i, 35 Oflt 
@. 133. apptD.: Op. T, a. V, II!). AdvorsuB e;tecrabilem Bnllara Anti- 
christi, p. 133 aqq., cf. p. 142. SJfll. ftiijllin I, 402 ff. 

3. 283. aanj, fiorrefpoiibtnj Saxl V. (aeipjig 1844) I, 57. — 
asibei baS on- / ^Tilleiili^e bu4 anartini Su- / tvd 91uBii|1in«s , an ben 
S^emtfc^en abel auggaugcn / aSotleaung $ieroni;mi Smfec / 3In gemeijne - 
^Ditlii6lii*e %tut\i)t aiolion (bafl btrciHBU aSappen) ^ut bi* btr bod flogt 
tiO) (Sotrebe batiert, Ceipiia, 21. Sej. 1520). Solenbet l;u Se^p^l am log 
gabiant unb @c6a / jliani ^arl^runi bob aebnidt buxi^ S9ac. / aJtaTtinunt 
^ecbtpclenfcm. Snno Dom. MDXXI. / — ^it etfle Sntgeanung auf bie ©AiiFt 
an ben abet ijl bie ©thrift oon Srf r S)e9 ^eiliBen Soncilii / tja SojlanB 
bcT ^tvtgen S^tljlen^eit unb ^oijUb' / li^en lepgerS ©igmunbe, nnb auc^ 
bee Xtnii^Sftn / Sbtie entf^ulbifiung, boS in biubet aitatlin / £ubti, rait 
Sntto^t^eit anftgelegt, ©it 6a/-ben 3oannem ©uS, onb ^iwonvmum / wn 
'pma roibtr SoplHitt S^rip- / iid) , fievferlitb gettibt unb eijbt / oortraubt, 
So^ann uDn Hi S)octDr. Sm @4Iu6 2)atuni Stpfiae an @aiilt 3ni^aeietag 
anno MDXX. fl6ei aRuratte @^n[t an ben Sbel UflL ffialbau, 
Zi). aiiutuet, @. 84. 3anffen II, 128. — fittrl V., aieonber unb 
bcT Sfeic^etaB ju aBorme: anitnter, @ef<$i4te ber giuntiatur 
aieanbcre in I SJermifi^le ^etttSge 'jur Sti:i^nae[<^ii$te (fioptn'^aaen 
1798). 3. griebti*, SteiiSetaa ju fflotnie im Sa^re 1521. a6^nbL 
bti tillonf^en SIa[fe bet Kiinial. bavrifc^en atabemit, $b. XI, abteit. Ill, 
©. 58fF. ®aju S. 3anfen, afennbti; am Meii^staae ju SBotmB 1521 
(Siri 1883), ^roair. Sat. borilbet 0. Sruffet in ®3lt. @rie:6clen-anjtia. 
1883, 3it. 47. Balfln, Monamenta EeformationiB etc. (Megeneb, 1883). 
£§. SSrieger, aiconbn unb Snt^r 1521. S)ie ueTDonjlIinbiaten aieanbn- 
btpef^en neSfl Uuter|u(tnnaen iibet ben Sorrafer Jfteiftetag , 1. ableilung 
(Ooi^a 1884). — giitjieniann, Uttunbenfini^ jur fflefft- b. ebangdifi^en 
fiiittenief. ($amb. 1842). Slje, aj., Martino Lnthero aUa Dieta di 
Vormazia nel 1521. Eoma-Firenze 1875. {Estratto dalla BiviBta Cri- 
stiana). — 211. SDioijet, ©penglenQna (iDUrtib. 1830). Son ©tatbeilungen 
angei Stonte: aSal^, 3)eT SBomtfeir Siei^etoa, garf^unaen jui bcutfi^en 
@(f«i*te VIII, (1868), @. 21 ff. smaurenbre^et, ©tubien nnbeSijen 
(Ewpjia 1874), S.243. Sonffen, ©eutfi^e &i^i)i^lt. 8b.II. $ennee, 
mianin 2txl1)nS aufeat^alt in.aBoime (HHain; 1868) cin Siotttag, unb 
neuttbinge g. ©olban, 2)eir Sld^etag ju aBoiiiie moxmi 1883). 



3,;. Google 



SlnniRluiisen unb Qetoetfe. 889 

@. 384. Sanffcn, Sratfi^e iStWdftt II, IM. Stanic I, 314. 
^ulten an Sut^r Eei eSdUg I, 433f(. 

e. 385. SBoIO (1. a. O., ®. 23. griebd*, ©. 95f|. Ctit- 
Ser, @. 28r. Stanlt I, 325ff. 

S. 387. eutten: ffigt ettaufi, @. 840f|. 351f|. SBding I, 
427, Utmann, ©. 176. 

e. 888. b( SB. I, 521. 

®. 389. be B. 1, 527. 3tU|i*t. f. Siti^ngefi*. II, 123 f. anfffiloj): 
Anal. Lath. 26. fi6ti bitenbrcnnung: Op. v. a. V, 250Eq. be SS. I, 532. 
aiJflttn, ©tub. u. Stil. 1882, ®. 6S)2. Um:l*tt9 gitU SBjllin (Sutler 
I. 406) ben Sluefpcu^ an @taupi(} niebtt. Sutler f(^iti6t, tT ^U <i 
unfange (bamalS) unier 3intrn nnb ®(bel gdtan, jegt fei tt abet ft8^- 
li^ei baiQbci, alB fiber iigcnbtinc anbcic X^at ftincB aanjcn !(b(nS. 
iibtigcnS jp iu bta^tni, bag Sutler {t^on in ben eiflen Xagen bee £)e)tmbcr 
ttugce, bag man t^n mi) fSotmt &eiu(ni molle. AnnL 25 sq. 

<S. 390 u. 391. Setl^anblungtn in mn: SDet flnTffiip nit^t in 
aa^en (gtgen iceflliit I, 398). !RBs(et, Saifemil^l, @. 22a 233. 
©pfllotin bei SKenfftn II, tMO. 601 oui^ Sflnffin II, 134. Sltanbtt? 
SlOflt Ubet 3uiU*[tt)nna : gBrjlemann, Uitunbtnb. I, 32, Op. t. arg. 
V, 238 sqq. 3)aju bie hitifi^e anmerfung M SiJftUn J, 79(; jn @. 399. 
getntr bie SKittnlunflen beejelben in etubien unb firititen 1882, ®. 694. 
Spolaline annal., ©.11 jui ffi6aralteri(tif SriebrittS Zff. Solbe, Rritbri* 
bei Seife (Sri. 1881). Sniuieiceit mtc^ bie @eaenbenicitutigen fibftliuS 
iu @tub. u. Stil. 1882, @. TOO ju einei Steuijiou meiner 31n[ti^t ceianta&t 
^aben, niiib man au3 bent Xt^t erfe^cn ^abtn. 

Z. 393. SiaSmuS unb ateanbei in SSEn: Stiebri^, ®. 115f. 
SneaeT, @. 51ff. ©onp ilbet bflS ?ier^SItni8 jwlfiften belbeo, ©.41.51. 
ateanbeie Sufierungen: B. b. fiflrbt, Hist. ref. I, 169. 

®. 393. Z^. aolbe, Sut^ere ©tellung, ©. 92. Stiebti*, 
@. 90ff. ©rieget, ©. 16ff. ©¥aIotin9 «nnoIen, ©. 19f(. 2BoI* 
XV, 2021. 

®. 394. be S3. I, 534{. 2:cn|}el, $iilori|4ei eetii^l, @. 482^. 
SSJale. gorf^unaen VIII, 25. 

e. 396. Monte 1, 321 ff. S)ie pSpplifje EtHHruna bom 12. loante 
nalfitli^ no$ niii^l am 17. in SGorme |ein, boc^ tannte man uon btS 
^atricS Sbfl^t roiflen. Unttmbuna mit ®lopio: aSiiegei:, ®. 39. Slag 
bie tai[eilic(en 9iitt bie ^olitit gerabe in jentn Xaatn mit l^ineinjoaen, 
6ewei[l bit SBemettuna aieanbete bei Sxieget, @. 37. 



Disiti.cdDi. Google 



890 SntneitansBi iinb StiwiFf. 

S. 397. aRuntci tigt. asalbaa, Kad^tii^ttn uon X^otnaS SRnintrS 
Cehn unb ©irifttn (3JfirnBtifl 1775) , @. 78 ff. bt SB. I , Ml. 
543. 546. 

5. 398. S.Sanfen, e. 21 31. SrUbii4, S.123. erlegtr, 
@. 118. 

6. 399. grUbiii!^, @. 134. 

S. 300. ainnbct Itbtr bit Sieutfcbtn: @t)cnaUc in SR. aRaver, 
@penalniono 33, bieS ttm^I bk uTlpiQnglii^e gonn, bana<^ Sutler be 9B. 
I, 556. 

3.801. Etje, ©. 7. Sptnflltrtona, ©. 32ff. be Stttt 
I, 544. gailttmantt, Uttunbtnbuc^, ®. 5. 9titbccei, ^eittSge, 
@. 131. 

3. S03. SBtpcmann, @. 27. Stanit I, 328. ©ttiQ, Sui^n- 
^trbcrgtn, @. 47. 

5. SOS. %tbc aa«ut>n9: gerptnianR, ®. 28 ff. giitbii^, 
®. 105. (etitfltr, ©. 61f.) Sal- »o(be, Snt^nS ©ttHung, @. 96. 

a. 396. gBT^cmantt, @. 55. 

e. S07. etjengleciana, @. 39. SRauicnBiret^CT (Itat^. 9ief. 
I, 397) ^at SRf^t, BKnti « na* grttbtlt^, ©. 104 bie Stt^nMungen 
init <Slatf\a no^ »<» bet 9tcbc aiconbttS Btginnen Ugt, fo aut^ SBftItu 
^I, 798 (gegcn m. Sut^ttl ©tttCung, @. 99), bit aRoaut biciben bitfelbcn. 
3}atan, bag bie Sei^nblungen Don ©ot^fen anSginsen, mug i$ fcfl^atttn. 
Z>lc ^Uge {u {. e^aiatltibilb aQentl^Itoi in ben aieanbcrfi^cn SttHf^cn. 
5Die Str^QuMunaen: gBrPeraann, ®. 37f|. 3ut Datienina Bat- <«i^ 
no^ bie ettcS^nuug bci @4<^ft t>c8 DmbiofluS iQTteaeir, @. 68 Dgl. rait 
gStftemann, @. 51. 

8. 309. grtebti*, 6. 98. Gtaemu* ftfiet ®I<M)io in [. ©pongia 
in HBtteni opp. II, 287. 

6. 319. STiebii4, €- I04ff. (Siiesei, ©. 65f. 68|.) Xntoott 
bee etSnbe: gSrilcmaan, ©. 57. gUi bie ZXitiening fl. 3an[en, 
®. 53f. @leilj, S)t( anelanttl^on' unb Cut^eifkibeca^ (Sltuia^tSblJitlec 
b(8 granlfnrtet @et*i*Wwttin3 1861), @. 47. 60f. Unri^tia SB^Iin 
H, 434. fl6ei ben C^n^ng b<e fiurraiiltn egl. bit SlntuiDTt mtt ben 
epotatinfi^en iBtbcnltn bei Salg, @. 29. Slater tcirb aieanbci Kc^t 
4a6en, roenn tx ben „$rattiten" bee 8uTfQT|len bie tt^tiegtic^c Sajfung 
juf^teiBt. gitebti^, @. 106. (Sileaer, ®. 6Gf[.) 

®. 312. Bftifetlii^ antwott: gBrfttmonn, ©. 58. giiebtii^, 
©. 107. 3iDeitet ffinireuxf: gBrflemann, ®. 58ff. SJiefet fintonrf, 
ni^t bie atntmoit bti ©tanbe nutbe am 2. SRIii) uoraeltst geatnSonFltii 



r«s,tircdDi. Google 



amntTlungtn nnb SSewtift. 391 

II, 151 wit man auS btin Qricfc ®)ialatine on Sang bom 9. auSt; M 
Staufc, Epistolae aliquot Belectae etc. Serveatae 1883, p. 3 ttfit^t. — 
etl^lng: Sal- Mt^elm bon Saijein &d SSall}, ®. 31. 

3. 81S. atnBtt II, 211. Sptngl"'"'"'. ©■«■ ^.SBaBner 
Ii6(t bie e^t^it btx Mbtn e^raitilarc btS Iai|»Iii%en SntabungSf^xeibtne 
an eut^rt K. in btv aitpteue. SRonaMMt., Sb. XVIII, @. 461 f(. 3ui: 
SoraeW. btB ©^tribenS: Srlcaet, @. BSR. 

5. S14. @taii))ib: 2:^. fiolbc, ausnpinncongr., @. 329ff. 

6. 315. be XB. I, 556. 661. 562. AnaL Luth. 2&. 
®. 816. e. a. '16, 238. 236|. 

®. S17. Op. V. arg. V, ISfisqq. 15. a. 24, 62. 

®. 318. <S. 3(. 24, 202 ft. ffltagnifitat: 3ri'f*t. (flt flit^eneeft^. 
11, 121. be SB. I, 574. 

®. 3I». be m. I, 563R. Op. var. arg. V, 286sqq. ©rleget, 
®. 63. ^STpemann, 91. Uitnnbenbu^, ®. 61. £$. fiolbe, Snt^iB 
@tcDung, @. 87ff. itbtt Sdnbrof. fiat^tinuS ugl. ESmnter, Sottiibmt. 
tatV ^ot (^Tlin 1858), @. 21 f. Senral^, S)ie eumnia btr ^liaen 
©i^rift (Beipjia 1880), ®. vin. 

®. 380. be «). I, 574 (btt folgenbe Brief an ben anrfflrllen gt^Stt, 
n>it ertegti [aRaiburset Sut^txrogtamnt, @. 24J nai^eniefcn, inS 3a^r 
1619 in ben SSer^nblnnsen mit SNittiQ). ^t Sutler nid^t eieHeic^t boc( 
bomais an ben fiaifer gef^rieben (ugl. au(^ finaatt, Beitfi^r. fai Inl^. 
S^DtDflie 1876, @. 345), bann nSxt biee uitneid^t bet SSrief bon 
btm !pal(ai)!cini (I, 26, 1) aneiUnae im SnFcblug an bit dtc 
lation eon Eut^rfl Stebe tnitleilt, bag bei Saifcr i^n icninen ^abt. 
SEfltln (I, 424, 2. anfl.) ninnnC entatgfn \. fril^mn an|1«t an (1. aufl. 
I, 424), bag bamit Sul^tte ei&itttn gnneint fei, wtliitS bitjet mit ((in«n 
«riete an ben ftnrfUtflen bom 25. gonnat (be SB. I, 548 ff.) geWttft ^6e. 
Vbtx wit Mt tS mit bicfcm eriefef ®e.^M n tiic^t einer FtO^tren 3eit 
an? Snt^tr ji^reibt'. „auf n%ft (iinftigen S{(i$8tag" ad projime fntnrnin 
conventam. 

S. 331. be SB. I, 580. gBijltmann, ®. G4. G. a. 64, 366f|. 
X. «. 4, 346ff. Cochlena, de actis etc. Aam^if^uUe II, 95f[. 
fltaufe, Sobanus ^ffue I, 320f. 

®. 322. S. a. (2. «aft.) 16, 249ff. aiba; atieget, ©. 25. 

S. 333. S)ae StqueflrationSebilt (gSTftemann, ®. 61) f^ntmii 
(gegtn-Siiegei, 9teue Snitlellunstn fiber Suffer in SBonnS, @. 7) lebigll^ 
bom flai|ti auSgtganaen ju fein; bon einer atltttDitmnng bet 3{ei<beft5nbe 
babei flnbc itft hint ®pur. Sutaud oQtiu einStl fl(^ ou<b He ^eflQijuns 



Disiti.cdDi. Google 



S92 Slnimittingen unb 8c»tif(. 

batUSn Gel Eut^e Sitnnbm. ^gi. iaxUbtt hfonbtre @))enf|I(riana, 
e. 46fF. Z^. Jtolbt, Siicbi. b. XStilt, @. 48. 

@. 334. be ffi. I, 687. %. «. 4, 348. 

0. S35. @tei|j, @. 37ff. Stlmmnng in SJDitnS: SBtlegti, 
@. 135. @)]tnglt[lana, @. 50. 3«tf^n[t fiti; ShiitBgt\i)UI)tt 
II, 127. 

. @. S26. Sct^nblunstn auf b«i S6ttn6iiTS. iut^tc batilfler: £. St. 
4, 348f. aitanbtt 6(1 Brltatx, ®. 124ff. Ulmnnn, ©idingen, 
e. 179t. SBoll}, SrftWi. f. ilir(^8t|(*. 11, 124ff. ©utttn, 0pp. II, 
126. e a. 64, 367. X. S. IV, 348. 

e. S«f. 3. 3. MUHet, ©tootstftfitnet Vin, 296. «rltflcr, 
@. 150F. Sinjug in SEBame: $eutina» tci Sotbc, anal., @. 28f. 
®tei)}, ©. 48. gtlEbii*, @. 136. Ctitg". ®- 143. ®it 
@enbuna an ffilapio aQetbingS tiur bcttugt but^ bit Zifc^iebcn IV, 349, 
eon. I, 440, aia bo(^ ftjr toal^fi^rintii^. 3m anftftnB baron uietlrittt 
bie tnflnbliiV SKittrilung, bit attonbtr turfi^nt, Stitati, ©■ 165. 

3n btn Cn^onbtunacn ^1. au6« 0pp. yac VI, 6. E. a, 64, 367. 
$cutinaet 0. a. O., e.28. ®)}<iIatinS Smialen, @. 38 f. gSiflcmann, 
Urfnnbtnb., @. 39. 3. fiBftUn, m^ttg Stbt {Ofltt^toar. 1874), ©tnb. 
unb Sitlifra 1875 (bt8(. Sut^tr I, 445. 800 anai. ju 453), BOr atltin 
bie «afin)«iben SSmi^te W Vtititt, @. 144ff. 3(^ btmdrle, bag 14 bit 
asitbtiao^c Mn Eut^nS Snticort bcjUalit^ bn bni SrUn feiner sat^tr 
»om jrocittn £oae in bn SRti^nfoIgc btt Slcta fUr nniUTtic^ei ^(dte. Sin 
bo^pcltce (Singmlen bti St(a\vct noc^ 9tcanbei (eiieser, @. 152) ^altc 
i<4 fUr (t^t mEati^ bo4 i|t ju ita^tm, bag ^eutingtt, anal. 29 auS' 
briltftit^ f>tt\i)Ut, baS bet SBotfctafter ni^t jugtatn Bt»ti«- 3n btnt «e- 
ti^t ©ttngtciS tfl , tait S5{iCin tit^tig utnnutit , eint Set^icbung ciu* 
attreCett. S^er ^erauigc&er ^at bie SSIStUr |o abatbiuift nit n {it fanb. 3nt 
arianulhift (91fiin6. ©tabtati%i») folat ©. 53 bet ©(lenattriana 3eilt 2 
bon obtn tiintei „%mtabtt utrben", ber ntut SIEFd^nitt ®. 53 „fiaiiei:t. 3)1. 
m boctori K. — 59 „ffiiae$a([tett uete noibcn". Santt (otat baS ®tM 
auf @. 53, o^nt Seibinbnng mit bem Stoc^folaenben. 

e. 530. etje a. o. 0., ©. 8. SSatft a. a. O., ©. 35. 

e. 381. ^allauitlni I, 26, g 3. be aS. I, 687f. Slafi bet 
Offijial am ©^lu^ btS trflen Ccr^SrS me^i geft!Ti>4ttt aI4 bie acta @. 7 
anaeben, craiebt fid^ untcr anbtrm auS Sut^cre SStmetluua am i»eittR 
3:ae< de qiiibna heri graYit«r et fortiter admonitua fui, Dgf. aui^ ben 
Don Surt^arbt, ©tab. a. ftrit. 1869, ©. 517ff. mit M. 6t)eit«ntten 
Setii^t, auc^ Cl^fenS Siitf U\ »iebertt I, 97. 3)aS icitb tegt it- 
pstist buni ^ileatT, e. 147. ICn enSfiinian I, 587. 3)it Str- 
ji^tbtn^tit bn £Dla(itII (b<i« trflt SRal .in ainti ^o^^toUa", baS anbcit 



Disiti.cdDi. Google 



annutlunsen unb %tti»ift. 398 

Snat „anf cinnn grogcn Saal") uirb tjon $tiitinfltt lcA<i)ttt: Anal., 
p. 28Bqq. gninbe*«fl: ^ipannnitxi, SbtWt|)l(Bt( 11, 54. 

e. 835. aSal- 6ef- ©penaletiona, @. 53. 59. 

®. 336. fi6tT bit BeTonnte Saitt egl. SSiiltn a. a. O. Snadte, 
3tit[*r. f. tuf^. I^eol. 1876. etiooe poptio @i(^m9 IBgt fl(* nt*t aafltogw. 
aJlt StHfiturg taint, bag b« (int bite, brt onbtte jenm Ztil gt^Bit, 
onbnc gar ni^ia, gic&t bet Han S<ii4t ^(iitinactS, nona^ !ut^t bit 
SietU t4i>ii iin Xumult gclpTOc^cn. gUt bit ^nbbcttcanxs = illcanbet bci 
Ctitett, ®. 153. £a 9I(otib(t na^ {lEtrafagcn itxiiittt, Urmtt man 
aiH^ an tint Cdict^ltlnng mit btm bei Siitbtttt i, 06 etja^tttn Kot- 
gangt btnltn. 

S. SS7. Ott^fm bri Sftbtitt IV, 96. S(ul[(^e ffotf^nngm XI, 
633. eptnalttinno, @. 62. ©palotin, annoltn, ®. 42. Mnnle 
I, 337. ©rleaet, ©. 164. 

a. 338. gBtfltmonn, @. 75. gljt, ©. 9. Btitfltr, 
&. 151F. Lammei, Moniuneiita vsticana, p. Tegq. 

S. 339. eitit, @. 50f. Hnttoni opp. II, 69. SQal^, ®. 36. 
%Sl- t!l( Mintttc||antt 3)c|)t[4e bri Sxttati, ®. 155ff. 

<S. 340ff. ait^ne: egl. Stibimann, Stitf^t. {. ^ijl. Z^tol 1851, 
6. 80fT. Acta Wonnatia etc. Op. v. atg. VI, ISHgq. ffiajn btr Ceri^t 
ahanbtte 6ti «rlea«, @. 155fl., bet aHeibinaS einiae Unllat^elttn tnt- 
551t ; (mirt Kfinttt, @. 98, btt no^ tint onbtw Cuttlt btnnftt 
^6en mug. 

S. 343. SiM^ltue: Otto, So^. So^ISnS btr Qnmanlft (8tteiau 
1874), @. 117|f. J. CocblaeoB, Be actis et Bcriptis Lntheri, fol 39, 
Sanrien n, 166. ^aia jt^t noi) 8titgtt, 9I(tanbtt I, 160ff. 

@. 345. 'etic^tat^immS: anSntir a. a. C, @. 98. (StttgCT, 
®. 212 f.) 

S. 347. Oabtian: SBoU d- a. O., €. 38. 

3. 350f. getfttmann I, 16. 2:^. fietbe, gtitbd<4 bcr SBtift, 
®. 28, bajii Ent^tr, Elector ea de re deliberarit cnm soie et dedit in 
BoandatiB conailiariia nt abdeient me aed ipse nesciTit locnm at bI ius- 
iorandDia daDdum eeaet, fiqaido ioiare posset, Be neBcire Iocuq. WoUTenb, 
Arcana Ms. 20. 2 p. 26 b. 8gt. anc^ bit Strntttung ©palatine bom 
9. SnSt} (I) 1521. Grit enim nbi tnto degat vel invictis omnibus 
inimicis evangelii, bti Kranee, Epiatolae aliquot selecUe Serrest. 1883, 
p. 3. ©titatt, ®. 166. 

e. 351. bt SS. I, 589. Senigfttine Xaatbu^ ed. SttiQ 1876, 
6. 19. bt n. I, 589[. 601; II, 6f. 

e. 353. be 3S. II, 6f. 



Disiti.cdDi. Google 



SM annuihtRan' <^b Cetoetft. 

e. 35S. na^ttetga, @. 53. 

e. S54. 3)STetS Xa3t6u4 ed. £cilf4n^ (8(ip)is 1884), S. 82ff. 
SSoU, @. 39. 

S. 3&5. 6ticser, aittanbcr, @. 216, boiu eiicgei, 9Inie 3RJt' 
ttUnngcn lUa £ul^ in Sonne (3Na(b. Eut^ioaiamin) 1883, ®. 12 f. 
Sgl. au4 @. 13 iitei; bae SltnbniB jtoif^tn Rdfei uub ^fft, b<)Ilgli$ 
bcffen mi<$ bie auSffi^ninfiai Sriegert jur au(3a6e mtinec ftil^cien %am 
(gut^tr iinb ber Scl^toa ju ffloons, ®. 78 f.) MtnntaSt Suben. 



Disiti.cdDi. Google 



gnPtttf. 



eclte 



(StaltUnng. Suf^n^ nut) Stimmungm in SJcntlt^tanb oin SuS- 

gangc b«S 15. Sa^i^unbettS 1 

«rfte» eui|. 
lift jmfAngt. 

etfleS fla|)iteL itinb^eit nnb Sagtnb iiS juin •Sintritt m9 
flloper 31 

3iDfitee 5a)>UcI. Sm aiiau|KneilCi>|lcT ju QifuTt nnb bit Stn- 

fSngt in !S!lttnb«ig 46 

StitteS fiapiut ®er Siottoi bet Sr&eoIoflU 84 



3>ti StrQtntt brs tefarmofattfiffn Jiamipfts Bis jnt: {^ffifeibnnfi 
In Stents. 

ei|lc0 Sa^iitct. Suiiiinbe in StTt^c unb @cfc[C{((aft um 1517, 
SDqS SattmntonjiL 3)ei ^umaniSmuS Ill 

3tteiteB fiaiiitet. ajer Mblafillreit 126 

£iittte aatiitel. Sut^etS ^tojtg. 2)lt Str^nblunaen mil Qa- 

jttoii 160 

StttttB Sa))ltel. ®i« Sripiiao: 3)iepulation unb i^w iili#ra 



Disiti.cdDi. Google 



896 3n^t. 

edit 
ganftefl jtdpiltl. Sut^ nnb bit btut|i(e iRattOQ. tDtii gco^t 

3fl5r 1520 223 

et4flee fiat>UtL Str |)ilt)fl([c^ e«nn nnb Uc entf^tibnttfl in 

asomf 280 

tUMttftiien mk Sttitltc 358 



Sniit vm Qritbc. Knbi. $Rl!i(< In IBot^ 



.,;. Google 



Disiti.cdDi. Google 



Disiti.cdDi. Google 



Disiti.cdDi. Google 



Disiti.cdDi. Google 



uircdDi. Google 



V, Google 



Disiti.cdDi. Google